مزارات ایران و جهان اسلام

بقعه این امامزاده در کنار کوچه باریکى پشت خیابان شهداى شهر قزوین قرار دارد.

این بنا از آجر ساخته شده و داراى دو حیاط در طرفین شمالى و جنوبى است. بنا از سمت جنوب، داراى ایوانى با سردر کاشى‏کارى شده مى ‏باشد.
در طرفین ایوان، اتاق‏هاى دو طبقه‏اى ساخته شده و راه ورود به طبقه دوّم امامزاده از طریق پلّکان‏هاى کفش‏کن است. داخل حرم، چهار ضلعى مى‏باشد که در هر ضلع آن شاهنشینى تعبیه شده که طرح داخلى را به بیست ضلعى مبدّل کرده است. سقف حرم بر روى قوس‏هاى بلند چهار شاهنشین استوار شده است.

دو ضلع جنوبى و شمالى صحن حرم، متّصل به رواقى بود که امروزه به صورت ایوان کوچکى درآمده است. دیوارهاى صحن حرم با آیینه و گچ‏برى تزیین و کف آن کاشى‏کارى شده است. طرح‏هاى تزیینى گچ‏برى آن، شامل طرح‏هاى گل و بوته گیاهى مى‏باشد. در بعضى قسمت‏ها، قاب‏هاى مدوّر و بیضى شکلى طرح ریزى گردیده که در وسط آن، با
نقش‏هایى از گل و گیاه تزیین یافته است. گچ‏برى‏ها به رنگ‏هاى زرد، آبى‏آسمانى، قهوه‏اى و سبز، رنگ‏آمیزى گردیده‏اند. کف حرم را با کاشى‏هاى سفید آبى دوره قاجار ـ معروف به ابروباد ـ پوشیده‏اند. رواق سمت غرب حرم، چهارضلعى است و در ضلع جنوب، محرابى با مقرنس‏هاى گچى قرار دارد. گنبد روى بقعه، دوپوش و سطح آن کاشى‏کارى مى‏ باشد. این کاشى‏ کارى در سال 1300 ه . ش به انجام رسید. تاریخ بناى اصلى امامزاده دقیقا اظهار نشده، امّا از بعضى قراین مى‏توان فهمید که مربوط به دوران صفویّه مى‏باشد که در دوره قاجار تعمیرات کلّى انجام گرفته است. مدفن این امامزاده در سردابه زیرین قرار دارد. نسب امامزاده اسماعیل را به امام صادق علیه‏السلام مى‏رسانند.

نسب شریف

همچنان که اشاره شد، اهالى قزوین، امامزاده اسماعیل را از اولاد امام
جعفرصادق علیه‏السلام مى‏دانند؛ امّا از نام و نسب دقیق او و منابعى که این ادّعا را
تأیید کند، چیزى در دست ندارد، از طرفى تنها سیّد اسماعیل نامى که از
اولاد امام جعفرصادق علیه‏السلام در قزوین سکونت داشت، و فردى با حشمت و
بزرگوار بود، سیّد اسماعیل بن على بن احمد بن حسن ابى محمّد الدّین بن
حسین الطوّاف بن جعفر الشعرانى بن حسین بن على الخارض بن محمّد
الدیباج بن امام جعفر صادق علیه‏السلام است که بنا به نوشته عبیدلى نسّابه در قزوین
مى‏زیست و صاحب فرزندان و برادرانى در این شهر بود. ابو طالب مروزى از
او به عنوان نسّابه شهر قزوین یاد مى‏کند و جدّش سیّد احمد را مکنّى به
ابوطاهر و ساکن در قزوین مى‏داند. بنابراین شکى نیست که شخصیّت
مدفون در بقعه، همین سیّد جلیل القدر، سیّد اسماعیل حسینى باشد.
متأسّفانه منابع موجود ذکرى از تاریخ تولّد و وفات او ننموده‏اند! با این حال،
طبق برخى از قراین مى‏توان گمان نمود که او، در اوایل قرن پنجم هجرى
وفات نموده باشد.

بناى امامزاده اسماعیل بر نقشه چهار ضلعى و در جهت شمالى ـ جنوبى
قرار گرفته است و طول و عرض بقعه 21×25 متر مى‏باشد. ساختمان این
مقبره بین دو حیاط، یکى در جنوب غربى بنا و دیگرى در شمال شرقى آن
قرار گرفته است. حیاطى که در جهت قبله قرار دارد، به ابعاد
20/28×40/17 متر و حیاط شمالى به ابعاد 5/9×90/18 متر است. حیاط
جنوبى داراى یک حوض آب در وسط و دو سنگاب در هر گوشه حوض
مى‏باشد. سرویس‏هاى بهداشتى در گوشه غربى حیاط واقع شده است.
مقبره داراى نمایى متقارن مى‏باشد و به موازات گنبد ایوان ورودى در نما
دیده مى‏شود. براى ورود به فضاى مقبره، مى‏توان از دو طرف ایوان و از
طریق گوشواره‏ها به آن دسترسى یافت. نماى شمالى به ابعاد 50/2×30/6
متر است. از ایوان به گنبد خانه درى چوبى باز مى‏شود و در دو طرف ایوان،
دو اتاق کوچک به ابعاد 80/10×80/10 متر واقع شده است. گنبد به کمک
سه کنج‏ها و فیلپوش بر روى این فضا سوار شده است و از کف حرم تا زیر
گنبد 5/7 متر مى‏باشد.

