[1] . سوره مبارکه تکاثر، آیه 1و2.

[2] . فقیه بحرالعلوم، نشست علمی، روش شناسی مزارشناسان در تعیین مراقد ،ص 3.

[3] . مجموعه اهرام جیزه نام مجموعه اهرام تاریخی ساخته شده در دوران مصر باستان است که در حاشیه شمالی شهر قاهره کنونی واقع شده‌است. هرم بزرگ جیزه یکی از اهرام در مجموعه اهرام جیزه و تنها بازمانده عجایب هفتگانه جهان به شمار می‌آید. قدمت اهرام جیزه به دودمان چهارم مصر می‌رسد که نام‌های این اهرام عبارتند از خوفو، خَفرِع و مَنقُرع. که خوفو بزرگترین‌شان و یکی از عجایب هفتگانه است.

مساحت جیزه در حدود ۸ کیلومتر است. علاوه بر سه هرم اصلی، چندین هرم کوچکتر، مجسمهٔ اِسفینکس و کشتی بزرگ مصری متعلق به ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح نیز در منطقه جیزه واقع شده‌است. برخی از پژوهشگران، تاریخ ساخت اهرام را به بیش از ۱۲ هزار سال پیش نسبت می‌دهند که هنوز منبع موثقی در این مورد یافت نشده‌است. اهرام جیزه که از حدود سال ۲۵۵۰ پیش از میلاد ساخته شده‌اند، با رمز و علم پنهانی ارتباط پیدا کرده‌اند و نمادهای حکمت ازلی، سرزمین مصر، پایداری ابدی و فنون جادوگری بودند. اهرام جیزه نقطه اوجی در تکامل شیوه معماری مقابر مصر در دوره پادشاهی کهن است که با ساختن مصطبه‌ها، گورهای اولیه مصریان که غالباً آجری یا سنگی بودند، آغاز و با هرم پلکانی زوسر پیشرفت کرد.

[4] . مقبره کوروش تنها بنایی در پاسارگاد است که توصیف آن در منابع یونانی آمده‌است. این مقبره در فاصله حدود یک کیلومتری جنوب غربی کاخ‌های پاسارگاد واقع شده و از همه سوی دشت مرغاب پیداست. مقبره  کوروش بزرگ در عین سادگی بسیار زیبا و چشم گیر است و در زمان حیات کوروش به دستور وی ساخته شده است. بنای مقبره کوروش با تکنیک و مهندسی دقیق اجرا شده به گونه ای که پس از گذشت 25 قرن هنوز استوار و پابرجاست. آرامگاه کوروش در سال ۲۰۰۴ میلادی به عنوان زیر مجموعه پاسارگاد تحت شماره ۱۱۰۶ در میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌است. رج فقیه بحرالعلوم، هزار مزار ایران،استان فارس،ج1 ، ص398-399.

[5] .بنای گور دختر در جنوب شرقی شهر دلوار واقع شده و به گور خواهر یا مادر کورش کبیر منتسب است. آرامگاه شباهت بسیار به مقبره کوروش دارد و قدمت آن به سده ششم قبل از میلاد بر می گردد. گوردختر در سال ۱۳۷۶ با شماره‌ی ۱۸۹۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.  رج فقیه بحرالعلوم، هزار مزار ایران،استان بوشهر ،ص71.

[6] . عثمان بن مظعون یکی از اصحاب بزرگ پیامبر اکرم (ص)بود و پیامبر وی را بسیار دوست می‌داشت. کنیه وی ابوالسائب و

فردی بزرگوار، عابد و زاهد بود. روزها روزه می‌گرفت و شب‌ها به عبادت می‌ایستاد. اوچهاردهمین شخص از مسلمانان بود که با عشق و علاقه به اسلام گروید. او در ذی حجه سال دوم یا پنجم هجری در مدینه وفات کرد و اولین کسی بود که در بقیع به خاک سپرده شد. روایت شده است که پیامبر گرامی (ص) پس از ارتحال او خم شد و او را بوسید و هنگامی که فرزند پیامبر وفات کرد فرمود:«به گذشتگان صالح خود، کسانی هم چون عثمان بن مظعون بپیوند."

گفته شده است که دختران پیامبر در نزد عثمان بن مظعون به خاک سپرده شده اند؛ زیرا پیامبر هنگام دفن عثمان بن مظعون سنگی را به عنوان علامت بالای قبرش گذاشت و فرمود:«با این سنگ قبر برادرم را نشان می‌کنم و هر یکی از اولادم که بمیرند، نزد او دفن می‌نمایم.»رج پور امینی، بقیع الغرقد،ص 264.

[7] . منتظر القائم، چلونگر، زینلی،تاریخ نامه ایران بعد از اسلام، نقد و بررسی مزار نویسی در تاریخ محلی ایران، ص 166.

[8] . در جهان اسلام قریب به چهل هزار زیارتگاه وجود دارد که بیش از یکچهارم آن در ایران واقع شده و الباقی در دیگر کشورهای اسلامی است.رج فقیه بحرالعلوم، نشست علمی، روش شناسی مزارشناسان در تعیین مراقد ،ص 3.

[9] . در میان سادات؛ آنهاییکه از رهبران نهضت ها و یا از نقبا، از شهدا، و از بزرگان و مشایخ تصوف بودند، دارای مزار می باشند.

