مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة ابوالحسن على بن حسین بن موسى بن بابویه قمّى (متوفّاى 329 هـ . ق) ـ پدر شیخ صدوق ـ در شرق قبرستان بابلان بوده که اکنون در شرق خیابان ارم در مقابل مقابر الشیوخ (شیخان) واقع شده و داراى گنبد، بقعه، ایوان و صحنى مشتمل بر سه حجره است. ایوان این بنا، پنج متر عرض، سه متر عمق و هشت متر ارتفاع دارد و با جرزهاى آجرى و جدار سفیدکارى ساده و پوشش رسمى ساز ساخته شده است. صحن مقبره نیز 12×12 متر است که پس از الحاق ایوان، دو ضلع شرقى و غربى آن از خارج به 15 متر بالغ مى‏گردد. نقشه ساختمان بقعه از داخل، چهار ترکى متساوى الاضلاع به دهانه هفت و ارتفاع نُه متر است و در هر ضلعى، شاه‌نشینى به دهانه چهار متر و عرض 80 سانتى‏متر دارد. در ارتفاع دو مترى، کتیبه‏اى به خط ثلث، هم سطح با زمینه است که داخل حروف را بریده و تهى ساخته و با گچ زرشکى رنگى پر ساخته‏اند و متن آن، سورة مبارک فتح است. این کتیبه، بغله‏ها و اسپر هر شاه‌نشینى را هم زینت بخشیده است. در شاه‌نشین جنوبى، محرابى آراسته به نقوش گچبرى با پوشش مقرنس آویزدار قرار دارد که در رأس هر آویزى، عبارتى چون «لا اله الا اللَّه»، «محمّد رسول اللَّه»، «على ولى اللَّه»، گچبرى شده است. منتهى در هر آویزى که نام على گچبرى شده بوده، در عصر افاغنه، روى آن را تراشیده یا قشرى از گچ روى آن مالیده‏اند. در چهار زاویة بقعه، نیم طاقى بالا آمده که صورت چهارضلعى را به هشت‌ضلعى تبدیل کرده است. جدار قوسى تمام نیم طاق‏ها، آراسته به مقرنسى آویزدار است و در رأس آن‏ها، کلمه توحید و غیر آن گچبرى شده است. بر فراز بقعه، گنبدى شلجمى از آثار صفویّه قرار دارد که بیشتر از نیم قرن قبل توسّط حاج میرزا عبداللَّه رضوانى ساوجى تجدید و با کاشى‏هاى دوالى فیروزه فامى آراسته شده است و در مواضع مختلف آن با کاشى‏هاى الوانى به خط بنایى در بالا نام جلاله و در وسط، اسم «محمّد» و پایین، نام «على» نوشته شده است.

این بنا به شماره 3786 و در تاریخ 18/2/1380 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.

آشنایى با شخصیّت على بن بابویه ‏ : محدّث فرزانه، عالم بزرگ، فقیه برجسته و دانشمند مورد اطمینان، ابوالحسن على بن حسین بن موسى بن بابویه ، از علماى امامیّه در زمان غیبت صغرى مى‏باشد که در دوران حیات مبارک امام حسن عسکرى‏ ‰ (اواخر قرن سوّم قمرى و اوایل قرن چهارم هجرى قمرى) زندگى مى‏کرده است.

على بن بابویه‏  در بین فقها، گاه فقیه نامیده مى‏شود و گاهى هم در مقابل پسرش، محمّد بن على (متوفّاى 381 هـ . ق) به صدوق اوّل خوانده مى‏شود. ایشان از بزرگان مشایخ شیعه و مورد اطمینان فقهاى امامیّه در عصر خود، شیخ اهل قم و معتمد آنان بوده است.

ابن بابویه‏  بیشتر به فرزندش ابو جعفر (محمّد بن على)، معروف به شیخ صدوق (متوفّاى 381 هـ . ق) گفته مى‏شود، ولى پدر و فرزند دیگرش، ابو عبداللَّه (حسین بن على) نیز بدون کنیه شهرت داشته‏اند؛ لیکن پسرش به «شیخ صدوق» و خود به «على بن بابویه‏» مشهور است.

