مزارات ایران و جهان اسلام

این آرامگاه باشکوه در بیست کیلومترى شمال شرقى شهرستان سارى، بین جاده سارى و فرح آباد در روستاى مرزرود واقع شده است.

بناى اصلى یا مقبره امامزاده در دوره اوّل، با نقشه مربع به اضلاع 5/6×5/6 متر ساخته شده است. گنبد آن از نوع گنبد دوپوش است که گنبد زیرین به صورت نیم دایره و گنبد رویى به شکل مخروطى و رک، با نقشه هشت ضلعى ساخته شده است. قسمت زیرین گنبد عرقچینى مقبره، با گچ پوشیده شده و در آن، دو حاشیه سراسرى که محل کتیبه ها بوده، دیده مى شود; ولى از نوشته هایى که حاکى از تاریخ ساخت مقبره باشد اثرى بر جاى نمانده است. در سالهاى اخیر، اهالى محل، این بنا را تعمیر و این قسمت از گنبدها را با کاشى هاى آبى رنگ تزیین کرده اند. همچنین گچبرى هاى پراکنده در داخل مقبره به چشم مى خورد که نشان دهنده تعمیرات سال هاى اخیر است.

آبریز بام بقعه، بر روى چهارده عدد قرنیس سینه کفترى است. چهار نبش بنا را پنج نیم دایره زده اند و میان هر دو قرنیس سینه کفترى کاشى آبى رنگ مدورى کار کرده اند. زمین این زیارتگاه حدود هشت هزار مترمربع است.

این بقعه داراى چهار در ورودى بوده که در حال حاضر، به جز یک در، بقیّه مسدود شده است. سال ها بعد، در کنار تنها در باقیمانده، در دیگرى تعبیه شده و محلِّ درها مسدود شده تا نیمه با آجر پوشانیده و در نیمه بالایى آنها، پنجره اى که روشنایى داخل مقبره را تأمین مى کند، کار گذاشته اند، در ابتدا براى روشنایى داخل مقبره، پنجره اى مشبّک در زیر گنبد خارجى وجود داشته که آن نیز مانند درهاى ورودى اصلى، با آجر و کاشى مسدود شده است.

در قسمت خارجى مقبره و زیر گنبد، مقرنس هایى آجرى به چشم مى خورد که به احتمال زیاد در زمان ساخت، مزیّن به کاشى هاى رنگین بوده; ولى امروز از تزیینات آن نمونه اى باقى نمانده است.

در قرن اخیر، در ضلع جنوبى امامزاده، بنایى مستطیل شکلى ساخته اند که اهالى محل از آن به عنوان مسجد روستا استفاده مى کردند. در ورودى مسجد از چهارچوب تا چهارچوب 113 سانتى متر و بلندى آن 202 سانتى متر است. بر بالاى لنگه سمت راست آن عبارات زیر حک شده است:

«عمل استاد نجم الدّین بن استاد شهاب الدّین درودگر»

بر بالاى لنگه سمت چپ:

«فى شهر ربیع الاول سنه ست و اربعین و ثمانمائه» (846 هـ . ق)

متن این دو لنگه کنده کارى هاى بسیار ظریفى دارد.

درب ورودى اصلى امامزاده نیز کنده کاریست، بر تنکه بالاى لنگه سمت راست عبارت زیر خوانده مى شود: «بامر الامیر الکبیر آقا گستهم نیر ادام الله قدرته.»

در داخل امامزاده، ضریح یا صندوقى چوبى وجود دارد که از نظر منبّت کارى و دیگر تزیینات، در شمار شاهکارهاى هنرى قرن نهم هجرى به حساب مى آید. این صندوق در اندازه هاى 62/1×20/2 سانتى متر بر پایه اى مستطیل شکل به ابعاد 82/1×44/2 متر قرار گرفته است. براى تزیین تمامى سطح صندوق، از هنرهاى کنده کارى روى چوب، منبّت کارى و نقاشى لاکى گیاهى و هندسى بهره گرفته اند.

بر لبه بالاى بدنه هاى صندوق و بر دو چهار پایه اصلى آن آیات یک تا سیزده سوره فتح است که با خط خوش ثلث و با بسم الله الرحمن الرحیم شروع مى شود و در بالاى بدنه غربى به این عبارت ختم مى گردد;

«امر هذه العمارة الشریفة زین الاقران آقا گستهم بن آقا محمّد نیر عمل استاد على بن استاد فخرالدّین نجار رازى هجریة النبویه سنة اربع و ثمانین و ثمانائه (884) کتبه (خوانده نشد).»