[10] . به فرزندان بلافصل ائمه شیعه(ع) امامزاده می گویند. علمای انساب برای فرزند و نواده امام معصوم(ع) اطلاق امامزاده دارند امام نسل سوم به بعد هر امام را، سید می گویند که در ایران احتراما  به همه سادات دارای مزار امامزاده اطلاق می شود حتی اگر آن سید از سادات یا عالم د قرن نهم هجری قمری باشد. رج فقیه بحرالعلوم، مقدمه دانشنامه بقاع و اماکن متبرکه، ج1، ص 88-89.

[11] . در شهادت زید و فرزندش یحیی بن زید می نویسد:"و قتل زید بالکوفه فی ولایه هشام بن عبدالملک فدفن ودل علیه فنبش ثم اخرج فصلب ثم احرق بالنار رحمه الله. عقیقی حسینی، المعقبین، ص 113.  وخرج یحیی بن زید الی خراسان فادرک قبل ان یعبر النهر فقاتل حتی قتل بالجوزجان ثم صلب، حتی انزله ابومسلم و اصحابه فدفنوه و سودوا علیه ارسلوا الشعور.عقیقی حسینی، المعقبین، ص 115.

[12] . این گزارش از آن جهت اهمیت دارد که مولف متوفای بعد ازسال341 ه.ق است و شخص مدفون در شیراز را از نوادگان امام جواد و فرزند موسی مبرقع مدفون در قم می داند و هیچ یک از مورخان معاصر به این گزارش توجه ننموده اند. بخاری، سرالسلسله العلویه ص 73. 

[13] . حسن بن حسین بن جعفر بن حسین بن علی بن محمد بن امام جعفر صادق(ع).

[14] . بخاری، سرالسلسله العلویه ص 83.

[15] . بخاری، سرالسلسله العلویه ص 83.این مکان الان جز شهرستان خدابنده قرار دارد و امامزاده ابراهیم از نوادگان حضرت عباس است.

[16] . شاهد مثال های فراوانی در کتاب کتابشناسی مزارات تالیف،اینجانب آمده است به انجا رجوع گردد.

[17] . فقیه بحرالعلوم، گزارش ابنیه و مزارات در معجم البلدان ، ص 7.

[18] . فقیه بحرالعلوم، گزارش ابنیه و مزارات در معجم البلدان ، ص 9.

[19] . ابن مازه، لطائف الاذکار، ص 81-157.

[20] . ابن مازه، لطائف الاذکار، ص 160-212.

[21] . منتظر القائم، چلونگر، زینلی،تاریخ نامه ایران بعد از اسلام، نقد و بررسی مزار نویسی در تاریخ محلی ایران، ص 168.

[22] .شیرازی،تذکره هزار مزار،ص32.

[23] . منتظر القائم، چلونگر، زینلی،تاریخ نامه ایران بعد از اسلام، نقد و بررسی مزار نویسی در تاریخ محلی ایران، ص 168.

[24] . آقا بزرگ طهرانی،الذریعه ، ج 18، ص184.

کتابشناسی  مزارات

 نظر به اینکه تا کنون پژوهش مستقلی درباره مزار نویسی صورت نگرفته و پژوهش های صورت گرفته هم عمدتا درباره یک یا چند مزار بوده و نه درباره مزار نویسی، درصددیم تا با معرفی کتب مزار شناسان به بررسی و تحلیل آثار مزار نویسی بپردازیم.

الف- مزار نویسان اهل سنت

مزار نویسی به طور خاص که به معرفی شخص مدفون و محل مرقد او بپردازد از سوی نویسندگان سنی پدید آمد و شیعیان به ثواب زیارت و زیارتنامه های ماثور پرداخته اند که به کتب الزیارات یا مزاریه شهرت  دارند. با این حال هیچ کدام از این دودسته نویسندگان به کیفیت مزار و سازنده آن و کتیبه ها و ابعاد مزارات نپرداخته اند و تنها در برخی از آثار اهل سنت به کتیبه های روی قبر و دستور پادشاهان و حاکمان به تعمیر و بازسازی این قبور اشاره شده که همین کوتاه مطلب اهمیت فراوانی از قدمت مزار و تشخیص سره از ناسره دارد.

مبدع مزار نویسی به طور خاص را باید به نام علی بن ابی بکر هروی (متوفای ۶۱۱ ق) دانست  کتاب او با عنوان«الاشارات الی معرفة الزیارات» که به زبان عربی است. موضوع کتاب جغرافیای بلاد و نواحی و بیان اسامی بلاد و اماکن و برخی از قبور انبیاء و بزرگان در شهرهای مختلف است.