بابویه، نام جدّ بزرگ او، یک نام کهن ایرانى است که در روزگار پس از ظهور اسلام نیز افرادى به این نام خوانده مى‏شدند. این کلمه فارسى، مرکّب از باب (پدر) و ویه (گونه ـ مانند) است، یعنى پدرگونه یا پدر مانند، مثل سیبویه که به معناى سیب گونه یا سیب مانند است.

شاید در استعمال کهن به مرشد و استاد، بابویه گفته مى‏شده است.

على بن بابویه، پدر شیخ صدوق، مؤسّس و سلسله جنبان خاندان ابن بابویه قمّى‏  است که از نسل پاک او مردان دانشور و پارسایى تا اواخر قرن ششم هجرى قمرى یکى پس از دیگرى قامت برافراشته‏اند.

ابن بابویه قمّى‏  در قم چشم به جهان گشود و به حیات علمى و معنوى خویش ادامه داد.

از تاریخ ولادت وى اطّلاع دقیقى در دست نیست؛ امّا آن چه در منابع و کتاب‏هاى معتبر آمده است، او با بعضى از بزرگان علماى شیعه همچون جناب محمّد بن یعقوب کلینى‏  (متوفّاى 329 هـ . ق) هم عصر بوده و همچنین در زمان غیبت صغرى در عهد نیابت خاصّه (حسین بن روح) مى‏زیسته است.

این عالم بزرگ و وارسته در قم مغازه‏اى داشت و در کنار کارهاى علمى، به کسب و کار مى‏پرداخت و با در آمد آن مخارج زندگى خویش را تأمین مى‏کرد.

ابن بابویه قمّى، دانشمندى فرزانه و عظیم الشان بود که در مجامع علمى آن روز، مقام و منزلت علمى بالایى داشت و هم اکنون نیز مورد احترام دانش پژوهان و اساتید بزرگ علوم اسلامى است.

درخواست از ناحیه مقدّسه‏: اگر چه ابن بابویه تا سال‌هاى نزدیک پیرى صاحب فرزندى نشده بود، امّا هرگز از رحمت الهى ناامید نبود و بارها از خداى خویش درخواست مى‏کرد تا فرزندى به او عطا کند، لیکن گره از کار او گشوده نمى‏شد. روزى بر آن شد تا نامه‏اى به امام و پیشواى خود حضرت مهدى‏ ‰ بنویسد و از ایشان بخواهد تا برایش دعا کند. به دنبال فرصتى مناسب و فردى مطمئن بود تا به واسطه او نامه را ارسال کند.

تا این‌که کاروانى از قم به عراق حرکت کرد و در بین آن کاروان یکى از دوستانش به نام ابو جعفر محمّد بن على الاسود را یافت. نامه را به وى سپرد تا در عراق به حسین بن روح بدهد و از او بخواهد که این نامه را به حضرت برساند. ابو جعفر مى‏گوید: من نامه را به نماینده حضرت مهدى موعود ‰ رساندم و پس از سه روز به من خبر داد که حضرت براى ابن بابویه دعا کرد و در آینده‏اى نزدیک خداوند به او فرزندى عطا خواهد فرمود که منشأ برکات خواهد بود و از او سود خواهد برد.

عدّه‏اى از بزرگان قم داستان فرزنددار شدن ابن بابویه را این گونه گزارش کرده‏اند:

«على بن حسین بابویه با دختر عموى خود موسى بن بابویه ازدواج کرد، امّا از او صاحب فرزند نشد. به همین دلیل نامه‏اى به شیخ ابوالقاسم حسین بن روح نوشت که از حضرت ولى عصر ‰ بخواهد دعا کند تا خداوند به او فرزندى عطا نماید. از حضرت جواب آمد که از این همسر صاحب فرزند نمى‏شوى، ولى به زودى صاحب کنیزى دیلمى خواهى شد و خداوند از او دو فرزند فقیه به تو خواهد داد.

این بشارت از ناحیة مقدّسه به «ابن بابویه» رسید و پس از مدّتى، خداوند متعال از کنیز دیلمى، «محمّد» را به او عطا فرمود و
مایه چشم روشنى وى گشت و سپس پسر دیگرى به او داد که نامش را حسین نهاد».

