مزارات ایران و جهان اسلام

این بقعه در شش کیلومترى شمال خاورى شهر سارى، در میان گورستان عمومى و درختان سر به فلک کشیده آزاد و بلوطِ روستاى همّت آباد واقع است.

بناى قبلى که اتاقکى بوده را خراب نمودند و به صورت حجله گاه ساخته اند. زمین زیارتگاه حدود یک هکتار است که از آن به صورت گورستان استفاده مى کنند. خفته در مزار را حلیمه خاتون مشهور به «دخت امام» و «دختر مشهد» مى دانند و برخى او را خواهر بزرگوار امام رضا(علیه السلام) ذکر نموده اند که یقیناً اشتباه بوده و آن بانوى بزرگوار در مدینه وفات یافته و در بقیع به خاک سپرده شده است. هر چند مزاراتى در بهبهان، گچساران و دیگر شهرهاى ایران به ایشان منسوب است اما خفتگان در آن مزارات سادات دیگرى هستند که در اینجا شرح مختصرى از زندگانى آن بانو و مزارات منسوب به او را بررسى خواهیم کرد و بحث تفصیلى آن به کتاب مزارات امامزادگان ایران ارجاع داده مى شود.

شرح حال حکیمه بنت موسى(علیه السلام)

حکیمه، یکى از دختران با فضیلت امام موسى کاظم(علیه السلام) است که در شمار ثقات محدثات شیعه آمده است. حکیمه، بانویى دانشمند، عابد و لایق و صلاحیت دار بوده که عمر طولانى نیز نموده است. او از اصحاب برادر بزرگوارش امام رضا(علیه السلام)و از روات حدیث آن حضرت بشمار مى آید. از روایات وارده معلوم مى گردد که این بانو در نزد امام رضا(علیه السلام)قرب و منزلت خاصى داشته است.

نام وى در اکثر کتب رجال و انساب ذکر شده و از او تجلیل به عمل آمده است و حکیمه را از زنان برجسته و صاحب نفوذ و مدیر مدبّر خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) و از بزرگان سادات و علوییّن عصر خویش بشمار آورده اند. در اکثر کتب شیعه روایات او نقل شده و در برخى از منابع نیز نام وى به عنوان «حلیمه» آمده که حکیمه اصحّ آن است.^([2])

حکیمه مى گوید: «در ماه رمضان سال 195 هـ . ق»^([3])، برادرم امام رضا(علیه السلام)براى کمک و مساعدت زایمان همسر خویش «سُبَیکه» که خود او را «خیزران» مى نامید، مرا دعوت کرد و فرمود: اى حکیمه! امشب نزد همسرم «خیزران» بمان، قابله هم همراه تو هست، زیرا امشب براى من فرزندى متولد مى شود. آن گاه برادرم ما را در اطاق قرار داد و چراغى براى ما روشن کرد. درب اطاق را بست و خود بیرون رفت. اما وقتى کودک بدنیا آمد، چراغ در اطاق خاموش شد و ما نگران شدیم، ولى بعد متوجه شدیم نورانیت نوزاد ما را از چراغ و روشنایى دیگر بى نیاز مى کند. تازه کودک را در دامن خود گذاشته بودم که امام رضا(علیه السلام)وارد اطاق شد، کودک خویش را که نام او «جواد» تعیین شده بود، در آغوش گرفت، گونه هایش را بوسید، و آن گاه او را در گهواره گذاشت و مراقبت و نگهدارى وى را به من سپرد. همین که روز سوم ولادت کودک رسید، او چشم خود را باز کرد و در حالى که به جانب آسمان مى نگریست. با عبارت فصیح زبان به وحدانیت خداوند و نبوت پیغمبر(صلى الله علیه وآله) گشود، ولى این صحنه براى من تعجب آور بود. بدین جهت آن را با برادرم امام رضا(علیه السلام) در میان گذاشتم، او فرمود: اى حکیمه! چیزهاى عجیب و غریبتر هم از او خواهى دید.^([4])

همچنین کلینى(رحمه الله) روایت تکلّم جنیان با امام معصوم(علیه السلام) را نیز از او نقل مى کند.^([5]) متأسفانه فقر منابع و اطلاعات تاریخى ما را از ارایه تصویر شفافى از زندگانى او ناتوان ساخته، از اینرو تاریخ تولد و وفات او به هیچ وجه در منابع قدیمى ذکر نشده است. با این وجود عدم مهاجرت او به ایران یکى از مسلمات تاریخى است، زیرا تاکنون هیچ یک از علماى انساب و مورخان بزرگ این مهاجرت را نقل و تأیید نکرده اند، لذا نمى توان بقاع منسوب به او را در ایران تأیید کرد. اولین مدرکى که مزار حکیمه بنت موسى(علیهما السلام) را در کوه هاى مسیر بهبهان منسوب مى کند. گزارش علامه سیّد جعفر آل بحرالعلوم است. وى مى نویسد:

«و فى جبال طریق بهبهان مزار یُنْسَب إلیها یزوره المُترددّون من الشیعه»; در کوه هاى مسیر بهبهان مزارى است که به حکیمه دختر امام موسى(علیه السلام) منتسب است و شیعیان مسافر آن را زیارت مى کنند.^([6])

از آنجایى که این قول بالفظ مجهول آمده، حاکى از ضعف آن مى باشد. در دایرة المعارف تشیع نیز از این بارگاه به عنوان یکى از بقاع معروف بهبهان یاد شده است.^([7]) اما مدرکى که این مدعا و این انتساب را تأیید کند در دست نیست و تنها از باب «رب شهرة لااصل لها» است. و احتمالا یکى از سادات هم نام در این بقعه مدفون است که اشاره خواهد شد.

در کوهساران گچساران نیز بقعه اى به حکیمه بنت امام موسى کاظم(علیه السلام)منتسب است که اثبات هرکدام از این دو بقعه، نفى دیگرى را دربردارد. و از آنجایى که حکیمه خاتون دختر امام موسى کاظم(علیه السلام) به ایران مهاجرت نکرده و در منابع قدیم نیز از چنین هجرتى سخن به میان نیامده، لذا هیچ یک از این دو بقعه را نمى توان مدفن آن بانو دانست.

بلکه به احتمال قوى قبرى که در کنار راه بهبهان است را باید متعلق به «حکیمه دختر على بن محمد بن على بن اسماعیل الأعرج بن الإمام جعفر الصادق(علیه السلام)» دانست زیرا فرزند برادر او ابومحمد الحسن بن الحسین بن على در دینور مى زیسته و جمع کثیرى از این خاندان در اهواز، ارّجان و دینور سکنى داشته اند، تا جایى که شهرت این خاندان باعث شد تا نقابت سادات بدست ابومحمد الحسن الدینورى بیافتد. از اینرو به احتمال قوى حکیمه با برادرزاده خود به این منطقه مهاجرت نموده و در این جا مدفون شده است.^([8])

اما بقعه کوهساران گچساران هم به جهت اینکه این بنا از قرن نهم پایه ریزى شده، قبل از قرن پنجم هیچ اثر و گزارشى از وجود چنین بقعه در این منطقه از سوى مورخان، سیاحان و... نشده، لذا نمى توان شخصیت مدفون در آن را از فرزندان بلافصل امام معصوم(علیه السلام)دانست.

ابن طباطبا، نسابه قرن پنجم از سکونت نوادگان امام حسن مجتبى(علیه السلام) در سیراف (بوشهر) سخن رانده است. اما حکیمه نامى را ذکر نمى کند.^([9])

علامه نسابه عمیدى در کتاب ارزشمند خود بنام المشجّر الکشاف مى نویسد: حکیمه بنت عزّالدّین بن نظام بن حسن بن فخرالدّین بن محمد بن حسن بن حسین بن محمد بن حسن بن محمد بن طالب بن قاسم بن حسن بن محمد بن حسن بن مطهر بن مهدى بن حسن بن حسین بن على بن احمد شکنبة بن محمد بن على بن اسماعیل بن حسن بن زید بن امام حسن(علیه السلام) در سیروان مى زیسته است. او اضافه مى کند که در سال 883 هـ . ق نسل او را که از سید حسن کلاکا بود ملاقات کرده است. سپس به ذکر نام حکیمه بنت عزّالدّین مبادرت مىورزد و آنان را ساکن در سیروان فارس مى داند. از آنجایى که فارس قدیم شامل منطقه وسیعى از جمله بوشهر نیز مى شده، لذا بعید به نظر نمى رسد که مدفون در این بقعه خود او باشد، خصوصاً لقب بى بى که در ابتداى نام این علویه در آن محل شهرت دارد، از القابى است که در قرون هفتم تا دهم در ایران متداول بوده است و این حکایت از شخصیت معنوى اشخاص داشته و نشان مى دهد که از متأخرین سادات فارس و بوشهر بوده اند. لذا بى بى حکیمه دختر عزّالدّین باید از متوفاى اواخر قرن نهم هجرى باشد.^([10])

در شهر کرد، بقعه و بارگاهى است که بنام «بى بى حکیمه» شهرت یافته است. بناى اصلى این بقعه به گفته مؤلف کتاب شناخت سرزمین چهارمحال، به دوران اتابکان لرستان بازمى گردد که در دوره هاى بعدى بویژه در عهد صفویه، زندیه تعمیر شده است و از سبک فعلى آرامگاه برمى آید که این بنا در عهد قاجاریه بازسازى شده است.^([11])

درباره شخصیت مدفون در این بقعه و نسب آن گزارشى درج نشده است و براى نگارنده هویّت امامزاده والامقام در این آرامگاه معلوم نگردید.