کتاب، به بیان اسامی بلاد، اماکن، معابد ، قبور انبیاء ، صحابه ، علما و اعمال بلاد- اطراف و نواحی تحت حکومت و سرپرستی یک شهر - پرداخته است. دمشق ، فلسطین ، قدس ، مصر ، مدینه ، مکه ، مغرب ، کوفه ، بغداد ، نجف از جمله بلاد مطرح شده در کتاب است. مؤلف، اسامی قبور بعضی از صحابه و تابعین رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، که در شهرهای سرزمین‌های شام ، عراق ، خراسان ، مغرب و یمن به قتل رسیده یا فوت کرده‌اند را به اختصار متذکر شده است. از جمله ویژگی‌های کتاب، این است که در معرفی اماکن بنای اختصارگویی در نظر گرفته شده است لذا مؤلف، مطالب کلی را ذکر نموده و از پرداختن به جزئیات خودداری نموده است. مؤلف، معرفی خود را از شهر حلب آغاز و به دو شهر مکه و مدینه ختم کرده است. وی یادآور می‌شود که به دلیل شرافت و اهمیت دو شهر مکه و مدینه و حرمین شریفین واجب و لازم بود که مطالب کتاب از این دو شهر آغاز می‌شد اما این دو حرم شریف را در آخر ذکر می‌نمایم تا کلیدی باشد و خاتمه‌ای مبارک و میمون بر ذکر شهرها و اماکن مختلف.[1]

 به نظر می رسد هروی نام کتاب خود را از کامل الزیارات ابن قولویه اقتباس نموده چون اینکه وی به زیارت قبور مومنین و ائمه (ع) و امامزادگانی که در ثواب زیارتشان توثیق شده و نحوه الفاظ زیارات قرار داده و هروی با عنوان قرار دادن کتاب خود "بمعرفه الزیارات" خواست به نحوی همان روش ابن قولویه را در پیش گیرد با این تفاوت که او شناخت اشخاص و مراقد را ملاک زیارت قرار داده است.

رساله قندیه نوشته محمد بن عبدالجلیل سمرقندی(متوفای قرن هشتم هجری) است که در ذکر مزارات سمرقند تالیف شده است. او کتاب استاد خود عمر بن محمد حنفی را خلاصه کرد  و به نام قندیه نامگذاری نمود.در اواخر دوره تیموری فردی ناشناس اما صاحب ذوق با افزودن مطالب از اخبار و اطلاعات دوره تیموری و بعد از آن به این کتاب با همان نام آن را تدوین نمود و آنچه با نام قندیه اکنون در دست است، همان متن تدوین شده اواخر عصر تیموری است که ملا عبدالحکیم از روی نسخه متعدد جمع کرده و ماخذ آنها را ذکر نکرده است.از احوال مولف و مولفان اطلاع دقیقی نیست امام حنفی و سنی بودن استاد و شاگرد این رساله مسلم است. کرامات زیادی از اولیا و علما در این کتاب ذکر شده که عمدتا غیر واقع است.

تاریخ ملا زاده (در ذکر مزارات بخارا) نوشته معین الفقرا احمد بن محمود، ملازاده بخاری( قرن هشتم هجری) در شرح برخی از مزارات بخارا است. او از دانشمندان عصر خویش بود و مشرب عرفانی داشته و در طریقت به خواجگان نقشبندی – حنفی مذهب- پیوسته بود و خود را مرید خواجه محمد پارسا می داند. موضوع کتاب ، شرح حال بسیاری از علما و بزرگان و مشایخ مدفون در بخارا است.او مطالب کتابش را با منبع ذکر می کند و از کتابهای ربیع الابرار زمخشری، تاریخ جهانگشای جوینی و کتاب اخبار بخارای نرشخی بهره گرفته است.

کتاب بعدی ترجمه شدالإزار فی حط الاوزار عن زوار المزار نوشته معین الدین ابوالقاسم جنید شیرازی است که پس از مرگش توسط فرزندش عیسی بن جنید شیرازی با عنوان "ملتمس الاحبا خالصا من الریا" به فارسی ترجمه کرد و به تذکره هزار مزار و یا هزار و یک مزار اشتهار یافت.

مترجم در پایان بسیاری از شرح احوال، مطالبی از خویش اضافه کرده یا مشاهداتی ذکر نموده که بسیار با اهمیت است.

مقصد الاقبال سلطانیه و مرصد الآمال خاقانیه، تالیف امیر سید عبدالله حسینی معروف به اصیل الدین واعظ هروی (883 یا 892ق) در عصر سلطان ابوسعید گورکانی(855/873ق) و ظاهرا به اشاره پادشاه فراهم ونوشته شده است. وی اصلا از سادات دشتکی شیراز بود و خاندان او در عصر شاهرخ(807/850ق)یا سلطان ابوسعید گورکان از شیراز به هرات رفت و در آنجا اقامت گزیدند. وی از محدثان و وعاظ شهر هرات بود. اصیل الدین در این کتاب به شرح حال 219 تن از علما و مشایخ و دراویش شهر هرات پرداخته است. کتاب مقصد الاقبال بعلاوه دو رساله دیگر، یکی مزارات هرات نوشته مولانا عبدالله بن ابوسعید هروی که به سال 1198 هجری نوشته شده و دیگری رساله مزارات هرات تالیف آخوند زاده ملا محمد صدیق نصری معلم حفّاظ(استاد حافظان و قاریان قرآن) که آن را در سال 1350 هجری نوشته، توسط مرحوم فکری سلجوقی با عنوان رساله مزارات هرات در سال 1344 در کابل منتشر شد.

حدود هفتاد ،هشتاد سال پس از تالیف مقصد الاقبال السلطانیه به وسیله اصیل الدین واعظ، شخصی به نهام جلال الدین ابن عبدالجلیل هروی، متن مقصد الاقبال را به تمامی و با اندکی تغییر به نام خودش تحریف کرده و آن را وسیله الشفاعات نام نهاده . از احوالات مولف اطلاعی در دست نیست و به نظر شخصیت گمنامی بوده است که می خواسته با این نوشته شهرتی به هم زند.