از گنبد خانه دو درگاه، یکى به ایوان غربى و حسینیّه باز مى‏شود و
دیگرى نیز به ایوان شمالى و حیاط راه دارد. حیاط شمالى از طرف شرق به
کوچه باز مى‏شود و از سمت غرب به وسیله یک در به حسینیّه راه مى‏یابد.
نماى شمالى مقبره به ابعاد 50/2×30/6 متر است و تزیینات نماى مقبره در
این قسمت با نماى دیگر مقبره در حیاط اوّل بسیار متفاوت است. ایوان
شمالى نیز مانند ایوان جنوبى متقارن مى‏باشد؛ امّا ایوان بر روى دو ستون به
ارتفاع 5/5 متر استوار است. در طرفین ایوان شمالى، دو اتاق تو در تو به
ابعاد 3×9 متر قرار دارد که به وسیله ارسى‏ها به دو قسمت تقسیم مى‏شوند.
در طبقه بالاى این قسمت نیز دو شاه‏نشین قرار دارد. راه پلّه منتهى به بام، در ایوان
شمالى واقع شده است. گنبد امامزاده دو پوسته است و 3/6 متر ارتفاع دارد.

نماى بیرونى بنا به سه قسمت، اوّل بدنه اصلى مقبره، دوّم میان سرا یا
حیاط و سوّم گنبد تقسیم مى‏شود. توصیف را از ورودى شرقى حیاط جنوبى
آغاز مى‏کنیم: این ورودى ساده و به ارتفاع 30/3 متر و عرض 3 متر است.
ورودى شرقى از دو جرز آجرى ساده تشکیل شده که در قسمت سر در بر
روى دو ردیف کاشى فیروزه‏اى به خطّ سفید، اسم امامزاده مدفون نگاشته
شده است. در ورودى حیاط، فلزى دو لنگه مى‏باشد.

با عبور از ورودى، وارد حیاط مى‏شویم. این حیاط به طول 20/28 متر و
عرض 40/17 متر است. در وسط حیاط حوض آبى به طول 40/5 متر و
عرض 60/3 متر و ارتفاع 50 سانتى‏متر قرار دارد و در گوشه جنوبى حوض،
دو سنگاب موجود مى‏باشد که قرینه یکدیگرند. ارتفاع سنگاب 77
سانتى‏متر و قطر دهانه آن 106 سانتى‏متر است. قسمت پایه سنگاب به
ارتفاع 7 سانتى‏متر مى‏باشد که به صورت پیچى، کنده کارى شده است. بدنه
هر سنگاب داراى 42 قاچ مى‏باشد که روى سنگ کنده کارى گردیده‏اند. این
قاچ‏ها از لبه سنگاب شروع و تا پایه سنگ آب به صورت عمودى حجّارى
شده‏اند. عرض هر قاچ 7 سانتى‏متر و قطر هر قاچ 10 سانتى‏متر است.
متأسّفانه، داخل سنگاب‏ها، درخت کاشته شده که باعث ترک و شکاف
درون سنگاب‏ها گردیده است. در گوشه‏هاى شمالى حوض، دو پایه ستون
مکعبى شکل به ارتفاع 50 سانتى‏متر قرار دارد. در قسمت بالاى پایه‏هاى
سنگى، حفره‏اى خالى مشاهده مى‏شود. بر روى بدنه سنگى هر پایه، گل
لوتوس 12 پر کنده‏کارى شده که زیبایى خاصّى به پایه‏هاى سنگى داده
است. در حاشیه غربى حوض، باغچه مانندى قرار دارد که دور آن نرده
کشیده شده است. در حاشیه دیواره غربى حیاط، سرویس‏هاى بهداشتى
قرار دارد و دیوارهاى دور تا دور حیاط ساده و داراى نماى آجرى ساده و
بدون تزیین است.

نماى جنوبى: نماى جنوبى مقبره متقارن مى‏باشد و ایوان ورودى جنوبى
در وسط نما و به موازات گنبد دیده مى‏شود. جرزهاى غربى و شرقى جلوتر
از ایوان قرار دارند. ازاره این نما، تا ارتفاع 50 سانتى‏متر، با سنگ مرمر سفید
پوشیده شده است.

نماى جنوبى به طول 30/6 متر و عرض 5/2 متر مى‏باشد، از حیاط به
وسیله دو پلّه، که در طرفین ایوان میانى تعبیه شده و به کفش‏کن‏هاى زنانه و
مردانه راه مى‏یابد. کفش کن‏ها به ارتفاع 40/2 متر است که از یک قاب اریب
مانند مسطتیلى شکل ساخته شده و با چفد نیم دایره‏اى (مازه‏اى) به ورودى
اصلى کفش‏کن، که مستقیم رو به حیاط باز مى‏شود، متّصل است. قوس ورودى نیز
چفد نیم دایره‏اى دارد. نماى کفش کن، آجرى ساده و بدون تزیین است.