این متن نام سازنده و تاریخ ساخت صندوق است که کنده کارى و منبّت کارى هاى فوق العاده سطح صندوق، نشان دهنده مهارت و استادى هنرمندان عصر مرعشیان در مازندران را نشان مى دهد. غیر از نوشته هایى که در قسمت بالاى صندوق است، بقیّه سطح آن با بهره گیرى از نقوش تزیین گردیده است. ترتیب قرار گرفتن تزیینات به این شکل است که نقوش هندسى، درون قاب هاى مجزایى در وسط و نقوش گیاهى، درون قاب هاى متعددى در اطراف خودنمایى مى کنند. زیبایى فوق العاده این صندوق، علاوه بر منبّت کارى، مدیون نقاشى هاى زیباى آن است که به شیوه لاکى، روى همه ى تزیینات را آراسته است. رنگ هاى بکار رفته در نقاشى هاى صندوق، متنوع هستند، منتها از رنگ هاى قرمز، زرد، قهوه اى و سیاه، بیشتر استفاده شده است.

چنانکه پیشتر گفته شد، در سمت جنوبى بقعه ـ مسجد متّصل به مقبره ـ دو در نزدیک به هم قرار دارند، درِ اوّل با نقوشى گیاهى و هندسى کنده کارى و تزیین شده که کار استاد نجم الدّین بن استاد شهاب الدّین درودگر و به سال 846 هـ . ق است. در دوّم به احتمال قوى متعلّق به یکى از ورودى هاى قبلى بقعه بوده و پس از مسدود شدن، به این محل منتقل گردیده و با هنر کنده کارى، نقوش گیاهى و هندسى آراسته شده است.

اطراف بناى امامزاده گورستان قدیمى است که قبور مؤمنین به شکل بسیار نامرتب قرار گرفته است. درختان بسیار قدیمى آزاد و افرا در صحن بزرگ امامزاده دیده مى شود که هر کدام ضبط و ثبت و پلاک دارد.

در سال 1378 ـ 1379 هـ . ش از سوى سازمان میراث فرهنگى تعمیراتى در بدنه و گنبد بنا صورت گرفته است و آن را با سیمان اندود کرده اند که ضربه مهلکى بر پیکره بنا ایجاد شده و اصالت و هویّت بنا از بین رفته است. از اینرو برداشت اندود سیمانى از روى بدنه و گنبد و جایگزین کردن آن با اندودى که با ساختار مصالح به کار رفته در بنا همگون باشد ضرورى به نظر مى رسد.^([2])

شخصیّت مدفون در بقعه

درباره خفته در مزار و نام آن دو دیدگاه است. دکتر منوچهر ستوده نام آن را امامزاده عبدالصالح نوشته و در بالاى سردرب ورودى بقعه، او را از فرزندان امام موسى کاظم(علیه السلام)معرّفى نموده اند که البته صحیح به نظر نمى رسد.

دکتر محمّد یوسف کیانى، صاحب بقعه را امامزاده صالح و یکى از سادات سلسله مرعشى مى داند که حدود دو قرن و نیم در این ناحیه حکومت داشته اند.

اما دلیلى بر این ادّعاى خود ارایه ننموده است. خصوصاً این که در میان سادات مرعشى صالح نامى که از موقعیت فوق العاده اى برخوردار باشد، کسى یافت نشده است. با وجود این، احتمال قرین به یقین مى رود که شخصیت مدفون در بقعه، سید جلیل القدر صالح الاکبر بن عیسى بن محمد الطبحانى بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن(علیه السلام) باشد که به صالح بن موسى تصحیف شده است.

اکثر برادران و برادر زادگان وى از شهداى بنام اهل بیت(علیهم السلام) در طبرستان و سارى و آمل مى باشند. او سیدى جلیل القدر، عظیم الشأن و برادر امامزاده عبدالله پایین کولا، و حمزه رضا مدفون در هولار و حمزه اسرم است.^([3])

به نظر مى رسد که سید صالح نیز همچون دیگر برادران خود، در دستگاه حسن بن زید داعى از موقعیت ممتازى برخوردار بوده است. ظاهراً این بزرگوار در جنگى که میان یعقوب لیث صفار در محرم سال 260 هـ.ق و مدافعان شهر سارى اتفاق افتاد شرکت داشته، پس از جراحات در این مکان به شهادت مى رسد.^([4])