مزارات ایران و جهان اسلام

این آرامگاه باشکوه در کنار خیابان بوعلى شهر همدان قرار دارد که در دورة اخیر به جاى بناى قدیمى ساخته شده است. این بناى برجى توسّط مهندس هوشنگ سیحون به تقلید از بناى گنبد قابوس (397 هـ . ق) طرّاحى شده است. اختلاف عمده برج آرامگاه بوعلى سینا با گنبد قابوس، در ابعاد کوچک آرامگاه بوعلى، تعداد پره‏هاى برج و نیز در فقدان جدار برجى آن است.

بناى گنبدِ بتونى مخروطى شکل این برج، بر روى 12 پایه بلند از بتون مسلح قرار گرفته است. ارتفاع هر پایه برج از کف زیرین آرامگاه تا زیر گنبد جمعاً 95/22 متر؛ پهناى هر پایه که قسمت کوچکى از شعاع برج به شمار مى‏رود در پایین، 17/1 متر و در بالا 92 سانتى‏متر؛ ضخامت هر پایه که طبعاً قسمت کوچکى را محیط برج را تشکیل مى‏دهد، 35 سانتى‌متر؛ شعاع گنبد مخروطى شکل آرامگاه، 05/2 متر؛ ارتفاع مخروط، 80/3 متر؛ ارتفاع تمام هیأت گنبدى شکل نوک آرامگاه، 95/5 متر؛ ارتفاع اصلى آرامگاه، 10/6 متر؛ و بلندى مجموع بنا تا نوک برج، کمى بیش از 28 متر است.

مدخل اصلى بنا از سمت مشرق بوده، ایوانى به عرض 15/3 و طول قریب 30 متر داراى یک ردیف ستون ساده شامل ده ستون مدور که قطر هر کدام در پایین 95 سانتى‏متر و در بالا 75 سانتى‏متر به ارتفاع 10/4 متر است و از چهار قطعه سنگ گرانیت تشکیل شده، در جلوى بنا تعبیه شده است. وسط این ایوان، درِ محکم و باشکوهى است که از آن به دهلیز مجلّل آرامگاه داخل مى‏شوند. بر بالاى این در به خط ثلث برجسته بر لوحه مرمرى یکپارچه این آیه مرقوم است: «و من یؤت الحکمة فقد اوتى خیراً کثیراً» پس از عبور از راهرویی به طول 70/8 و عرض 30/6 متر به سمت مقابل، مدخل آرامگاهِ شیخ بوعلی قرار دارد که درِ ورودى آن به طرحى شیوا از مشبک آهنى ساخته شده است و عرض و ارتفاع آن، 19/1 و 4/1 متر است. در طرفین دهلیز و نزدیک دیوار، دو سنگ قبر بر روى سکوهاى کوتاه مناسبى بر زمین قرار داده‏اند که یکى بر روى قبر قدیم بوعلى سینا بوده و دیگرى سنگ قبر قدیم «ابو سعید دخدوک» ـ دوست ابوعلى سینا ـ بوده است.

سنگ قبر قدیم بوعلى سینا به صورت دو طبقه پلّه‏اى حجّارى شده و بالاى آن تقریباً منشور شکل است. این گونه سنگ قبر در دورة مغول و بعد از آن زیاد معمول بوده است. بر روى بدنه و حاشیه‏هاى چهار طرف این سنگ قبر، به خط نسخ غیر مرغوب، تمام آیه 25 و ابتداى آیه 26 سورة آل‌عمران و دو بیت شعر زیر نوشته شده است:

حجـت الحـق ابـوعلـى سـینا                                در شـجع آمد از عدم بوجود

در شصا کرد کسب جمله علوم‏                 در تکـز کرد این جهان بدرود

کلمات شجع، شصا و تکز، به ترتیب به حساب ابجد، 373، 391 و 427 مى‏شود که بنابر ابیات فوق، اشاره به سال تولّد، سن 18 سالگى شیخ که تمام علوم را فراگرفته بود و سرانجام، سال وفات حکیم دارد.

روى چهار بدنة قسمت پایینى سنگ، این عبارت به همان ترتیب نوشته شده است: «هذا قبر الجنّت المکان فردوس آشیان سلطان الحکماء شیخ ابوعلى سینا نور اللَّه مرقده».