کنار ورودى کفش کن، دیواره آن از یک قاب مستطیلى کوچک تشکیل
شده که چفد مازه‏اى دارد. به همین صورت، طبقه بالاى کفش کن‏ها، یعنى
نماى جنوبى این قسمت، نیز داراى چفد مازه‏اى است؛ با این تفاوت که
لچکى‏هاى قاب با کاشى‏هاى فیروزه‏اى یک رنگ و بعضا به رنگ سیاه همراه
است. همان طور که گفته شد، این بخش اریب مانند مى‏باشد که داخل این
کنج، مانند ورودى اصلى، به شاه‏نشین که رو به حیاط است، یک در چوبى
زیبا با نورگیرهاى مشبّک چوبى قرار دارد. این سه کنجى داراى یک دیواره
ساده با چفد تیزه دار است. قسمت بالاى درگاه چوبى نیز چفد تیزه‏دار دارد.
زیر قوس قاب اریب مانند، که نیم دایره‏اى است، با کاربندى‏هاى زیبایى که با
آجر و کاشى کار شده، زیبایى خاصّى داده است. قسمت پیشانى درگاهى و
قاب کنارى آن با کاشى‏هاى معقلى به شکل صلیب تزیین شده است که
انتهاى هر پژه این صلیب به صورت علامت مثبت (+) مى‏باشد و با
کاشى‏هایى به رنگ آبى و سیاه مزیّن شده است. ارتفاع ایوانچه بالایى 90/3
سانتى‏متر و عرض آن 90 سانتى‏متر مى‏باشد. قسمت نبش دیواره کفش‏کن‏ها
از بالاى ازاره به عرض 15 سانتى‏متر، با کاشى‏هاى چند رنگ، با طرح‏هاى
زیباى هندسى مزیّن شده است و کفش کن‏هاى طرف غربى و شرقى ایوان
میانى قرینه یکدیگرند.

ایوان میانى به طول 60/6 سانتى‏متر و عرض 80/4 سانتى‏متر با چفد نیم
دایره‏اى (بیزکند) پوشش یافته و قسمت ازاره ایوان با نوار باریکى، با حاشیه
چفد به ارتفاع نیم متر با کاشى‏هایى با طرح بته جقّه مزیّن شده است. قسمت
جلوى ایوان نیز با نرده از حیاط جدا مى‏شود. از نوار بالایى، ازاره کاشى‏کارى
با کاشى‏هاى خشتى ادامه مى‏یابد. نیمه بالایى ایوان ـ یعنى قسمت جلوى
آن ـ با پنجره آهنى پوشش یافته است. لچکى‏هاى ایوان با کاشى‏هاى آبى و
سفید با طرح‏هاى اسلیمى پوشیده شده است و در دو طرف دیواره ایوان،
دو ناودان فلزى قرار دارد.

طرفین کفش‏کن‏ها ـ یعنى بخش غربى و شرقى نماى جنوبى ـ که اتاق‏هاى
اطراف ایوان میانى و بخش شاه‏نشین‏ها را تشکیل مى‏دهد، به ابعاد 5/7 در
75/3 سانتى‏متر است. طرفین غربى و شرقى کفش کن‏ها قرینه یکدیگرند و
هر ضلع به دو قسمت تقسیم مى‏شود. ازاره نما ـ همان طور که ذکر شد ـ تا
نیم متر با سنگ مرمر سفید پوشش یافته است. در قسمت بالاى ازاره، پنجره
فلزى به ابعاد 80/1 در 80/1 متر قرار دارد. این قسمت از این بخش داراى
نماى آجرى ساده و بدون تزیین است و قاب بالایى نیز داراى پنجره فلزى به
ابعاد 3 در 3 متر مى‏باشد. چفد این پنجره از نوع جناغى (پنج و هفت) است
و بخش لچکى‏هاى چفد نیز با کاشى‏هاى آبى و سفید با طرح‏هاى اسلیمى
زینت یافته است. نرده فلزى کوتاهى جلوى پنجره را پوشش داده و اطراف
این پنجره نیز آجرى و ساده است. ضلع غربى این نما قرینه ضلع شرقى
مى‏باشد و هیچ تفاوتى با آن ندارد. در سال‏هاى اخیر، در حاشیه غربى بقعه
امامزاده اسماعیل، حسینیه‏اى ساخت شده که درِ ورودى اصلى آن از حیاط
جنوبى است. حسینیّه داراى ورودى‏هاى دیگرى مى‏باشد که یکى از آنها از
ایوان غربى بقعه به داخل حسینیه راه پیدا مى‏کند. ورودى دیگرى به حیاط
شمالى و دیگرى در سمت شمال حسینیه است که مستقیما به خیابان اصلى
راه پیدا مى‏کند. از این حسینیه براى اقامه نماز جماعت، مراسم عزادارى و
سوگوارى و جلسات قرآن و حدیث استفاده مى‏شود.

نماى شرقى: امامزاده از قسمت شرقى به کوچه باریکى راه پیدا مى‏کند.
نماى شرقى داراى ابعادى به طول 5/25 متر و عرض 5/7 متر مى‏باشد.
ازاره این نما به ارتفاع 90 سانتى‏متر سیمان کارى شده است.