شیخ طوسى‏  از استادش، ابن نوح نقل کرده است که ابو عبداللَّه بن سوده گفت:

«وقتى ابو جعفر (شیخ صدوق) و ابو عبداللَّه (برادر شیخ صدوق)، فرزندانش على بن بابویه، به نقل حدیث مى‏پرداختند، مردم از حافظه آنان شگفت زده مى‏شدند و مى‏گفتند: این جایگاه بلند اختصاص به شما دو نفر دارد که با دعاى امام زمان‏ ‰ متولّد شده‏اید. و این موضوع از اهل قم به طور متعدّد نقل شده است.

فرزندان على بن بابویه‏ ‏ : چنان چه متذّکر شدیم، على بن بابویه از کنیز دیلمى صاحب دو پسر فقیه شد که عبارت‌اند از:

1. محمّد که کنیه‏اش ابو جعفر و ملقّب به شیخ صدوق است.
وى در حدود سال 305 هـ . ق در قم متولّد شد. زمانى که خداوند محمّد را به على داد، او دوران جوانى خود را پشت سر گذاشته و مسائل دینى و آداب اسلامى را در مکتب عالمان و محدّثان آن روز فرا گرفته بود. در آن عصر، على بن بابویه‏  یکى از شخصیّت‏هاى بزرگ عالم اسلامى به شمار مى‏رفت و شاید خواست و حکمت الهى در این بود که «محمّد» وقتى متولّد شود که پدر پس از سال‏ها انتظار، بستر پرورش صحیح این کودک را بگستراند و این نهال نورس در مزرعه ادب و دانش دینى او بارور شود.

شیخ الطائفه، محمّدبن حسن طوسى (متوفّاى به سال460 هـ .ق) که به یک واسطه شاگرد او بوده است، از وى بدین گونه یاد مى‏کند:

«ابوجعفر محمّد بن على بن حسین بن موسى بن بابویه قمّى، دانشمندى جلیل القدر، بزرگوار، حافظ احادیث، ناقل اخبار و نسبت به رجال، دانا بود. در بین دانشمندان قم، شخصیّتى به قدرت حافظه و زیادى دانش او یافت نشده است».

نجاشى، رجالى معروف، نوشته است:

«صدوق بزرگ و فقیه ما، چهره معروف شیعیان در خراسان
بود. وى در سال 355 هجرى قمرى به بغداد سفر کرد.
بزرگان علماى شیعه در سنین جوانى از محضرش استفاده کرده
و حدیث شنیده‏اند».

سیّد بن طاووس  نیز او را این گونه توصیف کرده است:

«شیخ ابو جعفر محمّد بن على بن بابویه، کسى که دانش و درست کارى او مورد اتّفاق و در گفتار مورد اطمینان کامل است».

فقیه و دانشمند بزرگ، محمّد بن ادریس حلّى  (متوفّاى سال 598 هـ . ق) در کتاب خود مى‏نویسد:

«دانشمند موثّق بزرگوار، متخصّص اخبار و ناقل آثار، عالم به رجال و حافظ بزرگ حدیث بود. او استاد پیشواى ما، شیخ مفید محمّد بن محمّد بن نعمان است».

شیخ اسداللَّه دزفولى نیز آورده است:

«شیخ صدوق، رئیس محدّثین، زنده کننده اساس دین، دارنده فضایل و مکارم است. او و برادرش به دعاى امام عسکرى‏ ‰ و ولى عصر ‰ به دنیا آمده‏اند».

عالمان اهل سنّت نیز زبان به مدح او گشوده‏اند که در این مختصر فقط به یک نمونه اشاره مى‏شود:

خیرالدّین زرکلى مى‏نویسد:

«محمّد بن على بن حسین معروف به شیخ صدوق، مانند
او در بین علماى قم یافت نشده است. در رى اقامت داشته
و در منطقه شرق و خراسان مقام والایى داشت. در شهر رى بدرود حیات گفت و در همان جا به خاک سپرده شد و حدود 300 کتاب تألیف کرده است».

2. حسین که کنیه‏اش ابو عبداللَّه و محدّث بزرگ شیعه است. معلوم نیست زادگاه وى کجا بوده و در چه سالى متولّد یا در گذشته است. او هم مانند شیخ صدوق، فقیه بود و از محدّثین و علماى بزرگ عصر خود به شمار مى‏رفته است.

