مزارات ایران و جهان اسلام

در جنوب غربى بقعه، ایوانى به ارتفاع حدود شش متر قرار دارد. بر فراز بقعه، گنبدى هرمى هشت ترکى به قطر سه و ارتفاع 20/3 متر تعبیه شده که فاقد تزیینات مى باشد و با ایجاد نما سازى سیمانى به استوانه اى تبدیل شده و با رنگ سبز نقاشى شده است. صحن بزرگ و زیباى امامزاده که قریب به سه هزار متر مربّع است با درختان کاج و چنار پوشیده شده و فضاى مناسبى ایجاد نموده است. دور تا دور صحن حصار کشى شده و در پشت بقعه، قسمت شمال غرب آن، فضا بندى و سرویس هاى بهداشتى قرار دارد. در زیارتنامه اى که در داخل بقعه بر روى دیوار آن نصب است، شخصیّت مدفون را امامزاده جعفر فرزند بلافصل امام على النقى هادى(علیه السلام) معرفى نموده و او را برادر امامزاده حسین شهر همدان مى داند. بدون شک، این انتساب صحّت درستى ندارد و نه این امامزاده و نه امامزاده حسین شهر همدان فرزندان بلافصل امام هادى(علیه السلام) نمى باشند. براى روشن شدن این ادّعا نگاهى به فرزندان امام هادى(علیه السلام)خواهیم داشت.

فرزندان امام هادى(علیه السلام)

حضرت امام هادى(علیه السلام) داراى 4 فرزند ذکور و یک دختر بوده است. در سطور پایین به جهت اهمیت موضوع به شرح حال مختصر آنان مى پردازیم.

الف: ابوعبدالله جعفر

ابوعبدالله جعفر بن على معروف به «ابوالکرین» در سال 226 ق. در شهر مدینه چشم به جهان گشود. وى پس از شهادت برادرش امام حسن عسکرى(علیه السلام) دعوى امامت کرد و از این روى به «کذاب» (دروغگو) شهرت یافت. مى گویند او براى اینکه وى را به امامت بشناسند، حاضر شد مبلغ 000/200 دینار به یکى از کارگزاران دستگاه خلافت رشوه بدهد. منابع شیعه درباره او دو قول مختلف دارند:

1. پاره اى مى گویند وى تا پایان زندگى بر دعوى دروغین خود پاى فشرده و همچنان خود را امام مى دانست.

2. برخى دیگر مى گویند که وى از دعوت کذب خود دست برداشت و توبه کرد و شیعیان نیز نامش را از جعفر کذب به جعفر «تائب» تغییر دادند.

کلینى(رحمه الله) به روایت از محمّد بن عثمان عمرى مى گوید که امام داوزدهم(علیه السلام)در توقیعى به توبه او تصریح کرده و فرموده است که راه جعفر، راه برادران یوسف است که سرانجام توبه کردند و گناهانشان بخشوده شد. وى با وجود عمر کوتاهى که کرد، 120 فرزند پسر داشت و از این روى او را ابوالکرین (پسر فرزندان بسیار) مى خواندند. نوادگان وى، چون نسبت خود را به امام رضا(علیه السلام) مى رسانند، به «رضویان» شهرت یافته اند. جعفر 45 سال زیست و در سال 271 ق. در گذشت و در خانه پدر بزرگوارش امام هادى(علیه السلام) در شهر سامرا به خاک سپرده شد.^([1]) بنابراین مزار کنونى در نهاوند نمى تواند از آن دو باشد.

ب: حسن

ابو محمّد حسن بن على(علیه السلام)، معصوم سیزدهم و امام یازدهم شیعیان مشهور به امام حسن عسکرى(علیه السلام) است. چون ایشان و پدر بزرگوارشان امام هادى(علیه السلام) در محله عسکر (قرارگاه سپاه) در شهر سامرا به حالت تحت الحفظ زندگى مى کردند، به عسکرى لقب یافتند و نیز این دو امام مانند امام جواد(علیه السلام) و به احترام جد بزرگوارشان امام رضا(علیه السلام) به ابن الرضا مشهور بودند. مادرش بانویى صالحه و عارفه به نام «سوسن» بود که در برخى منابع «حدیثه» یا «سلیل» آمده است. میلاد مبارکش به اختلاف روایات در ماه ربیع الاول یا ربیع الثانى سال 231 یا 232 ق. و بنا به اکثر روایات در مدینه اتفاق افتاده است، که بعضى در سامراء گفته اند و آن درست نیست، مشهورترین قول 8 ربیع الثانى 232 ق. مى باشد. در شمایل آن حضرت آورده اند که رنگش گندمگون، چشمانش درشت و سیاه، رویش زیبا، قامتش معتدل و اندامش متناسب بود و با آن که جوان بود، مشایخ قریش و رجال و علماى زمان را تحت تاثیر خود قرار مى داد. دوست و دشمن به برترى علمى و نیز حلم، جود، زهد، تقوى و سایر مکارم اخلاقى ایشان اذعان داشتند. 22 یا 23 سال داشت که پس از شهادت پدر بزرگوارش در سال 254 ق. به امامت رسید و 5 یا 6 سال پیشواى شیعیان بود. از تالیفات امام حسن عسکرى(علیه السلام) مى توان به کتابهاى زیر اشاره کرد:

1. تفسیر قرآن، که عده اى از اجله علماى شیعه این تفسیر را تایید نموده و صحت انتساب آن از تفسیرهاى منسوب به امام صادق(علیه السلام) و امام هادى(علیه السلام)مستندتر است.

2. نامه اى به اسحاق بن اسماعیل نیشابورى.

3. مجموعه حکم و مواعظ و کلمات قصار.

4. رسالة المنقبه در مسائل حرام و حلال.

سرانجام ایشان در هشتم ربیع الاول سال 260 ق. در سن 28 یا 29 سالگى به دستور معتمد عباسى مسموم و به شهادت رسید و در خانه خود و در جوار قبر پدر بزرگوارش در سامرا به خاک سپرده شد.^([2])

ج: حسین

سیّدى جلیل القدر و عظیم الشان بوده است. در برخى روایات از امام حسن عسکرى(علیه السلام) و برادرش حسین بن على(علیه السلام) تعبیر به «سبطین» شده، و آن دو را به اجداد بزرگوارشان امام حسن مجتبى(علیه السلام) و امام حسین(علیه السلام) تشبیه کرده اند. معروف است که صداى مبارک امام مهدى (عج) شبیه صداى عمویش حسین مى باشد. وى از زهّاد و عبّاد مشهور زمان بوده و به امامت برادر خویش معتقد و معترف بود. آرامگاه وى در شهر سامرا در حرم مطهر عسکریین قرار دارد.^([3])

با وجود اینکه از سوى مورخان بزرگ به صراحت محل دفن وى در سامرا نوشته شده است، زین العابدین شیروانى در کتاب بستان السیاحه که در سال 1248 هـ . ق نگاشته شده ضمن توصیف شهر همدان گوید: «و حسین بن على النقى(علیه السلام) در وسط شهر قرب مسجد جامع مدفون است.»^([4])

حاج ملا هاشم خراسانى نیز مى نویسد: «مقبره منسوب به شاهزاده حسین میان شهر است و بسیار با شکوه و گنبد عالى دارد.»^([5])

مرحوم حاج شیخ حسین عندلیب زاده با اینکه در گذشته شخصیت مدفون در این بقعه را ابوعبدالله الشریف النقى حسین بن على بن حسین بن حسن بن قاسم بن محمّد البطحانى بن قاسم بن حسن بن زید امام حسن(علیه السلام)مى دانست و حق نیز چنین بود، اما پس از دیدن دو مدرک ضعیف فوق، رانى خود را بر گرداند و معتقد شد که مزار کنونى در شهر همدان از آن حسین بن على النقى الهادى(علیه السلام) است.^([6]) که یقیناً این ادّعا منشا صحیحى ندارد و همین امر باعث شده که برادر او یعنى جعفر بن على النقى الهادى(علیه السلام) را در روستاى کوهانى مدفون بدانند!

د: علیّه

علیه دختر امام هادى(علیه السلام)، که به اعتقاد اکثر مورخان شیعه تنها دختر آن حضرت بوده است. از تاریخ تولد و وفات وى هیچ اطلاعى در دست نیست. منابع تاریخى نیز شرح حالى از وى ارائه نکرده اند. ^([7])

شخصیت مدفون در این بقعه

چنان که اشاره شد جعفر بن امام هادى(علیه السلام) در مدینه وفات یافته و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شده است. باید گفت اصولا هیچ یک فرزندان بلافصل ائمه(علیهم السلام) استان همدان مدفون باشد و شهرت مدفون بودن حسین بن امام هادى(علیه السلام) نیز بر اثر یک توهم و اشتباه بوده که نشات گرفته از تشابه اسمى یکى از سادات حسنى با فرزندان امام هادى(علیه السلام) است.