آخرین اثر در حوزه مزارات که به دست اهل سنت ایرانی نوشته شده، تذکره الاولیا محرابی یا مزارات کرمان نوشته سعید محرابی معروف به خطیب است که به سال 925 ه.ق تالیف شده است.مولف از احفاد شیخ سیف الدین باخرزی است و شیخ برهان الدین باخرزی معروف بوده و مشرب تصوف داشته است. این کتاب با وجود اشتمال بر قصص و مبالغات و مسامحات بسیار برای معرفت احوال اجتماعی کرمان در آن ایام ماخذی مفید است.[2]

1.مزار نویسان ایرانی اهل سنت

 مزار نویسی در قالب کتاب مستقل در ایران ، نخستین بار توسط معین الدین جنید بن محمود شیرازی  درحدود سال 791ق تالیف گردیده ودر قالب فصلی مشخص ابتدا در کتاب تاریخ یزد نوشته جعفر بن محمد جعفری در سال 817ق آغاز شده است. نکته مهم و قابل توجه این که تدوین عمده کتب مزارات از روی کار آمدن تیموریان آغاز شده و قبل از آن ما کتب مستقل در مزار نویسی در تاریخ ایران نمی بینیم.این امر را بیشتر از همه باید معلول رشد تصوف در این دوره دانست.رشد جریان های صوفی گرایانه در جامعه اسلامی و همچنین شرائط اجتماعی ،اقتصادی و فرهنگی جامعه ایران پس از حمله مغول زمینه توجه بیشتر به مزارات شد؛چرا که در این دوره نوعی گرایش به درون گرائی البته در قالب عناصر بیرون گرائی برای التیام دردهای ناشی از آثار حملات مغولان در جامعه پدید آمد. اعتکاف در مزار علما و عرفا یکی از روش هایی بود که بسیاری از مردمان برای ایجاد آرامش در دل ها و اذهان خود انتخاب کردند.[3]

پراکندگی جغرافیای آثار مزار نویسی در ایران از سده هشتم تا سده دوازدهم بسیار قابل تامل است. از مجموع نه آثار تدوین شده در این دوره، دو عنوان (شدالازار و هزار مزار)به شیراز و دو عنوان(مقصد الاقبال و وسیله الشفاعات) به هرات و دو عنوان 0روضات الجنان و جنات الجنان و روضه اطهار)به تبریز و یک عنوان(قندیه) به سمرقند و یک عنوان(تاریخ ملازاده) به بخارا و یک عنوان(تذکره الاولیاء) به کرمان تعلق دارد. این پراکندگی جغرافیای مبین این حقیقت است که کانون تجمع علما و زهاد و اولیاءدر دوره تیموریان عمدتا در هرات، فارس، سمرقند، بخارا و تبریز بود و شهرهای چون اصفهان ، بلخ، نیشابور که از شهرهای بزرگ ایران بودند مطمح نظر علما ، مشایخ واولیاء نبوده اند.[4]

نکته مهم و حائز اهمیت نوع نگاه و مقام علمی نویسندگان این آثار است. عمده این نویسندگان مشرب تصوف داشتند و اکثر از علما[5] و شعرا و عرفای زمان خود بودند.[6]و با توجه به ماهیت مزار نویسی که متاثر از حاکمیت تفکر عرفانی بود، به طور طبیعی عمده نویسندگان این آثار گرایش عرفانی داشتند.و رابطه ای تنگاتنگ بین مزار نویس و مدفونان در مزار وجود داشت؛چرا که قطع نظر از آرامگاه های امامان و امامزادگان، بیشتر مزارات به عرفا و متصوفین مربوط است که اینان از عارفان و زهاد و متقیان عصر خویش بوده اند و اغلب مردم زمانه از مریدان و اردتمندان آنه محسوب می شده اند که پس از مرگ با ایجاد بقعه و بارگاه بر مزارشان، آنها را مانندایام حیات معزز و محترم می شمرده اند.[7]

2.مزارنویسان غیر ایرانی

نویسندگان غیر ایرانی مزار نویسی نیز متاثر از روش و منش هروی و ابن قولویه بودند. از مجموع آثار ایشان  که به مزاریه یاد می شود می توان دریافت که پس از مقدمه که حاوی انگیزه تالیف و نیز اشاره به اساتید و یا سفرهای مولف است ، شرح مقابر بزرگان دین، اولیاء، ائمه، امامزادگان و احوال عرفا و کرامات آنان، آداب ورسوم و شعائر کفن و دفن و زیارت و تعیین جای دقیق این مقابر و راهنمایی برای زائرین هستند. مزاریه‌ها به توصیف نمادها و سمبل‌ها‌ و متون و نقوش سنگ قبور نیز می‌پردازند. از جمله کتب مزارات: مُرشد الزّوار الی قبور الابرار نوشته‌ موفق‌الدین بن عثمان (متوفی615 هجری)؛ و کتاب الکواکب السیاره فی ترتیب‌الزیاره فی‌القرافتین الکبری والصغری نوشته‌ شمس الدین محمد بن محمد بن الزیات (متوفی 814 هجری) است. این کتاب به شرح دو گورستان کهن بزرک وکوچک قاهره و به معرفی بقاع و آرامگاه‌های آن‌ها و فضائل جبل مقطّم و دره‌ی پر برکت آن و شخصیت‌های مدفون در آن و مساجد این قبرستان می‌پردازد.[8]