نجاشى دربارة وى مى‏گوید:

«شخصى مورد وثوق است، از پدرش حدیث نقل کرده و از او اجازه داشته است. او کتاب‌هایى نیز تألیف کرده است، از جمله: کتاب توحید و نفى تشبیه. همچنین کتابى براى صاحب بن عباد نوشته است».

وى همچون برادرش از حافظه بسیار توانایى برخوردار بود.

شیخ طوسى، سیّد مرتضى علم الهدى، ابو هاشم محمّد بن حمزه که با شش واسطه به امام موسى کاظم‏ ‰ نسب مى‏رسانند از زمره شاگردان او هستند.

3. در غیبت شیخ طوسى‏  از ابن نوح نقل شده است که ابن بابویه داراى فرزند دیگرى نیز به نام حسن بوده است که فرزند سوّم ایشان به شمار مى‏آید. حسن مشغول عبادت و اهل زهد بوده و از مردم کناره‏گیرى مى‏کرده و به عکس دو برادرش، فقیه نبوده است.

خاندان ابن بابویه‏ ‏ : خاندان ابن بابویه، یکى از خاندان‏هاى ریشه دار و اصیل علمى، اسلامى و شیعه جهان اسلام است که از زمان فرد شاخص آن (على بن بابویه‏  ) تا سال 600 هجرى قمرى که شیخ منتجب‏الدّین رازى زنده بود، بسیارى از فقها، محدّثین، موثّقین و مصنّفین از میان آن‏ها برخاسته‏اند.

فیلسوف فقیه، میرداماد (متوفّاى 1041 هـ . ق) مى‏گوید:

«محدّثین ما با اسناد مفصّل و پیوسته به پنج پدر که همگى فقهاى متخصّص در حدیث و رجال بوده‏اند از بابویه بن سعد بن محمّد بن حسن بن حسین بن على بن بابویه روایت مى‏کنند».

ابوعلى مى‏گوید:

«فرزندان بابویه در شهر قم، فراوان و اکثر آنان از علما مى‏باشند».

محقّق ارجمند، شیخ سلیمان بحرانى دربارة تعداد ایشان رسالهاى به نام «فهرست آل بابویه و علماى بحرین» نگاشته است.

مشهورترین افراد خاندان بابویه، غیر از پدر و فرزندانش، عبارت اند از:

1. حسین بن حسن بن محمّد بن موسى بن بابویه (خواهرزاده على بن بابویه) که به گفته شیخ طوسى در رجال، دانشمندى فقیه و از شاگردان خود بوده و از او روایت مى‏کند. وى از علماى قرن چهارم به شمار مى‏رود.

2. حسن بن حسین بن حسن بن حسین بن على بن بابویه معروف به شمس الاسلام «حسکا» جدّ شیخ منتجب‏الدّین رازى و شاگرد شیخ طوسى و مقیم رى بوده است. کلیّه تصانیف شیخ را در نجف اشرف بر وى قرائت نمود و شاگر آن دانشمند و فقیه بزرگوار و خود نیز دانشمندى فقیه و موثّق مى‏باشد. او از چهره‏هاى درخشان و محدّثین علمى ما به شمار مى‏رود.

3. شیخ منتجب‏الدّین، نوه حسکا و از نوادگان حسین بن على بن بابویه که با پنج واسطه به على بن بابویه‏ ‰ مى‏پیوندد.

منتجب‏الدّین على بن عبیداللَّه بن حسن بن حسین بن حسن بن حسین بن على بن بابویه، ایشان مقیم رى و یکى از نام آورترین دانشمندان ماست.

دانشمندان این خاندان کتاب‏هاى فراوانى در فقه، اصول، حدیث، تفسیر، تاریخ، رجال، درایه، عقاید و سایر رشته‏ها از خود به یادگار گذارده‏اند.

جهان اسلام از هزار سال پیش تاکنون مرهون خدمات ذى قیمت و آثار گران بهاى این خاندان با برکت بوده است، به طورى که تا جهان پایدار است آثار فناپذیر آنان نیز هم چنان مورد استفاده عموم و پرچم هدایت رهروان حق و حقیقت مى‏باشد.