در هشت کیلومترى شمال غرب شهر کرمان، در مرکز دهستان اختیار آباد، زیارتگاه با شکوه امامزاده حکیمه خاتون قرار دارد، که به «بى بى دختر» شهرت دارد.

درباره شهرت محلّى نسب شریف، چنان چه بر درب ضریح نوشته شده است، وى را از دختران موسى بن جعفر(علیه السلام) معرّفى مى کند.

در کتاب فرهنگ جغرافیایى نیز آمده است که: «امامزاده بى بى حکیمه خاتون، طبق گفته اهالى، از خواهران یا دختران امام رضا(علیه السلام) مى باشد.»^([12])

مرحوم همّت نیز در کتاب تاریخ کرمان درباره این مزار مى نویسد:

«هویت این دختر به خوبى معلوم نیست، ولى مردم اختیار آباد و کویرات مى گویند: دختر موسى بن جعفر(علیه السلام) و خواهر بى بى حیات است و همان طریق که مردها حق زیارت بى بى حیات را ندارند در این زیارت هم مردها حق ورود به حرم بى بى دختر را ندارد، مگر آن که از سادات باشند. بر روى آرامگاه بى بى دختر ضریحى چوبى و بقعه عمارت ساخته اند و در صحن مجاور حرم، اموات را دفن و قبرستان عمومى است»^([13])

چنان چه ملاحظه فرمودید، از دیرباز این مزار به دختر موسى بن جعفر(علیه السلام)، بى بى حکیمه شهرت دارد، که متاسفانه این ادعا به اثبات نرسیده است.^([14])

از بناهاى دامنه کوه مسجد صاحب الزمان شهر کرمان، ساختمان کوچکى بنام «آرامگاه حلیمه خاتون» یا «زیارتگاه بى بى حلیمه خاتون» است.

در مورد قدمت این بنا و هم چنین شجره نامه شخصى که در این محل دفن شده تاکنون سند مکتوبى دیده نشده است. بنا به آن چه که پیشینیان به نقل از گذشتگان خویش، نسل به نسل بازگو کرده اند. این آرامگاه متعلّق به بانوى مکرّمه اى از نوادگان حضرت امام موسى بن جعفر(علیه السلام) است.^([15])

مرحوم حبیب الله محمدى مشهور به حبیب زرگر ـ در سال هاى 1330 ـ 1331 هـ .ش پیش از آن که «مهدیّه شهداء» بنا شود، جلو آرامگاه حلیمه خاتون، محلّى بنام «تختگاه حبیب زرگر» ساخته و باغچه اى با انواع درختان گل در جلو آن احداث کرد و با این که در آن سال ها وسایط نقلیه موجود نبود، با این حال همه هفته شب هاى جمعه جمع زیادى از اهالى و مشتاقان اهل بیت(علیهم السلام) در محل مذکور حضور به هم رسانیده و تا صبح به راز و نیاز با پروردگار مى پرداختند. قبر مرحوم حبیب زرگر هم که در سال 1348 هـ . ش در گذشته، کنار همین باغچه و امامزاده است.

بنابراین معلوم شد، با وجود آنکه هیچ گونه گزارشى از مهاجرت حکیمه بنت موسى(علیه السلام) یا حلیمه در دست نیست، بیش از شش مزار در ایران به او منسوب است که اثبات هر کدام نفى دیگرى را در بردارد.

یک احتمال

پس از اثباتِ این ادّعا که حلیمه بنت امام موسى کاظم(علیه السلام) در مدینه وفات یافته و با توجه به اینکه حسن بن على الاطروش در سارى و دیگر مناطق طبرستان حکومت داشته، بعید نیست که دختر او سیده حکیمه بنت حسن بن على بن حسن بن على بن عمر الأشرف بن امام سجّاد(علیه السلام) در این مکان مدفون شده باشد.

ابن طباطبا پس از ذکر نام این بانو، همسر او را احمد بن حسین
بن على الخارص بن محمّد دیباج بن امام جعفر صادق(علیه السلام) معرفى
مى کند و مى نویسد: سیّده حکمیه براى وى یک فرزند آورد بنام محمد که در شیراز بود.^([16]) از آنجاییکه پدر، برادر و اکثر اقوام او در طبرستان سکونت داشته اند، و ابن طباطبا نیز از هجرت سیده حکمیه به شیراز گزارشى نقل ننموده، بعید نیست که مزار کنونى از آن وى باشد. قرینه دیگرى که ما را به این مهم رهنمون مى سازد، شهرت بقعه است که اهالى آن را به دخت امام مى خوانند و این با شهرت پدر و برادر وى سازگارى دارد، زیرا حسن بن على اطروش از امامان زیدى و از بزرگان سادات طبرستان بود.^([17])