پس از این کتاب،مورخ شهیر ابوالحسن نورالدین علی بن احمد بن عمر سخاوی حنفی( متوفای 889ق)  کتابی با عنوان تحفه الطالب و بغیه الطلاب فی الخطط والمزارات ، والتراجم والبقاع المبارکات تالیف نموده و در مقده آن نیز تصریح دارد که کتاب خود را به ترتیت کتاب الکواکب السیاره ابن زیات نگاشته است.[9]

در قرن دوازده و سیزده نیز مولفان مصری با تقسیم مزارات به نوادگان سول الله(ص) و یا قبور صحابه دست به تالیفاتی زدند که از این جمله می توان کتاب مشاهد الصفا فی المدفونین بمصر من آل المصطفی تالیف مصطفی بن محمد بن یوسف الصفوی القلعاوی (1158/1230ق) یاد کرد که تنها مزارات فرزند زادگان رسول الله از نسل ائمه شیعه(ع) را معرفی نموده است.[10]

در شام نیز عثمان بن احمد سویدی دمشقی معروف به ابن حورانی(متوفای 1000ق)، با الهام از کتاب الاشارات ابی بکر هروی، مبادرت به تالیف الاشارات الی اماکن الزیارات المسمّی زیارات الشام  می کند و در مقدمه آن مینویسد که کتاب خود را بر شش فصل و یک خاتمه تنظیم نموده که عبارتند از؛ فصل اول: در فضیلت دمشق و مسجد جامع بزرگ آن، فصل دوم:زیارات غرب وخارج دمشق، فصل سوم: زیارات قبل از دمشق،فصل چهارم: زیارات شرق دمشق و توابع آن، فصل پنجم: زیارات جهت شمالی دمشق و فصل ششم:در زیارات پیرامون دمشق ، وخاتمه در آداب زیارات نگاشته شده است.[11]

نویسندگان کتب مزارات از نوشتن این آثار اهداف متعددی داشته اند که عبارتند از؛

1- هدف عده ای از آنها راهنما زائران و شناساندن قبور امامان و فرزندان آنها بوده است، که از سوی شیعه و علمای آن مذهب، استحباب زیارتی و زیارتگاهی یافته اند. در این آثار فقط به ترجمه احوال صاحب مزار اشاره شده و کمتر به نقد و انتقاد مدفون در مزار از جهت تبارشناسی یا تحقیق در مکان دفن ایشان پرداخته شده است.[12]اصولا در این دسته از آثار که متعلق به شیعیان است بیشتر به نحوه زیارت و انجام مستحبات در مزار و اینکه از سوی امام معصوم(ع) توصیه به زیارت شده و ثواب اخروی و دنیوی دارد و با الفاظ خاص که مدعی اند از طرف ائمه بیان شده مردم را تشویق به زیارت ان مزار می کنند. این دسته از کتب نه تنها به مزارات اشخاص اعم از صحابه صالح پیامبر(ص) همچون سلمان ، حذیفه ، میثم تمار وزید و صعصعه فرزندان صوحان وامامان و امامزادگان می پردازند، بلکه به مساجد مهم شیعیان و یا مکانهاییکه ائمه و فرزندان صالح انها قدم گذاشته اند یا نماز گزارده اند توصیه واستحباب زیارت شده مانند مسجد کوفه ، مسجد سهله، و مسجد براثا، مقامات انبیا و ائمه شیعه در مسجد سهله و کوفه و نیز امامزادگان سید محمد فرزند امام هادی(ع) و حکیمه دختر امام جواد(ع) و بسیار دیگرکه ذکر همه آن مقصود این رساله نیست.[13]

2-عده ای برای تقرب به ارواح طیبه و مشاهد مقدسه علمای دین و مشایخ روی زمین به تالیف چنین آثار دست زده اند.[14]که نشان از ارادت ویژه این افراد به چنین مزارات داشته و بیشتر گرایش صوفیانه و عرفانی بر روح اثر تنیده شده و الفاظ خاصی برای صاحب مزار بکار برده می شود.[15]

3-برخی از این آثار به اشاره سلطانی[16] و از طرف حکومت  وقت برای تدوین چنین آثار مامور می شده اند تا خدمات دولتمردان در ساخت مساجد ، تکایا، مراقد و مزارات علما در سینه تاریخ ثبت شود.از اینرو در چنین آثاری به کتیبه های منقوش به نام سلطان وحاکم اشاره شده و از بهترین معماران بهره برده می شده و حتی خود سلطان و حاکم به زیارت این اماکن می رفته تا تشویقی برای دیگر مردم شود.[17]

4-برخی دیگر از جهت حب وطن و زنده نگاه داشتن نام بزرگان شهرشان به نوشتن مزار نامه ها دست زده اند.[18] این چنین آثار به معماری بنا اصلا توجه ندارد و چون تواریخ محلی منطقه است به مسموعات گذشتگان توجه داشته و بدون صحت و راستی آزمایی آن را نقل می کنند. مانند این داستان که  علی بن حمزه بن موسی(ع) مدفون در شیراز، پس از شهادت سر خود را در دست گرفت و راه می رفت.[19]