استادان على بن بابویه‏ ‏ : على بن بابویه‏  در قم، بغداد، کوفه، نزد اعاظم فقها و مفاخر محدّثین و علماى شیعه امامیّه تحصیل نموده و اخذ فقه و حدیث کرده و از آنان به دریافت اجازات نایل گشته و آثار علمى آن‌ها را با تألیف کتاب و نقل روایات، به دیگران منتقل ساخته است. جمعى از اینان از اصحاب امام هادى‏ ‰
و امام حسن عسکرى‏ ‰ هم بوده‏اند. این عدّه به نقل از مجموع منابعى چون: رجال و فهرست شیخ، رجال نجاشى، مجمع الرجال قهبایى، جامع الروات و مجمع الرجال و الحدیث و مقدمه مرحوم بانى شیرازى بر بحار الانوار عبارت اند از:

1. على بن ابراهیم بن هاشم القمّى، متوفّاى 307 هجرى قمرى.

2. ابو جعفر محمّد بن على الشلمغانى، معروف به «ابن ابى العزاقر».

3. احمد بن ادریس، ابو على الاشعرى قمّى.

4. على بن سلیمان الرازى.

5. محمّد بن یحیى العطار.

6. ابوالقاسم سعد بن عبداللَّه بن ابى خلف الاشعرى القمّى، متوفّاى 301 هجرى قمرى.

7. اباالعبّاس عبداللَّه بن جعفر الحمیرى.

8. محمّد بن حسن الصفار قمّى، متوفّاى 290 هجرى قمرى.

9. محمّد بن ابى القاسم ماجیلویه، از بزرگان علماى قم، فقیه، آشنا به ادب و شعر و علوم غریبه.

10. قاسم بن على بن ابراهیم النهاوندى.

11. على بن الحسین السعد آبادى.

12. ابوالحسین احمد بن داوود بن على قمّى.

شاگردان على بن بابویه  : از شخصیّت علمى و ممتاز على بن بابویه‏  افراد فراوانى بهره‏مند شده‏اند که در این مختصر به بعضى از آن‌ها که خود از مفاخر علم و اخلاق هستند اشاره مى‏شود.

1. ابوالحسن محمّد بن احمد بن داوود قمّى (متوفّاى 308 هـ . ق) معروف به ابن داوود. وى از فقها و دانشمندان نامى قم در عصر خود و پیش کسوت علماى آن دیار و فقیه بزرگ آن‌ها بود.

2. ابوالقاسم جعفر بن قولویه قمّى، معروف به «ابن قولویه».
او از مفاخر و فقهاى پیشین ما و استاد نامدار شیخ مفید و داراى تصنیفات گرانقدر در فقه و حدیث است.

از آثار او کتاب «کامل الزیارات» است که در آن، احادیث مربوط به ثواب و اهمیّت زیارت پیامبر اکرم‏ ‹ را روایت کرده است. اهمیّت کتاب مذکور در این است که در اواسط سده چهارم هجرى، با اسناد معتبر، احادیث مربوط به زیارت پیامبر ‹ و امامان عالى مقام‏ Š را در آن گرد آورده و به عنوان ماخذ معتبر و قابل اعتماد و اطمینان براى دانشمندان بعد باقى گذارده است.

3. حسین بن حسن بن محمّد بن موسى بن بابویه (ابوعبداللَّه)، پسر خواهر على بن بابویه‏  .

4. ابوجعفر محمّد بن على معروف به شیخ صدوق‏ .

5. ابو عبداللَّه حسین بن على بن بابویه قمّى.

6. سالامه یا «سلام» بن محمّد بن اسماعیل بن عبداللَّه بن موسى بن ابى الاکرم الارزنى، متوفّاى 339 هجرى قمرى که به گفته نجاشى، شخصى جلیل القدر و داراى تألیفات بوده است.

7. عبّاس بن عمربن عبّاس‌بن محمّدبن عبدالملک بن ابى‌مروان الکلوزانى.

ابن بابویه‏  در نگاه دانشمندان‏: بزرگى شخصیّت على بن بابویه  آن چنان است که دانشمندان معروف اسلامى، اعم از شیعه و سنى، هر جا به نام وى رسیده‏اند زبان به مدح او گشوده و وى را به بزرگى یاد کرده‏اند و با لقب‏هاى بلند و عبارت‏هاى پر معنا از ایشان نام برده‏اند.

برخى از این تعابیر که در کلام آن بزرگان مشاهده مى‏شود، انسان را به تعجّب وا مى‏دارد و خضوع آدمى را در مقابل شخصیّت والاى وى دو چندان مى‏کند.