در میانه این نما، ایوان شرقى بنا به طول 6 متر و عرض 80/4 متر قرار
دارد، که از یک قاب مستطیل شکل ـ که دور تا دور آن داراى نماى آجرى
یکپارچه مى‏باشد ـ تشکیل شده است. طاق این ایوان، جناغى (پنج و هفت)
مى‏باشد و زیر قوس طاق مقرنس کارى شده است که از نظر معمارى زیبایى
خاصّى دارد. نوار باریک لبه بیرونى ایوان با گچ‏برى‏هاى زیبایى  تزیین شده
است و درون ایوان با گچ پوشش یافته است. ازاره درونى ایوان به ارتفاع
تقریبا 50 سانتى‏متر با کاشى‏هاى زیباى خشتى تزیین گردیده و نماى بیرونى
آن به ارتفاع تقریبا 40/2 سانتى‏متر با نرده آهنى به صورت حفاظ قرار گرفته
است. از دیواره میانى ایوان، در چوبى مشبّکى، مستقیم به داخل حرم راه
مى‏یابد و از بالاى در چوبى، درون ایوان، کتیبه‏اى به عرض دو کاشى به رنگ
آبى فیروزه‏اى، آیات قرآنى با رنگ سفید نوشته شده است.

به موازات در چوبى و قسمت بالاى آن، پنجره‏اى مشبّک با کاشى
فیروزه‏اى (فخر و مدین) وجود دارد و طرفین ایوان شرقى تقریبا قرینه
یکدیگرند. نماى سمت راست ایوان شرقى به سه قسمت تقسیم مى‏شود:
دو قاب مستطیلى کنارى و یک قاب مستطیلى بزرگ میانى. قاب مستطیلى
اوّلى، خود متشکل از دو قاب کوچک پایینى به ارتفاع 80/1 سانتى‏متر و
عرض 5/1 متر است، که متشکل از یک چفد جناغى مى‏باشد و داراى نماى
آجرى یکپارچه ساده است. قاب بالایى، که بزرگ‏تر مى‏باشد، به ارتفاع
90/3 متر و عرض 5/1 متر است و داراى همان نوع چفد است. در زمینه
بدنه این قاب، بر خلاف قاب پایینى، تزیین لوزى شکلى با کاشى آبى
فیروزه‏اى مى‏باشد که یک ردیف را تشکیل مى‏دهد. ردیف بعدى
کاشى‏هایى به رنگ سیاه است که یک لوزى نیز با کاشى سفید رنگ به
صورت لوزى کار شده است و یکنواختى نماى آجرى قاب را به هم زده
است. قاب بزرگ میانى به ابعاد 6 متر در 70/2 متر یکپارچه است. این قاب
نیز داراى چفد جناغى (پنج و هفت) است. سطح این قاب نیز تماما آجرى
ساده مى‏باشد که در زمینه قاب، دو پنجره کوچک مشبّک فلزى وجود دارد.
پنجره بالایى مربّع و پایینى مستطیل شکل است که به داخل اتاق‏هاى طبقه
بالا و پایین راه پیدا مى‏کنند. قاب کنارى، قاب سوّمى، دقیقا شبیه قاب اوّلى
است. تنها تفاوت نماى سمت راست ایوان شرقى با نماى سمت چپ، در
این مى‏باشد که، قاب اوّلى نماى سمت چپ ـ یعنى قاب کوچک پایینى ـ
داراى یک پنجره مشبّک است که در نمونه هم شکل خود در طرف سمت
راست دیده نمى‏شود. تفاوت دیگر این است که، قاب بزرگ میانى سمت
چپ فقط داراى یک پنجره مربّع بالایى مى‏باشد، در صورتى که در قاب هم
شکل نماى سمت راست، همین قاب داراى دو پنجره است. از نظر تزیینات
و سایر موارد، تفاوتى در دو سوى ایوان شرقى دیده نمى‏شود.

در انتهاى شمالى این نما به در ورودى حیاط شمالى مى‏رسیم که ارتفاع
این ورودى 5/4 متر و عرض آن 20/2 متر مى‏باشد. ورودى از دو چفد
جناغى تو در تو تشکیل شده است. لچکى‏هاى چفد کنارى با کاشى‏هاى
زیباى هفت رنگ، با نقوش زیبا مزیّن گردیده است و حاشیه دور چفد اولّى
نیز به عرض یک کاشى هفت رنگ با طرح‏هاى ریزتر کار شده که زیبایى
خاصّى به این ورودى داده است. درِ این ورودى، فلزى و دو لنگه مى‏باشد.
جرزهاى این ورودى آجرى است که جدیدا مرمّت شده است. حدّ فاصل
ورودى و در امتداد نماى شرقى ـ که به عنوان حیاط شمالى مى‏باشد،
جدیدا مرمّت شده و آجر کارى آن با آجر کارى بدنه امامزاده متفاوت است.
در زمینه این دیوار، چفد جناغى (پنج او هفت) پیاده شده است.

نماى شمالى

حیاط دیگر مقبره در ضلع شمالى قرار دارد. پس از ورودى به این حیاط
از کوچه شرقى، نماى مقبره در سمت چپ و قسمتى از نماى حسینیه نوساز
در رو به رو به چشم مى‏خورد. تزیینات نماى مقبره در این قسمت با نماى
دیگر مقبره در حیاط اوّل بسیار متفاوت است و به نظر مى‏رسد که مربوط به
بعد از دوران قاجار باشد. این نما به طول 90/18 متر و عرض 5/7 متر است
و نماى شمالى به سه قسمت تقسیم مى‏شود.