در مجموع مهم ترین انگیزه و هدفی که ایشان را به تالیف چنین کتابهایی بر می انگیخت این بود که برخی شهرهای بزرگ اسلامی، چون محل تجمع و استقرار حلقه ها و کانون های فرهنگی و علمی و فعالیت اهل دعوت و تبلیغ آن زمان بوده است. اغلب بسیاری از چهره های مهم و رهبران فکری در آن جمع می شده اند. با گذشت زمان مقابر و مزارات متعلق به این افراد که مورد احترام عامه بودند، در شهر متراکم می شده است، به نحوی که امکان شناسایی دقیق آن دشوار شده  و لذا گاه وجود مقابر آنان در شهر به دست فراموشی و نسیان سپرده مشد، در حالی که نام انها زنده و مورد استناد ویا توسل مردم بوده است، لذا برخی از اهل فضل با نوشتن کتابهای مزارات سعی در توجه دادن و یادآوری نشان و اسامی مقابر هر یک از بزرگان مزبور در شهر داشتند،تا زیارت قبور آنان را احیا کنند.[20]

درباره ساختار کتاب های مزارات نیز می توان گفت که این کتابها در قالب یک مقدمه و یک متن تدوین شده اند. ساختار مقدمه عبارتند از : محاسن شهر، اهمیت زیارت قبور و پاسداشت مدفونان، انگیزه و هدفن نگارندگان این آثار، فهرست مطالب متن کتاب. اما مشروح ترین بخش مقدمه، اهمیت زیارت قبور و نکو داشت مدفونان است که اغلب با استناد واحادیث نبوی بیان شده و بعضا هم از منابع قبلی اخذ شده  و مملو از اخبار غلو آمیز و روایت های غیر واقع است.[21]

ب-مزارنویسان شیعی

شیعیان بر خلاف اهل سنت که دیدگاه متفاوتی از مزار و مقابر دارند ، تالیفات آنها نیز بر اساس عقائدشان نشات گرفته و درباره‌ فضیلت زیارت با استناد به آیات و روایات و کیفیت زیارت اهل قبور و امامان و امامزادگان می پردازند و شاید نخستین مزار نویسی به این صورت[22] متعلق به شیعیان است و تا قرن ششم هجری که هیچ اثر مستقلی درباره مزارات نوشته نشده، شیعیان در این باره پیشتازند  و گاهی از آن به کتب ادعیه وزیارات  نیز یاد می شود و اولین اثر در این خصوص کتاب کامل الزیارات ، تالیف ابن قولویه[23] متوفای ۳۶۷ق، است. حدود سه‌‌چهارم مطالب این کتاب، به زیارت امام حسین (ع)، اختصاص دارد. این کتاب از منابع دست اوّل روایی و مورد اعتماد است. متن اصلی کتاب عربی بوده و ترجمه‌ی آن در بازار موجود است. عنوان برخی از باب‌‌های کتاب عبارت است از: آیات قرآن درباره‌ی کشته شدن امام حسین (ع)، علم پیامبران به کشته شدن امام حسین (ع)، گریستن آسمان و زمین بر امام حسین (ع) و حضرت یحیی، پاداش گریه بر امام حسین (ع)، دعای پیامبر و امیرالمؤمنین و حضرت فاطمه و امامان به زائران قبر...[24]

کتاب المزار ،تالیف شیخ مفید متوفای 413ه.ق ، دومین اثر قابل توجه در معرفی مزارات امامان شیعه(ع)است. با توجه به این که قبل از« کتاب المزار» کتاب معتبر دیگرى مستقلا درباره شیوه زیارت ائمه علیهم السلام نگاشته نشده این کتاب بسیار قابل توجه و ارزشمند مى‌باشد . این کتاب از معتبرترین منابع کتاب‌هاى زیارتى و دعا به شمار مى‌آید. علما و دانشمندان بزرگ شیعه نیز بر آن اعتماد و استناد نموده‌اند مانند: 1- شیخ الطائفه، ابو جعفر محمد بن حسن طوسى، یکى از برجسته‌ترین شاگردان شیخ مفید که در کتاب« تهذیب الأحکام» بخش‌هاى گسترده‌اى از این کتاب را نقل کرده است. 2- سید غیاث الدین عبد الکریم بن طاووس در کتاب ارزشمند خود« فرحة الغری» 3- شیخ تقى الدین ابراهیم بن على بن حسن عاملى کفعمى در کتاب‌هاى« البلد الأمین» و« المصباح».[25]

شیخ مفید در آغاز کتاب انگیزه خود از نگارش این کتاب را این گونه بیان مى‌فرماید:« با توجه به اینکه کتابى مستقل در زیارت ائمه علیهم السلام از علماى اصحاب نگاشته نشده است تصمیم بر نگارش کتابى در شیوه زیارت دو امام بزرگوار حضرت على و امام حسین علیهما السلام گرفتم».[26] البته شیخ مفید در بخش دوم کتاب زیارت پیامبر و دیگر ائمه علیهم السلام را نیز اضافه کرده است.