در ضلع غربى سنگ، در جملات «حرره الحقیر عبدالصمد و عمل کربلایى عبدالخالق» نام نویسنده و حجّار دیده مى‏شود. ظاهر این سنگ، شبیه سنگ‏هاى قبور عهد مغول است؛ امّا در کنار کلمه الملک بر سطح فوقانى سنگ، تاریخ 1294 تشخیص داده مى‏شود. بر روى سنگ قبر «ابوسعید دخدوک» نیز نوشته شده: «چون در این زمان میمنت بنیان که هزار و دویست و نود و چهار از هجرت گذشته، بقعه متبرکه شهریار کشور تجرید حضرت ابوسعید و سلطان الحکماء شیخ ابوعلى سینا رو به خرابى آورده بود لهذا ملک زاده جهان اختر دودمان قاجار شاهزاده نگار خانم در تعمیر این بقعه کوشیدند».

در بالاى دیوارهاى داخلى محوّطة مربّع آرامگاه، 20 بیت از قصیدة معروف عَینِیّه ابن سینا نوشته شده است. محوّطه داخل آرامگاه، درِ خروجى مستقلى به طرف مغرب دارد. قطر دیوار بناى آرامگاه به طرف مغرب 40/4 متر، ارتفاع آن 70/14 و طول آن 10/65 متر است. تمام ساختمان آرامگاه بوعلى سینا بر روى صخرة طبیعى کوهستانی واقع شده و زیر زمین این قسمت، یعنى از عمق نُه مترى با سنگ‏هاى لاشه و ماسه و آهک و سیمان ساخته شده و بناى مذکور، بر روى چنین شالوده محکمى قرار گرفته است.

در طرفین دهلیز، دو تالار قرار دارد که پنجره‏هاى زیبایى از سنگ گرانیت و رو به مشرق دارند. تالار جنوبى جهت پذیرایى و تالار شمالى جهت کتابخانه آرامگاه مورد استفاده است. در لوح یادبود این بنا آمده که ساختمان آن در سال 1370 هـ . ق برابر با 1330 هـ . ش به پایان رسیده است.

ابن بناى باشکوه به شمارة 1869 در تاریخ 21/02/1376 به ثبت آثار ملّى و تاریخی رسیده است.

نگاهی به زندگانی بوعلی سینا: شیخ الرئیس، ابوعلى سینا، حسین بن عبداللَّه حسن بن على بن سینا، معروف به ابن سینا در سال 370 هجرى قمرى در دهى به نام خورمیثن در نزدیکى بخارا چشم به جهان گشود. شرکت در جلسات بحث اسماعیلیان از دوران کودکى، به واسطه پدر ـ که از پیروان آن‌ها بود ـ بوعلى را خیلى زود با مباحث و دانش‏هاى مختلف زمان خود آشنا ساخت. استعداد وى در فراگیرى علوم، پدر را بر آن داشت تا به توصیة یکى از استادان وى، بوعلى را به جز تعلیم و دانش اندوزى به کار دیگرى مشغول نکند و چنین شد که وى به دلیل نبوغ خود در ابتداى جوانى در علوم مختلف زمان خود از جمله طب مهارت یافت. تا آن‌جا که پادشاه بخارا، نوح بن منصور (حکومت از 366 تا 387 هجرى قمرى) به علّت بیمارى، وى را به نزد خود خواند و ابن سینا از این راه به کتابخانة عظیم دربار سامانى دست یافت. وى در شرح حالى که خود نگاشته است دربارة منابع آن کتابخانه مى‏گوید: «هر چه از آن‌ها را که بدان نیاز داشتم خواستم و کتاب‌هایى یافتم که نام آن‌ها به گوش بسیارى از مردم نرسیده بود و من هم پیش از آن ندیده بودم و پس از آن هم ندیدم. پس این کتاب‏ها را خواندم و از آن‌ها سود برداشتم و اندازة هر مردى را در دانش یافتم و چون به سن 18 سالگى رسیدم، از همه این دانش‏ها فارغ آمدم».

به این ترتیب وى در علوم مختلف از جمله حکمت، منطق و ریاضیات ـ که خود شامل عدد، هندسه، نجوم و موسیقى است ـ تسلّط یافت.

