مزارات ایران و جهان اسلام

این آرامگاه باشکوه در دوازده کیلومترى جنوب خاورى شهر سارى، و در سمت راست جاده اصلى و پس از آرامگاه امامزاده حمزه رضاى هولار قرار دارد. بقعه از خارج با طرح هشت ضلعى و از داخل به صورت دایره است. ایوان کوتاه و ورودى مستطیل شکل با سازه آجرى به ابعاد 2×7 متر در شمال بقعه قرار دارد که از آن به عنوان مدخل اصلى و شبستان استفاده مى کنند.

درب چوبى زیبا که در سال 1378 هـ .ش توسّط عزیزالله ذوقى ساروى در حرم نصب شده، حلقه اتصال حرم و شبستان است. نماى دیوارهاى حرم از بیرون آجر و از درون سیمان سفید با تزیینات سیمان برى است. شش پنجره در اضلاع مختلف حرم تعبیه شده که جهت نورگیرى از آن استفاده مى کنند.

گنبدى مرتفع به قطر نُه متر و ارتفاع ده متر به صورت قوس شلجمى و به وسیله تیر آهن و طاق ضربى بر بالاى بقعه نصب است. قطار دالبرهاى سیمانى که به تقلید از آجرکارى هاى پنجه موشى با عرض زیاد دور تا دور قسمت زیرین گنبد تزیین شده اند. نماى خارجى گنبد قیراندود (ایزوگام) است.

در زیر همین گنبد، قبر امامزاده واقع شده که توسّط ضریح چوبى مشبّک به طول 10/2 و عرض 10/1 و ارتفاع 50/1 سانتى متر محافظت مى شود. زیارتنامه اى با خط خوش نستعلیق که کتابت آن ششم شوّال سال 1336 هـ . ق را نشان مى دهد و توسّط ناصر الاسلام پهنه کلایى به آستانه اهداء شده، در دیوار جنوبى بقعه نصب است.

مناره بلند بقعه به ارتفاع تقریبى بیست متر جلوه خاصّى به حرم و آرامگاه داده است.

از دیگر تزیینات حرم، کاشیهاى خشتى است که به صورت لچک و زغره در حاشیه در جدید بقعه نصب گردیده و حاوى نقوش اسلیمى و نامهاى حضرت فاطمه، حسن، و حسین، على و محمّد(علیهم السلام) را مى توان دید.

زمین زیارتگاه بیش از دو هزار مترمربع است که محل دفن اموات مى باشد و به عنوان گورستان از آن استفاده مى کنند. تکیه مجاور بنا با مصالح جدید نوسازى شده ولى فرم بنا همان تکیه قدیمى است. در کل، بناى باشکوه امامزاده حسن به جهت واقع شدن در کنار خیابان اصلى، از موقعیّت خاصّى برخوردار است.

شهرت محلى نسب

درباره شخصیّت مدفون در بقعه، از دیر باز به عنوان فرزند امام موسى کاظم(علیه السلام)شهرت دارد، اما این ادعا تاکنون ثابت نشده و جهت روشن شدن این دیدگاه به زندگانى مختصر حسن بن موسى(علیه السلام) مى پردازیم.

حسن بن موسى(علیه السلام)

حسن بن موسى (علیه السلام)، مادرش اُمّ ولد «کنیز» بود.^([1]) او برادر ابوینى اسماعیل و جعفر و هارون است.^([2]) شیخ صدوق(رحمه الله) و شیخ طوسى(رحمه الله)، حسن بن موسى (علیه السلام)را به عنوان راوى حدیث دانسته اند و روایتى از او به عنوان غسل روز جمعه ذکر مى نمایند.^([3]) با این حال علماى رجال نام وى را در کتبشان ذکر نکرده اند^([4]) و از طرفى شیخ کلینى(رحمه الله) به جاى حسن، برادر او «حسین» را راوى حدیث معرفى نموده است.^([5]) و نمازى شاهرودى معتقد است که هردوى آنان راوى این حدیث (غسل روز جمعه) بوده اند.^([6]) مؤلف سرالسلسلة العلویه مى نویسد که حسن بن موسى(علیه السلام)از کنیزى صاحب یک فرزند بنام جعفر شد.^([7])

علماى انساب در تداوم انساب او اختلاف دارند، برخى او را جزو پنج فرزند بلاعقب امام موسى کاظم(علیه السلام) ذکر نموده اند.^([8]) ابن عنبه، صاحب عمدة الطالب درباره نسل وى مى نویسد: «هم قلیل جداً لا أعرف منهم احداً و ربما کانوا قد انقرضوا»^([9]) نسل او بسیار اندک است و من کسى از آنان را نمى شناسم، شاید پس از مدتى منقرض شده اند.

از اینرو شیخ شرف عبیدلى نسّابه در کتاب تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب، اشاره مى کند که: «إلا أنّه تقوم بینته عادلة لمن یذکر أنه من ولده»^([10]) مگر کسانى که ادعاى نسل او را دارند، شاهدى عادل اقامه کنند.