مؤلف، این کتاب را در خطبه آن، «مناسک زیارة الامامین» می نامد، ولی در کتاب الارشاد خود، به عنوان «مناسک المزار» به آن ارجاع می دهد. افزون بر این دو اسم، برخی بزرگان از آن با نام المزار و برخی مناسک المزار و برخی مناسک المزارات یاد کرده اند.

روایات این کتاب سه گونه است:

    روایاتی که با ارائه سند کامل از استاد خود ابن قولویه نقل می کند که قسمت عمده این کتاب را تشکیل می دهد. گاهی نیز روایات را از دیگر استادان خود با سند کامل ذکر کرده است.

    روایاتی که به صورت مرسل از یکی از ائمه اطهار علیهم السلام نقل می کند و از ارائه منبع سند آن خودداری کرده است.

    آداب و زیاراتی که آن را نقل کرده، ولی به معصومی نسبت نداده است که در بسیاری موارد، بعید به نظر می رسد از روایات اخذ نشده باشد، به ویژه آن که برخی از آن ها، در کتاب‌های دیگری به صورت مسند، از ائمه علیهم السلام روایت شده است.

نجاشی هنگام برشمردن کتاب های شیخ مفید، از مزار صغیر یاد می کند[27] و آقا بزرگ تهرانی هم مزار موجود را مزار صغیر می نامد.[28] از این عبارت برمی آید که مؤلف، دارای دو کتاب مزار کبیر و صغیر بوده است و اکنون از کتاب مزار کبیر او اطلاعی در دست نیست. البته احتمال دیگری هم هست که مراد نجاشی، کوچکی حجم کتاب باشد نه وجود کتابی دیگر به نام المزار الکبیر.

آقا بزرگ تهرانی در الذریعه، هنگام معرفی مزار مفید، خطبه مزار شهید را ذکر کرده است و این، سبب شده برخی دیگر نیز نسخه های مزار شهید و مفید را خلط کرده اند.[29]

این کتاب در دو بخش تنظیم شده است.بخش اول: روایات مربوط به فضیلت و آداب زیارت امیرالمومنین (ع)و بعضی از اماکنی که در جوار آن حضرت است، مثل مسجد کوفه و مسجد سهله. روایات مربوط به فضیلت و وجوب زیارت امام حسین‌ (ع)و ثواب بسیار و آثار مادی و معنوی آن و آداب و مراسم ویژه زیارت آن حضرت و زیارات ایشان و همچنین زیارت حضرت علی اکبر و حضرت عباس (علیهماالسلام).

بخش دوم: فضیلت زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله و آداب زیارت آن حضرت، فضیلت زیارت حضرت فاطمه علیهاالسلام و آداب زیارت ایشان، فضیلت زیارت امام حسن علیه السلام و سایر ائمه اطهار علیهم السلام و آداب زیارت آن ها، زیارات جامعه و مربوط به همه ائمه، زیارت نیابتی و آداب و ثواب آن، فضیلت زیارت قبور شیعیان.

کتاب المزار در زمان نادرشاه افشار به فارسى ترجمه شده که نسخه‌اى از آن را نادرشاه در سال 1145 هجرى وقف آستان قدس رضوى نموده است.

سومین کتاب مهم در این حوزه، کتاب المزار الکبیر،تالیف ابوعبداللّه محمد بن جعفر بن علی مشهدی حائری، معروف به ابن مشهدی (متوفای 610ه.ق) از عالمان شیعی است که بیشتر عالمان دین بر کتاب «المزار الکبیر» وی اعتماد کرده و بدان استناد جسته‌اند. وی از مشایخ بزرگ حدیث است که نامش در بسیاری از اجازات دیده می‌‏شود، هر چند اطلاع چندانی در مورد شخصیت وی در دست نیست. او در قرن ششم هجری می‌زیسته است.[30]

مؤلف در مقدمه می‌گوید: این کتاب را به درخواست فردی به نام ابوالقاسم هبةالله بن سلمان نگاشته و در آن، زیارات و اعمال مسجد کوفه، اعمال ماه‏های رجب، شعبان، رمضان و ادعیه وارده در این ماه‏ها، اعمال مختص هر شب و روز و دعاهای ایام هفته و تعقیبات نمازهای یومیه و برخی ادعیه دیگر نیز ذکر می‌گردد. در برخی از زیارت و ادعیه مؤلف سند روایت خود به امام معصوم را هم یادآور می‌‏شود.[31]

کتاب در هشت بخش ذیل که هر کدام مشتمل بر ابوابی است تنظیم گشته است:

    بخش اول: در فضیلت زیارت اهل بیت.

    بخش دوم: در زیارت پیامبر اکرم(ص)، ائمه بقیع و فاطمه زهرا(س).

    بخش سوم: در فضیلت کوفه و مساجد آن و زیارت امیرالمؤمنین(ع).

    بخش چهارم: در فضیلت زیارت ابا عبدالله الحسین(ع) و ماههای شعبان و ذیحجه.

    بخش پنجم: در زایارت سایر ائمه اطهار(ع).

    بخش ششم: در ثواب حج، زیارت از جانب دیگران و زیارت اهل قبور.

    بخش هفتم: در اعمال ماه رمضان و شب و روز عید فطر.

    بخش هشتم: در زیارات ائمه(ع).