ایوان میانى به ابعاد 9 متر در 20/7 متر با کف سنگفرش مى‏باشد که 20
سانتى‏متر از کف حیاط بالاتر است. ایوان میانى (شمالى) به صورت متقارن
مى‏باشد. ایوان بر روى دو ستون چوبى هشت ترکى استوار است. ستون‏ها به
ارتفاع 5/5 متر و ته ستون به ارتفاع 25 سانتى‏متر مى‏باشد. قسمت بالاى ته
ستون یا پایه ستون‏ها ـ که چوبى است ـ به صورت گلدان تراشیده شده‏اند و
به ارتفاع 60 تا 65 سانتى‏متر مى‏رسد. سر ستون‏ها به شکل مقرنس جلوه
مى‏کنند که ارتفاع آنها60 سانتى‏متر است. پیشانى نما به ارتفاع 50 تا 60
سانتى‏متر با آجرهاى لعابدار پوشش یافته و قسمت دوره چین بام نیز به
ارتفاع یک آجر کار شده است. تزیینات سقف ایوان به شکل نقّاشى و گره
چینى مى‏باشد و حاشیه دور تا دور قاب، آیه‏الکرسى با قلم سیاه نوشته شده
است. تزیین چوبى روى سقف، کار استاد، مرحوم ابراهیم حنیفه مى‏باشد که
در زمان مرمّت امامزاده ساخته شده است. پیش از این، سقف ایوان با
ظاهرى از تیرهاى چوبى و خالى از تزیین بود، ستون‏هاى چوبى که در زیر
این ایوان قرار دارد، کار همین استاد نجّار است. ایوان میانى یک قوس
جناغى دارد که بخش لبه دور تا دور قوس به شیوه بسیار زیبایى با طرح
پیچى شکل، گچ برى شده است. این گچ‏برى‏ها در دو طرف پایه قوس به
شکل دو پایه گلدان توکار در دیواره ایوان جلوه مى‏کند. سطح داخلى ایوان با
گچ سفید رنگ پوشش یافته است.

پس از قوس میانى ایوان، کمى به طرف داخل، به پوشش قوس مانندى
مى‏رسیم که در دیواره‏هاى طرفین آن، در قسمت بالا دو قاب کوچک جناغى
(پنج و هفت) کار شده‏اند. زمینه این دو قاب به رنگ آبى فیروزه‏اى است که
با نقوش ختایى و اسلیمى به رنگ‏هاى سفید، قهوه‏اى و بعضا قرمز زینت
یافته است. قسمت پایین دیواره این بخش، در دو طرف، به دو درِ چوبى
کوچک منتهى مى‏شود که هر دو به راه پلّه منتهى به بام ختم مى‏شوند. دیواره
شمالى رو به حیاط ایوان، به دو بخش تقسیم مى‏شود: قسمت پایینى آن که
تقریبا 2 متر ارتفاع دارد و داراى درِ چوبى دو لنگه‏اى است که در میانه دیوار
واقع شده است و مستقیم به فضاى گنبد خانه راه پیدا مى‏کند. بخش بالایى
این دیواره، داراى قوس جناغى (پنج و هفت) است که زمینه این قسمت نیز
پنجره ارسى مانندى کار گذاشته شده و نور را به داخل حرم هدایت مى‏کند.

در طرفین قوس ایوان میانى ـ یعنى بخش اریب طرفین داخل ایوان
میانى، دو قاب وجود دارد. قاب بالایى به ابعاد 40/2 متر در 50/1 متر
مى‏باشد که داراى چفد بیزکند است. قسمت زیر قوس ایوانچه با مقرنس
کارى‏هاى بسیار زیبا مزیّن گردیده و سطح ایوانچه با گچ اندود شده است.
قاب پایینى به ارتفاع 40/2 متر و عرض 50/1 متر مى‏باشد که در چوبى
درون این قاب تعبیه شده است و به درون بقعه و اتاق راه مى‏یابد و طرفین
قوس میانى ایوان قرینه یکدیگرند.

همان طور که قبلاً ذکر شد، نماى شمالى به سه قسمت تقسیم مى‏شود و
قسمت غربى ایوان میانى به دو طبقه تقسیم مى‏شود، که طبقه اوّل به ارتفاع
40/2 متر و به عرض تقریبا 3 متر است. سقف این طبقه بر روى یک ستون
چهارگوش استوار مى‏باشد و کف آن نیز از کف حیاط 20 سانتى‏متر بلندتر
است. سقف این اتاق با گچ پوشش یافته است و قسمت گلویى سقف نیز با
گچ به صورت نیم گرد در آمده است. دیوارهاى طرفین این اتاق ایوان مانند،
اخیرا در دست تعمیر مى‏باشد. در بخش دیواره انتهاى رو به حیاط نیز سه در
چوبى نصب شده است که به اتاق کوچکى راه مى‏یابد. در دیواره غربى نیز
ورودى کوچکى قرار دارد که به ایوانى میانى راه مى‏یابد. در پیشانى نماى
اتاق یا ایوانچه رو به حیاط، به ارتفاع 60 سانتى‏متر با آجر و کاشى با خطّ
بنایى یا معقلى، اسامى مبارک محمّد، على، فاطمه، حسن و حسین علیهم‏السلام
تزیین شده است. طبقه دوّم این اتاق و ایوانچه به ارتفاع 3 متر و عرض 30/3
متر مى‏باشد. قسمت میانى این فضا بر روى دو ستون کوچک گِرد استوار
است که روى ستون‏ها با گچ به صورت پیچى شکل گچ‏برى شده است.
نماى اتاق از بیرون به صورت سه قوس دایره‏اى جلوه مى‏کند.