در فضل و بزرگوارى و مراتب دانش و تقواى الهى ابن بابویه قمّى همین بس که امام معصوم‏ ‰ با تعابیر زیبا و افتخارآمیز تصریح و وثاقت و پاک سرشتى این ستاره شیعه بنماید و یاد کردى از این محدّث شیعه داشته باشد. در این‌جا به سخنان برخى از این دانشمندان درباره ایشان اشاره مى‏کنیم:

1. ابوالفرج ـ محمّد بن اسحق مشهور به ابن ندیم ـ دانشمند کتاب شناس و عالم شناس نامى عامه (متوفّاى 385 هـ . ق) مى‏گوید:

«ابن بابویه على بن حسین بن موسى قمّى از فقهاى شیعه و موثّقین آنهاست. به خط پسرش ابو جعفر «محمّد بن على» معروف به شیخ صدوق؛ در پشت کتاب خواندم که نوشته بود: «به فلان، پسر فلان، اجازه کتاب‏هاى پدرم على بن حسین را که دویست کتاب است و کتاب‏هاى خودم را دادم».

2. شیخ طوسى  در رجال و فهرست خود مى‏گوید:

«على بن بابویه قمّى‏  فقیه بزرگوار و موثّق و داراى کتاب فراوان بود، از جمله...» سپس بیست کتاب او را نام مى‏برد و مى‏گوید: «تمامى کتاب‏ها و روایات او را شیخ مفید؛ و حسین بن عبیداللَّه غضائرى از ابوجعفر بن بابویه (شیخ صدوق) از پدرش به ما خبر داد».

3. نجاشى نیز مى‏گوید:

«ابوالحسن على بن الحسین بن موسى بن بابویه قمّى، از بزرگان علماى قم در عصر خویش و پسش کسوت و فقیه برجسته و دانشمند موثق آن‌ها بود. او به عراق آمد و با ابوالقاسم حسین بن روح، ملاقات کرد و مسائلى از وى پرسید».

4. حسن بن داوود حلى، معروف به «ابن داوود» مى‏گوید:

«فقیه بزرگوار عظیم الشان، موثق، پرهیزکار و داراى تصنیفات است».

5. سیّد حسن صدر، دانشمند و مفسّر قرآن، مى‏گوید:

«از زمرة دانشوران که در تفسیر قرآن از آنان اثرى به یادگار مانده، على بن بابویه (پدر شیخ صدوق) است. وى بزرگ شیعیان در قم و از شخصیّت‏هایى بود که مولاى ما امام حسن عسکرى‏ ‰ با او مکاتبه داشت. زندگانى اش مشحون از کرامات و حکایت ارزنده بوده و یکى از آثار کتاب «التفسیر» مى‏باشد».

وثاقت ابن بابویه تا بدان جا رسید که مورد اطمینان تمامى فقهاى شیعه قرار گرفت و از سوى دیگر دانشمندان اهل سنّت از جمله «ابن ندیم» را واداشت تا در ستایش او قلم بزند و بنویسد:

«على بن بابویه قمّى از فقهاى شیعه و شخصیّت مورد اطمینان است».

آثار ماندگار: على بن بابویه قمّى را در زمرة پرکارترین محدّثان در فرهنگ تشیّع شمرده‏اند و فقهاى بزرگ براى نظرات اجتهادى و فقهى او ارزش فراوانى قائلند. در فقه و حدیث و دیگر علوم اسلامى آثار بسیارى از او به یادگار مانده است. نجاشى، 18 اثر از آثار او را نام برده است.

یکى از ارزش مندترین آثار این دانشمند، کتاب «الشرایع» است، همان رساله معروفى که براى فرزندش نوشته و شیخ صدوق‏  از آن بهره فراوانى برده است.

علّامه آقا بزرگ تهرانى مى‏گوید:

«این رساله، در مواردى که دست رسى به روایات مسنده نداشته‏اند، مرجع اصحاب ما بوده است، زیرا مؤلّف آن در ابتداى کتاب فرموده است:

«آن چه در این رساله است، از ائمه هدى Œ گرفته شده»؛ بنابراین آن‌چه در این رسالت است، روایت مرسله از ائمه Œ تلقّى مى‏شود».