در پایان هم فهرست تفصلی کتاب آمده است.[32]

کتابهای دیگری با عنوان المزار یا الزیارات توسط بزرگان و عالمان شیعی تالیف یافته که روش و منش همه آنها بر طریق سه کتاب فوق است.[33]

پس از تالیف این نوع از آثار، در برخی از موارد ، مزار نویسان شیعی به جهت حساسیت بعضی از مزارات و رفع شبهه به اثبات مزار خاص به تالیف مستقل دست زده اند که از سرآمدان این نوع تالیف می توان به اثر ارزشمند ابن طاووس (غیاث الدین عبدالکریم متوفای 693ق) به نام فرحه الغری فی تعیین قبر امیر المومنیین علی بن ابی طالب (ع) فی النجف یاد کرد. که ظاهرا این تالیف پس از پدیدار شدن قبری در ده خیرانِ بلخ بنام علی بن ابی طالب و انتساب آن به امیر المومنین علی بن ابی طالب(ع) نگارش یافته است.[34]

پس از این شیعیان چنانچه در بالا اشاره شده به تالیف کتب مزار شناسی اقدام نموده اند که شروع آن از قرن دهم هجری است. اهداف نویسندگان شیعی، توجه دادن توده و عموم مردم برای آشنایی صاحبان مزار و شیوه زیارت آنها و کسب ثواب دنیوی و اخروی از زیارت است ، آنان تمام روایات ثواب زیارت و تاکید بر آنرا مستند به فرمایش رسول گرامی(ص) ، و ائمه(ع) و نیز فرزندان آنها و صحابه صالح رسول خدا(ص) واصحاب ائمه(ع) می کنند ، از اینرو تلاش آنها بر تسریع باور مردم، استناد این قبیل اخبار ثواب به ائمه (ع)و حتی رسول خدا(ص) با حذف ناقلان یا سلسله روات است که در کتاب های زیارات و المزار مشاهده می شود.[35]

اولین کتاب مستقل شیعیان در حوزه مزار نویسی متعلق به حافظ حسین کربلائی(م997) مشهور به درویش حسین متخلص به خادم و معروف به کربلائی است. او سنی دوازده امامی (شیعه مسلک )و عارف و تاریخ نگار و شاعر و خوشنویس است. نام کتاب او روضات الجنان و جنات الجنان است. این کتاب در دو مقدمه و هشت روضه و یک خاتمه تدوین شده است. در مقدمه نخست مولف ضمن بیان پنجاه سالگی عم خود اشاره می کند که از مریدان صفی الدین بوده و در همین زمان به فکر افتاد که احوال و آثار و مدفن و مزار اولیای کبار و علمای عالی مقدار را که در تبریز و حدود آن مدفون هستند بیان کند و چون مقابر و مراقد این بزرگان فی الحقیقه روضه است از روضات جنان ، موسوم گشت به روضه الجنان و جنات الجنان. در مقدمه دوم، مولف در طریق قاعده زیارت قبور مومنان و مومنات سخن گفته است.مولف این مقدمه را عینا با تغییر بعضی الفاظ از کتاب مقصدالاقبال سید اصیل الدین واعظ اخذ کرده است. متن کتاب شامل هشت روضه است که تذکره 183 نفر علما، عرفا،زهاد و بسیاری از بزگان مدفون در مزارات تبریز است،به اضافه شرحی در احوال محمد حسینی حسنی موسوی مشهور به آلاله و تذکره سلسله عبداللهیه علویه علادولویه کبرویه. خاتمه کتاب در بیان معنی نبی، رسول، ولی، مرشد، نبوت، ولایت و آنچه به این اصطلاحات تعلق دارد با استناد به آیات قرآن و حدیث نبوی.

این کتاب تلفیق گونه ای از مزار نویسی و تذکره رجال مشایخ، صوفیه، تاریخچه اسلام و احوال ائمه شیعه اثنی عشر است.طبیعتا مانند غالب آثار صوفیه مملو از تعریف و تمجید در حق صاحب ترجمه است.[36]

دومین کتاب، روضه اطهار به فارسی درباره مقابر ، مزارات و شرح زندگانی اولیای مشایخ،شعرا و عرفایی که در تبریز و پیرامون آن در گذشته اند. این کتاب تالیف ملامحمد امین حشری تبریزی از شعرای قرن یازدهم هجری است. مولف از مداحان و وظیفه خواران شاهعباس اول بوده است.او غزوات شاه عباس را به سلک نظم کشیده و روضه ابرار نام نهاده و آن را در بحر مخزن الاسرار به سال 1011ق سروده است. هردو کتاب به نظم و نثر در خصوص مقام اولیا و مشایخ و شعرا  و عرفایی است که در تبریز و حوالی آن دفن شده اند.

ملا محمد امین حشری مطالبی را از کتاب حافظ حسین حذف کرده و تذکره بیش از صد نفر را به ان افزوده است.از جمله این که زندگی نامه چهارده معصوم را آغاز کتاب آورده بی آنکه هیچ یک از ایشان در تبریز و پیرامون آن مدفون باشند. روضه اطهار مانند روضه الجنان ، هشت باب دارد با این تفاوت که دو باب آخر آن را حذف نموده و ساختار آن را نیز تغییر داده و به موجز گویی روی آورده است.[37]