پیشانى اتاق به ایوانچه با گچ‏برى‏هاى زیبا برجسته با اَشکال گل و بته و
حیوانات به شکل هنرمندانه‏اى تزیین گردیده است. در بخش میانى پیشانى
ایوانچه، به ارتفاع 30 سانتى‏متر، کتیبه‏اى به خطّ نستعلیق با رنگ سفید در
زمینه کاشى آبى لاجوردى نوشته شده است. در قسمت داخلى ایوانچه، در
دیواره شرقى آن، دو پنجره کوچک و در دیواره غربى آن نیز دو در کوچک
چوبى قرار دارد که هر دو به بخش میانى ایوان شمالى منتهى مى‏شوند.
پوشش داخلى این ایوانچه نیز گچ اندود مى‏باشد. دیواره جنوبى ایوانچه، به
تقلید از نماى آن، به صورت سه دریچه با طاق دایره‏اى (نعلى) شکل به
اندرونى کوچکى در انتهاى ایوانچه منتهى مى‏شود.

در پیشانى نماى شمالى غرب و شرق میانى، اخیرا به عرض 60
سانتى‏متر کاشى کارى شده است. نقوش روى این کاشى‏ها، تصویر اماکن
متبرّکه‏اى چون مکّه، مدینه و نجف است که در کنار آنها آیاتى از قرآن و
نقوش اسلیمى نیز جلوه مى‏کند.

ایوان‏هاى دو طرف ایوان میانى تقریبا قرینه یکدیگرند و فقط ایوانچه
طبقه دوّم غربى با ایوانچه طبقه دوّم شرقى متفاوت است. فضاى داخلى
ایوانچه غربى طبقه دوّم به صورت طاق و تویزه مى‏باشد، امّا فضاى قسمت
شرقى ساده است. همچنین در دیواره غربى آن دو طاقچه با قوس هلالى
دیده مى‏شود. در دیواره شرقى ایوانچه، نزدیک طاقچه، یک درِ کوچک
چوبى تعبیه شده است. در بخش انتهایى این ایوانچه (ایوانچه غربى) سقف
به صورت طاق و تویزه مى‏باشد و در دیواره‏هاى غربى و جنوبى آن، هر یک،
سه طاقچه دیده مى‏شود. در دیواره شرقى یک طاقچه و یک در چوبى وجود
دارد که به راه پلّه منتهى مى‏گردد. این راه پلّه در دو طرف ایوان میانى به
صورت مارپیچ به بام راه مى‏یابد.

شاه سلطان حسین صفوى به این امامزاده توجّه داشته است. او در سفر
خود به قزوین، باغ صفى‏آباد مشهور به «هزار جریب» و باغ سلیمان‏آباد را بر
آستانه شاهزاده حسین و امامزاده اسماعیل و پیغمبریه قزوین وقف کرده
است. این بقعه بعدها در دوره قاجار، توسّط حاجى نصراللّه‏ خان، پسر حسن
خان سردار تعمیر شد.

گنبد: گنبد امامزاده در ابتدا یک پوش ساده آجرى بود، تا اینکه در سال
1300 شمسى توسّط مرحوم حاج محمّد ابراهیم شلویرى کاشى مى‏شود.
این شخص پس از ابتلا به بیمارى در حرم امامزاده متحصّن مى‏شود و چون
شفا مى‏یابد، بر پیمانى که با خود بسته بود، باقى مى‏ماند و گنبد امامزاده را
کاشى مى‏کند. امّا در طىّ زمان کاشى‏هاى گنبد فرو مى‏ریزد و گنبد تخریب
مى‏گردد. حاج محمّد ابراهیم بار دیگر گنبد را مرمّت مى‏کند که شاید زمان آن بیش از
20 سال پیش است و استاد مرمّت‏کار آن حاج قاسم ماخانى مى‏باشد.

طبق مدارک موجود در مرکز اسناد میراث فرهنگى کشور، در سال 1363
به دلیل فرسودگى شدید کاشى‏هاى گنبد و وجود ترک‏هاى عمیق در سطح
آن، کاشى‏هاى گنبد از ساقه به بالا کاملاً بازسازى گردیده و به صورت رگ
چین با ملات سیمان و زیر سازى اجرا شده است. گویا قبل از مرمّت، ملات
استفاده شده براى کاشى‏کارى گنبد، گِل رس، شیره انگور و شکر سنگ بود،
و در سال 1379 نیز کاشى کارى گنبد به کلى مرمّت شده است. گنبد حاضر
به صورت دو پوش گسسته مى‏باشد که ارتفاع آن از کف بام تا نوک گنبد
30/6 متر است و نماى بیرونى گنبد از دو قسمت ساقه به ارتفاع 20/1 متر و خوود
گنبد به ارتفاع 10/5 متر مى‏باشد و فاصله دو پوسته آن 30/3 متر است.

