مزارات ایران و جهان اسلام

این بناى باشکوه در شش کیلومترى باختر شهر سارى و در روستاى عیسى خندق واقع است.

بدنه اصلى بنا استوانه ایست که از آجر و گچ ساخته و روى آن را با پوششى قطور از گچ پوشانده اند. محل اتصال بدنه اصلى بنا با اوّل بام، قرنیسهاى سینه کفترى و بالاى آنها یک کمربند گچکارى به پهناى ده سانتى متر و بالاى آن میان هر دو قرنیس کاشیهاى نیم دایره است که منتهى به بام هرمى هشت ضلعى مى گردد. یک متر زیر قرنیسهاى سینه کفترى نوارهاى افقى کاشیکارى منفصل از هم وجود دارد.

در جهت شمال نزدیک به پایه استوانه بنا، درى کوچک به داخل باز مى شود. نمازخانه کوچک الحاقى به ابعاد 7×8 متر در زمان قاجاریّه ساخته شده که بام آن سفال سر است. زمین این زیارتگاه حدود 4970 مترمربع است.

صندوقى ظریف و پر نقش در میان بناى اصلى مرقد را پوشانیده بود که درازاى آن 76/2 و پهنایش 44/1 و بلندى آن 96 سانتى متر بود. آیاتى چند از کلام الله مجید و عباراتى دیگر همچون; «هذه الروضة المبارکة المنورة المطهرة الامام قاسم فى تاریخ ربیع الاخر سنه تسع و خمسین و ثمانمائه عمل استاد شمس الدّین بن محمّد دین توزا؟» حک شده بود، این ضریح اینک به میراث فرهنگ منتقل شده است.^([1])

مهجورى درباره این امامزاده و محل آن چنین مى نویسد:

دهکده عیسى کنده در پنج کیلومترى غربى شهر سارى است. بر صندوق چوبین آن این عبارت ـ در بالا به آن اشاره شد ـ حک شده است. بر در ورودى این تاریخ کنده شده بود: رجب المرجب سنة تسع و ثمانین و ثمانمائه».^([2])

چنانکه ملاحظه کردید، عیسى خندق را مهجورى عیسى کنده خواند و ظاهراً در ایام سابق چنین مى گفته اند. اهالى محل نام آبادى خود را «ایساندو» و یا «ایساندوق» مى خوانند و ضبط دمرگان ظاهراً صحیح تر از نامهاى تازه به دوران رسیده است.

در زلزله سال 1225 هـ . ق آسیب جدّى بر بنا وارد شده و به صورت ترک هایى بر دیوارهاى برج مشهود و اثر هوازدگى و نابودى مصالح بکار رفته در گنبد به صورت تخریب بخشى از پوشش بیرونى آن نمایان شده است. در سال 1353 هـ . ش عملیات استحکام بخشى و مرمت بدنه استوانه اى برج در قسمت هاى پایین و محوطه سازى قسمتى از پایه برج توسّط میراث فرهنگى صورت گرفته است با وجود این نیاز مبرم به تعمیر دارد.

مقابل مسجد بقعه که مدخل اصلى آرامگاه نیز است، قبور شهداء جنگ تحمیلى زینت بخش فضاى صحن است که متاسفانه به جهت ساخت و نصبِ نمادهاى احداثى بر روى قبر، مانع از دید مناسب ساختمان امامزاده مى باشد.

این بناى باشکوه که بجاى مانده از قرن هشتم و نهم هجرى است، از عظمت و معمارى زیبایى برخوردار است که مى تواند با بهینه سازى اطراف آن مکان خوبى جهت جذب گردشگر داخلى باشد.

این بقعه نیز مانند بقاع مشابه خود، به سادات مرعشى نسبت داده شده که صحیح به نظر نمى رسد.

دکتر منوچهر ستوده به هنگام معرّفى این بنا مى نویسد:

این امامزاده قاسم معروف به امامزاده ابراهیم نیز مى باشد.^([3])

به درستى معلوم نیست که این مزار باشکوه از آن چه کسى است، اما همین قدر معلوم است که شخصیّت والایى داشته که چنین آرامگاه مجلّلى براى او بنا نموده اند. با توجّه به کتیبه صندوق مرقد که از او به عنوان
«الامام قاسم» یاد مى کند باید دریافت که او امیر و پیشواى مردم بوده که در اینجا وفات یافته است. اگر نوشته کتیبه صندوق مرقد را ملاکِ هویت صاحب مزار بدانیم، آن وقت مى توان احتمال داد که وى سیّد قاسم الامیر بن على الأمیر الرئیس بن محمّد العقیقى بن جعفر بن عبدالله بن الحسین الأصغر ابن الامام زین العابدین(علیه السلام)باشد که امیر، پیشوا و امام طبرستان و شهر سارى بوده است.

نخستین بار علاّمه نسّابه ابن طباطبا، از او یاد مى کند و مى نویسد: پدرش على امیر و رئیس مدینه بوده و داراى هفت فرزند ذکور است که یکى از آنها یحیى نام داشت که قاضى جرجان بود و دیگرى قاسم نام داشت که امیر طبرستان = سارى بود.^([4])

ابوطالب مرزوى به پیروى از عبیدلى و ابن طباطبا مى نویسد: «یحیى گرگان بوده و نسلش در آنجا از نقباء بزرگ بودند، قاسم نیز در طبرستان امیر بوده و نسلش در همانجاست.»^([5])

امام فخر رازى از قاسم به عنوان: القاسم الأمیر الفارس بطبرستان یعنى قاسم امیرى جنگجو در سارى طبرستان نام برده است.^([6]) برادر و بیش از سى تن از بستگان او در طبرستان = سارى سکونت داشته اند.^([7]) از به شهادت رسیدن پسرعموهاى او در سپاه حسن بن زید داعى در طبرستان^([8]) معلوم مى گردد که امامزاده قاسم از طرف حسن بن زید داعى امیر منطقه طبرستان که شامل شهر سارى و نواحى بوده منصوب شده و در یکى از جنگها در همین مکان به شهادت رسیده است.^([9])