وى با وجود پرداختن به کار سیاست در دربار منصور، پادشاه سامانى و دستیابى مقام وزارت ابوطاهر شمس الدولة دیلمى و نیز درگیر شدن با مشکلات ناشى از کشمکش امرا ـ که سفرهاى متعدّد و حبس چند ماهه وى توسّط تاج الملک، حاکم همدان، را به دنبال داشت ـ بیش از صدها جلد کتاب و تعداد بسیارى رساله نگاشته که هر یک با توجّه به زمان و احوال او به رشته تحریر درآمده است. وقتى در دربار امیر بود و آسایش کافى داشت و دسترسى‌اش به کتب میسّر بود، به نوشتن کتاب قانون در علوم پزشکى، یا دائرة المعارف بزرگ فلسفى خود کتاب شفا مشغول مى‏شد. اما در هنگام سفر فقط یادداشت‏ها و رساله‏هاى کوچک مى‏نگاشت. در زندان به نظم اشعار مى‏پرداخت و یا تأملات دینى را با اسلوبى که خالى از جمال نباشد مقیّد مى‏نمود.

از میان تألیفات ابن سینا، شفا در فلسفه و قانون در پزشکى شهرت جهانى یافته است. کتاب شفا در 18 جلد در بخش‏هاى علوم و فلسفه، یعنى منطق، ریاضى، طبیعیّات و الهیّات نوشته شده است. منطق شفا امروز نیز همچنان به عنوان یکى از معتبرترین کتب منطق اسلامى مطرح است و طبیعیّات و الهیّات آن هنوز مورد توجّه علاقمندان است. کتاب قانون نیز ـ که تا قرن‏ها از مهم‏ترین کتب پزشکى به شمار مى‏رفت ـ شامل مطالبى دربارة قوانین کلّى طب، داروهاى ترکیبى و غیر ترکیبى و امراض مختلف مى‏باشد. این کتاب در قرن 12 میلادى همراه با آغاز نهضت ترجمه به زبان‏هاى لاتین ترجمه شد و تا امروز به زبان‏هاى انگلیسى، فرانسه و آلمانى نیز برگردانده شده است. قانون ـ که مجموعة مدوّنى از کل دانش طبّى باستانى و اسلامى است ـ به عنوان متن درسى پزشکى در دانشگاه‏هاى اروپایى مورد استفاده قرار مى‏گرفت و تا سال 1650 میلادى در کنار آثار جالینوس موندینو در دانشگاه‏هاى لوون و مون پلیه تدریس مى‏شد.

ابن سینا به واسطه عقل منطقى و نظام یافته‏اش ـ که حتّى در طب نیز تلاش داشت مداوا را تا سر حد امکان تابع قواعد ریاضى سازد ـ تسلّط بر فلسفه را کمال براى دانشمند مى‏دانست. وى براى آگاهى از اندیشه‏هاى ارسطو و درک دقیق آن، آن‌گونه که خود در شرح احوالش نوشته است، 40 بار کتاب ما بعد الطبیعه را خواند و در نهایت با استفاده از شرحى که ابونصر فارابى دربارة آن کتاب نوشته بود، به معانى آن راه یافت. بوعلى در دوران عمر خود از لحاظ عقاید فلسفى دو دورة مهم را طى کرد. اوّل دوره‏اى که پیرو فلسفه مشاء و شارح عقاید و معارف ارسطو بود و دوّم دوره‏اى که از آن عقاید عدول کرد و به قول خودش طرفدار حکمت مشرقین و پیرو مکتب اشراق شد.

وى به پشتوانه تلاش یکصد ساله‏اى که پیش از او از سوى کسانى همچون کندى و فارابى براى شکل‏گیرى فلسفه اسلامى صورت گرفته بود، موفّق شد نظام فلسفى منسجمى را ارائه دهد. با توجّه به این‌که پیش از او مقدّمات این کار فراهم شده بود، کار و وظیفه ابن سینا این بود که مشکلات و پیچیدگى‏ها را کشف و حل کند و آن‏ها را به نحوى مضبوط و موجز شرح نماید. فروع جزئى را به تصوّر شامل ارتباط دهد و اطراف آن را به هم بیاورد.

او با ارائه نظر خود در مورد نحوه ارتباط و نسبت بین مفاهیم کلى مثل انسان، فضیلت و جزئیات حقیقى به یکى از پرسش‏هاى علماى قرون وسطى ـ که مدّت‏هاى طولانى ذهن آن‌ها را به خود مشغول کرده بود ـ پاسخ داد. تأثیر آراى فلسفى ابن سینا، همچون آموزه‏هاى طبى او، به جز در قلمرو اسلامى، در اروپا نیز امرى قطعى است.

ابوعلى سینا در سال 428 هجرى قمرى، زمانى که تنها 58 سال داشت، در حالى رخت از جهان بربست که با اداى دین خود به دانش بشرى، نامى به صلابت تمدّن ایران از خود به جاى گذاشت.