دریچه ورودى به داخل گنبد نیز بر روى خوود گنبد در قسمت شمالى آن
قرار دارد. گنبد از نوع شلجمى مى‏باشد و سطح آن با زمینه کاشى‏هاى آبى
فیروزه‏اى کار شده است. اشکال هندسى سطح گنبد با کاشى‏هاى به رنگ
زرد و سیاه کار شده که به خوود و گنبد زیبایى خاصّى داده است. بخش
انتهایى خوود گنبد با نوارى از کاشى‏هایى به رنگ زرد و سیاه از ساقه گنبد
منفک مى‏شود. زمینه ساقه گنبد نیز با کاشى‏هاى آبى فیروزه‏اى کار شده
است. روى زمینه آبى فیروزه‏اى با کاشى‏هایى به رنگ زرد و سیاه و با اشکال
هندسى لوزى شکلى مزیّن گردیده است. نقوش هندسى این بخش از گنبد
کوچک‏تر از نقوش بخش خوود گنبد مى‏باشد و فضاى پُرکارترى را نشان مى‏دهد.

فضاى داخلى: با عبور از کفش کن‏هاى غربى و شرقى ایوان جنوبى، وارد
فضاى داخلى مى‏شویم. بخش لبه ایوان رو به حیاط جنوبى به ارتفاع 50
سانتى‏متر به نرده آهنى به صورت حفاظ قرار گرفته است که فضاى حیاط را
از ایوان جنوبى جدا مى‏کند. بخش قوس ایوان نیز با پنجره‏اى شیشه‏اى از
فضاى بیرونى جدا مى‏کند. ازاره داخلى ایوان تا ارتفاع 1 متر با کاشى‏هاى
زیباى هفت رنگ تزیین شده است. از بالاى قسمت ازاره ایوان تا بالاى
درگاهى ایوان با گچ به صورت ساده مزیّن گردیده است. قوس ورودى‏هاى
غربى و شرقى ایوان، چفد نیم دایره‏اى (بیزکند) مى‏باشد که با گچ به صورت
ساده اندود شده است. از این ورودى، به صورت مستقیم به اتاق‏هاى جنبى
امامزاده نیز راه دارد. از بخش بالاى درگاهى به عرض 20 سانتى‏متر گچ‏برى
با نقش گل و بوته در زمینه خاکسترى، بدنه ایوان را دور مى‏زند؛ همچنین این
گچ‏برى، لبه زیر قوس ایوان را نیز مزیّن مى‏کند. زیر قوس ایوان با مقرنس‏هاى
بسیار زیبا با پوشش گچ سفید رنگ به شکل هنرمندانه‏اى جلوه مى‏کند. در
دیواره جنوبى ایوان درِ چوبى قرار گرفته است که مستقیما به فضاى گنبد
خانه مى‏رسد.

درباره درهاى چوبى اطراف گنبد باید گفت که، دو در جنوبى و شمالى
گنبد خانه جدیدتر و بسیار زیباست و گره‏هاى چوبى دارد و دور تا دور آن،
اشعارى در مدح امامزاده اسماعیل نوشته شده و سال ساخت بر روى آن
حک گردیده است. بر روى در شمالى چنین آمده است: «ادخلوها بسلام
مبین، سلام على المرسلین، سلام على من اتبع الهدى. هزار و چهار صد و یک
به هجرى قمرى، شد این خجسته التفات حق تکمیل. در این حرم شده مدفون
به رفعت و به جلیل، امامزاده والا مقام اسماعیل، سرور سینه زهرا پناه اهل والا
به تاریخ 1401 قمرى، 1359 شمسى.» در آستانه بالاى درِ ورودى جنوبى
نوشته شده است: «با ذکر مصایب و مناقب اهل بیت، علیهم السلام، اسلام
زنده است (امام خمینى). این درب مطهّر سنه 1402 هجرى بر این سال
1360 شمسى در اصفهان به اتمام رسید».

در غرب گنبد خانه درى است که به هال کوچکى، که به حسینیّه جدید
الاحداث متّصل است، گشوده مى‏شود. فاصله این هال و حسینیّه اُرسى
چوبى زیبایى قرار دارد. قدمت در به دوران صفویّه بر مى‏گردد و چوبى
مى‏باشد و داراى شیشه‏هاى رنگى زیبا که حال و هواى حسینیّه جدید
الاحداث را دگرگون کرده است. درِ شرقى که به ایوان شرقى گسترده
مى‏شود، نیز قدیمى است. قسمت بالاى درگاه پنجره‏هاى ارسى مانند داراى
شیشه‏هاى رنگى مى‏باشد که چوبى بوده و مربوط به دوره صفوى است.

بناى اصلى ـ که همان گنبد خانه است، داراى پلانى صلیبى مى‏باشد.
ازاره گنبد خانه به ارتفاع تقریبا 1 متر با کاشى‏هاى آبى و سفید با نقوش بته
جقه مزیّن گردیده است. بخش بالاى ازاره گنبد خانه را گچ‏برى‏هاى سفیدى
با نقش گل و گیاه در زمینه خاکسترى - آبى در بر گرفته است، که در بعضى
جاها از قطعات آیینه در بین گچ‏برى‏ها استفاده شده است. در کنج‏هاى
دیواره دور تا دور گنبد خانه، قاب‏هاى کوچکى به صورت فرورفتگى در
دیوار ایجاد شده که با مقرنس تزیین گردیده؛ این فرورفتگى‏ها در چهار جرز
قطعه گنبد خانه تکرار شده است. دور تا دور زیر قوس گنبد، در زیر پایه‏هاى
کار بندى، کمربندى آبى که بر روى آن سوره جمعه به خطّ ثلث سفید بر
زمینه آبى لاجوردى گچ‏برى شده است.