با این حال تداوم نسل او از محمد الخلق، موسى و حسن فرزندان جعفر بن حسن بن موسى(علیه السلام) بوده که انتهاى آن به «على الفررى بن محمد الخلق» ختم مى شود که آنان در کوفه، قصر بن هبیره و کرخ مى زیسته اند.^([11])

فقر منابع و اطلاعات تاریخى درباره زندگانى حسن بن موسى(علیه السلام)، ما را از ارایه تصویر شفافى از شرح حال وى ناتوان ساخته است. تنها طبرى در حوادث سال 264 هـ . ق مى نویسد: «فتنه اى در مدینه و اطراف آن بین علویون و جعفریون به وقوع پیوست که منجر به کشته شدن برادران «عامل مدینه»; اسحاق بن محمد جعفرى شد، او نیز به وادى القرى گریخت و پس از مدتى مریض شد و درگذشت. برادرش موسى بن محمد جعفرى امارت مدینه را بدست گرفت، اما مجدداً آشوب بالا گرفت و در این میان حسن بن موسى بن جعفر(علیه السلام) میانجى گرى کرد و با پرداخت هشتصد دینار او را به کناره گیرى از حکومت ترغیب نمود، اما پس از مدتى ابوالقاسم احمد بن أحمد بن اسماعیل بن الحسن بن زید، پسر عموى حسن بن زید صاحب طبرستان، به مدینه حملهور شد و او را کشت...»^([12])

عارف احمد عبدالغنى در کتاب «تاریخ امراء المدینة المنورة» پس از نقل گزارش طبرى، حسن بن موسى(علیه السلام) را امیر مدینه منوره به سال 271 هـ . ق و در خلافت معتمد عباسى مى داند و چنین نتیجه مى گیرد که او امارت مدینه را به مبلغ هشتصد دینار از موسى بن محمد بن یوسف جعفرى خریدارى نموده و مدت کمى امیر این شهر بوده است.^([13])

بنابراین اگر گزارش فوق صحیح باشد، عمر حسن بن موسى(علیه السلام) قریب به صد سال خواهد بود، و وفات او نیز در مدینه است.

مزارات منسوب به حسن بن موسى(علیه السلام)

مشهورترین مزارى که به حسن بن موسى(علیه السلام) در ایران شهرت دارد، مربوط به امامزاده سیّد حسن در حدود سه کیلومترى شرق شهرستان مهران و در کنار رودخانه فصلى گاوى در دشت سرسبز و خرّم مهران واقع است که در زمان جنگ تحمیلى چندین بار توسط نیروهاى بعثى تصرّف و قسمت عمده ساختمان آن تخریب شده و پس از پایان جنگ به طرز با شکوهى بازسازى شده است. شخصیّت مدفون در آن، از دیرباز به فرزندِ امام موسى کاظم(علیه السلام)شهرت داشته و براى آن احترام فوق العاده اى قائل هستند. به نظر مى رسد که وى سیّد حسن بن موسى بن جعفر بن حسین تزلج بن على بن حسن المکفوف بن حسن الأفطس بن على الأصغر بن امام سجّاد(علیه السلام) باشد که در منطقه جبل او و پدرانش سکونت داشته اند.^([14]) پر واضح است که بخش اعظم جبل، شامل ایلام کنونى نیز مى شده است، از این رو خفته در این مزار با ادعاى ما همخوانى دارد.

در کاشان نیز زیارتگاه با شکوهى به حسن بن موسى(علیه السلام) در «گذر سه سوک» قرار دارد که به سیّد میرنشانه شهرت دارد.^([15])

در سبزوار نیز آرامگاهى به سلطان سیّد حسن بن موسى(علیه السلام)در روستاى «آزادوار» قرار دارد که داراى آرامگاه با شکوهى است.^([16])علاوه بر این در بابل در بالاى کوهى بنام «وسو» از کوه هاى بند پى بابل مزار قدیمى قرار دارد که به سید حسن بن موسى(علیه السلام)شهرت دارد.^([17])در آستانه اشرفیه، روستاى دهکا، بناى مجللّى قرار دارد که اهالى آنجا وى را فرزند امام موسى کاظم(علیه السلام)مى دانند.^([18]) که تمام این مزارات اصلى ندارند و سادات دیگرى از نوادگانِ ائمه(علیهم السلام) در آنان مدفون مى باشند و هیچ گونه گزارشى از مهاجرت حسن بن موسى(علیه السلام) به ایران در کتب معتبر انساب و تاریخ به ثبت نرسیده، از این رو انتساب هر بقعه به آن حضرت بى ماخذ و دلیل است.

نسب شریف امامزاده حسن

همچنان که در کتاب بارگاه آزادگُله نگاشته شد وى; سیّد حسن بن على بن محمّد اعرابى بن قاسم بن حمزة بن امام موسى کاظم(علیه السلام) است.^([19]) که با چهار واسطه نسب به امام هفتم(علیه السلام) مى رساند و برادرزاده امامزاده عبّاس(علیه السلام)شهر سارى است. این خاندان به زهد و تقوى و جهاد مشهور و معروف بودند و در میان آنان نقیب، رییس، محدّث و راوى و مفسّر برخاسته اند. مهاجرت آنان به طبرستان و شهر سارى به خواهش امام حسن بن على الاطروش ملقّب به ناصر کبیر بود و به احتمال قوى سیّد حسن در نیمه نخست قرن چهارم هجرى در این مکان وفات یافته و به خاک سپرده شده است.^([20])