دانشمندان و فرهیختگان حوزة علوم اسلامى شیوه ابن بابویه قمّى را در رساله «الشرایع» ستوده‏اند؛ چرا که وى اوّلین شخص است که در این رساله، مبتکر جمع روایات شبیه به هم بوده است و اصل حدیث را با قرائن آن یادآور مى‏گردید.

آثار گرانبهاى این محدّث جلیل القدر، چنان‌که نجاشى و شیخ طوسى آن‌ها را برشمرده‏اند، عبارت اند از:

1. کتاب التوحید

2. کتاب الوضوء

3. کتاب الصلوة

4. کتاب الجنایز

5. کتاب الامامة و التبصرة من الحیرة

6. کتاب الاملا ـ نوادر

7. کتاب المنطق

8. کتاب الاخوان

9. کتاب النساء و الولدان

10. کتاب الشرایع

11. کتاب التفسیر

12. کتاب النکاح

13. کتاب مناسک الحج

14. کتاب قرب الاسناد

15. کتاب التسلیم

16. کتاب الطب

17. کتاب المواریث

18. کتاب المعراج

19. رسالة الکبر و الفر

تنوع موضوعى این آثار نشان مى‏دهد که ایشان در علوم مختلف فعالیّت داشته است.

خبر فوت على بن بابویه‏ ‏ : احمد بن ابراهیم بن مخلد مى‏گوید:

«روزى على بن محمّد سمرى فرمود: خدا على بن بابویه قمّى را رحمت کند. حاضرین تاریخ این کلام را یادداشت نمودند که بعدا خبر رسید على بن بابویه در همان روز از دنیا رفته است.

على بن محمّد سمرى، خود نیز در نیمه شعبان سال 329 (هـ . ق) وفات نمود».

وفات على بن بابویه‏ ‏ : در مورد تاریخ وفات على بن بابویه‏  اقوال مختلفى وجود دارد:

قول معروف و مشهور آن است که نجاشى فرموده‏اند:

«مات على بن الحسین سنه تسع و عشرین و ثلاث مأة و هى السنة التى تناثرت النجوم». «على بن الحسین در سال 329 از دنیا رفت و آن همان سالى بود که ستارگان از آسمان فرو ریختند».

نجاشى فوت ایشان را این گونه آورده است:

«گروهى از اصحاب ما مى‏گویند: خدمت جناب على بن محمّد سمرى، آخرین سفیر امام زمان‏ ‰ بودیم، ایشان (بدون مقدمه) فرمود: «خدا رحمت کند على بن بابویه قمّى را»، عرض شد:
آقا ایشان زنده است، فرمود: «امروز رحلت فرمود». بعد از چند روز خبر آمد که همان روز فوت نموده است».

جلوه‌هایى از زندگانى: حسین بن على بن بابویه‏  مى‏گوید:

«پدرم در سال 329 هجرى قمرى نامه‏اى به واسطه حسین بن روح به حضرت صاحب الامر ‰ نوشت و از حضرت براى رفتن به حج اجازه خواست. حضرتش در پاسخ فرمود: امسال به حج نروید. وقتى این جواب به دست على بن بابویه رسید، مجدّداً نامه‏اى به آن حضرت توسّط حسین بن روح نوشت که نذر کرده‏ام امسال به حج بروم، آیا جایز است یا از رفتن صرف نظر کنم؟ حضرت در پاسخ فرمود: با آخرین قافله برو.

حسین به على مى‏گوید: در آن سال، قرامطه سر راه حجاج را گرفتند و همه آنان را قتل عام کردند. فقط قافله آخر نجات پیدا کرد و کسى از آن‌ها کشته نشد».

سفرهاى على بن بابویه‏ ‏ : در مورد سفرهاى او به عراق حداقل از سه سفر یاد کرده‏اند. نخستین سفر، ظاهراً پس از وفات محمّد بن عثمان‏  در سال 305 (هـ . ق) بوده است که با حسین بن روح ملاقات نمود و از وى مسائلى را که بر او مشکل شده بود، سوال کرد.

سفر دوّم در سال 326 (هـ . ق) بوده که تلعکبرى از او استماع حدیث کرده است.

سفر سوّم نیز در سال 328 (هـ . ق) اتّفاق افتاده که ابوالحسین عبّاس بن کلوزانى، معروف به ابن مروان از او اجازه گرفته است