بالاى هر فضاى مستطیل شکلِ ورودى ایوان‏ها، قوس جناغى (پنج او
هفت) وجود دارد. سطح این قوس‏ها نیز تماما با گچ‏برى‏هاى زیبا مزیّن
گردیده است. نقوش بیشتر گل و گیاه مى‏باشد که بعضا آیینه نیز در حاشیه
گچ‏برى‏ها به کار برده‏اند. اطراف پنجره‏هاى دیواره رو به فضاى گنبدخانه
قوس‏ها نیز گچ‏برى شده‏اند که موضوع گچ‏برى با نقش فرشته بال‏دار و بتّه
جقّه است.

از قسمت بالاى کتیبه در زیر قوس گنبد، بخش سه کنجى‏ها و فیلپوش‏ها
آغاز مى‏شود. فضاى دوازده ضلعى گنبد خانه با کمک همین فیلپوش‏ها و
کاربندى‏هاى در بالا تشکیل دایره مى‏دهند و گنبد بر روى فضاى دایره سوار
مى‏شود. سقف گنبد از همان دوره صفویّه مزیّن به گچ‏برى و آیینه کارى
زیبایى مى‏باشد که در طول زمان مرمّت شده است. آخرین دوره مرمّت
فضاى داخلى، پس از زلزله سال 1369 زنجان و گیلان مى‏باشد.

در وسط گنبدخانه، ضریح چوبى به ابعاد 60/3 متر در 70/2 متر قرار
گرفته است. ضریح امامزاده پنجره‏اى مسى با قاب چوبى ساخت اصفهان
قرار دارد که از دوران صفویّه باقى است.

داخل ضریح صندوق چوبى قرار دارد که با منبّت کارى و گره چینى
تزیین شده است. زیر سقف ضریح، از داخل، با گره چینى و نقّاشى مزیّن
گردیده و قسمت زیر گره چینى سقف کتیبه‏اى نوشته شده است. روى کف
گنبدخانه، دو دریچه شیشه‏اى در سمت شمال و جنوب ضریح وجود دارد
که ارتباط بصرى با سردابه امامزاده را به وجود مى‏آورد. ورودى اصلى به
سردابه کف حیاط نیز زیر ایوان جنوبى قرار دارد.

با توجّه به این ویژگى‏هاى معمارى در امامزاده اسماعیل، همچنین با
توجّه به مقایسه بین این بنا با بناهاى متأخّر و متقدّم در سایر نقاط ایران ـ این
بقعه را مى‏توان با بقعه سر قبر آقا (قاجاریّه) در تهران و همچنین امامزاده
عبداللّه‏ (صفوى ـ قاجار) شهر رى مقایسه کرد ـ مى‏توان بناى کنونى امامزاده
اسماعیل علیه‏السلام را به دوران صفوى و قاجار نسبت داد.[1]

33ـ امامزاده اسماعیل - دودهه 

بقعه این امامزاده در روستاى دودهه، در سمت راست جاده قزوین -
رشت، در دهستان قاقازان غربى قرار دارد.

این بنا که حدود 130 سال قبل توسّط نظام السلطنه ساخته شده، داراى
نقشه چهار گوش است که در هر یک از نماهاى آن، دو طاق‏نما کار شده
است. گنبد بنا آجرى عرقچینى مى‏باشد که بر روى چهار فیلپوش که طرح
چهار گوش را به هشت ضلعى تبدیل کرده، استوار گشته است.

داخل بقعه، ضریح چوبى قرار دارد که در بالا و پایین در آن، دو کتیبه با
خطّ خوش نقش بسته است. چشم انداز بقعه زیباست و بر روى تپّه‏اى
مشرف بر مزارع سرسبز و زیباى دو دهه قرار دارد.[2]

مؤلّف کتاب سرزمین قزوین درباره این زیارتگاه مى‏نویسد: «امامزاده
اسماعیل در ده «دودهه» واقع در سمت راست جاده قزوین به رشت قرار دارد.

بناى امامزاده مزبور در حدود صد سال قبل توسّط نظام السلطنه ساخته
شده است. بناى اصلى امامزاده داراى طرح چهار گوشه‏ایست که در هر یک
از نماهاى چهارگانه آن دو طاقنماى تو گود قرار دارد. گنبد امامزاده نظیر سایر
قسمتهاى بنا با آجز زده شده و بر روى چهار فیل پوش استوار شده است.
گوشه‏هاى چهارگانه بنا به صورت یک جرز پهن و پخ در آمده و در واقع طرح
را به صورت یک هشت گوشه در آورده است. در داخل ضریح امامزاده درى
قرار دارد که در بالا و پائین آن دو کتیبه با خطى خوش نوشته شده است.

محل امامزاده بر روى دامنه تپّه‏اى مشرف بر درختکاریها و مزارع سرسبز
و زیباى دودهه قرار دارد.»[3]