نسب شریف امامزاده جعفر با هشت واسطه به امام حسن(علیه السلام) منتهى مى شود که از قرار ذیل است:

سیّد ابو جعفر محمّد (معروف به امامزاده جعفر) ابن ابى الحسن على بن ابى عبدالله حسین بن حسن البصرى بن قاسم بن محمّد البطحانى بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن(علیه السلام).

وى سیّدى جلیل القدر، عظیم الشان و بسیار بزرگوار بود. نخستین شخص از این خاندان که به همدان مهاجرت نمود، سیّد ابو جعفر محمّد بن حسن بصرى است که به منطقه روزراود = تویسرکان مهاجرت کرد و در این شهر سکونت اختیار نمود. پس از او، سیّد ابو عبدالله حسین معروف به اخو مسمعى که جد امامزاده سیّد جعفر است. از شهررى به همدان نقل مکان کرد. او در این شهر داراى دو فرزند به اسامى ابوالحسن على و ابو اسماعیل على شهید شد. ابوالحسن على که پدر امامزاده جعفر است سیّدى بسیار جلیل القدر و بزرگوار بود و ریاست شهر همدان را به عهده داشت که داراى سه فرزند به اسامى; ابو محمّد حسن، ابو عبدالله حسین النقى و سیّد ابو جعفر محمّد معروف به امامزاده جعفر شد.

شهرت این خاندان به زهد و تقوى و پاکدامنى بر احدى پوشیده نیست و به خاطر ازدواج فرزند ابوعبدالله حسین (برادر زاده امامزاده جعفر) با دختر صاحب بن عباد، از معروفیت به سزایى برخوردار شدند و اکثر مناصب اجتماعى همچون; قضاوت، نقابت، امامت و امارت شهر همدان و نواحى آن را بر عهده داشته اند و قریب بر چهارصد سال از بزرگان سادات همدان و از چهره هاى درخشان این منطقه به شمار مى آمدند. امامزاده جعفر (ابوجعفر محمّد) با دختر وزیر ابوالفضل بن عمید (م 359 ق) ازدواج نمود و داراى فرزندانى شد که متأسّفانه در منابع موجود ذکرى از آن به میان نیامده است. برادر او نیز (ابوعبدالله الحسین النقى) که از علماى بنام حسنى، ادیب و شاعر ماهرى بود با خواهر وزیر ابوالفضل بن عمید ازدواج نمود و به جهت زهد و تقوى به سیّد حسین نقى مشهور شد. همین امر باعث شد که بعدها تصور کنند که وى فرزند امام هادى(علیه السلام) است و امامزاده ابو جعفر محمّد (امامزاده جعفر) نیز برادر او و پسر امام هادى(علیه السلام) است که على التحقیق نادرست بوده و آرامگاه امامزاده سیّد حسین در همدان و امامزاده جعفر در روستاى کوهانى متعلّق به این دو برادر حسنى است که از بزرگان سادات حسنى همدان بوده اند. ^([8])

نگاهى به پدر و جد بزرگوار

سیّد ابوعبدالله حسین بن حسن بصرى، که باید او را «ابوعبدالله حسین اول» دانست، معروف به «اخومسمعى» بود. دو فرزند از وى شناخته شد. یکى ابواسماعیل على الشهید و دومى ابوالحسن على الرئیس^([9]) که این دومى پدر امامزاده ابو جعفر محمّد است.

ابو اسماعیل على بن ابى عبدالله حسین (اخى مسمعى) که دانسته نیست به چه سبب و در چه تاریخ (ح 330 ـ 340) در همدان شهید شده است، و شاید به همان سبب، فرزندان وى در همدان نماندند و به ماوراء النهر کوچیدند. اما فرزند بسیار نام آور او همانا: سیّد ابوالحسن محمّد علوى «وصى» است که به گفته خطیب بغدادى در همدان زاده شد، و در بغداد بالید، فقه شافعى را آموخت، به شام سفر کرد و با صوفیان همراه شد و بزرگ ایشان گردید. مکرر حج گزارد، و مجاور مکه شد. در همدان، از قاسم بن ابى صالح همدانى و عبدالرحمان بن حمدان همدانى و على بن محمّد بن عامر نهاوندى و زبیر بن عبدالواحد اسد آبادى برنوشت. به خراسان رفت که در آنجا وطن گزید، و در نیشابور هم حدیث شنید. در بغداد از پدرش ابو اسماعیل على بن حسین، و هم از نیایش محمّد بن قاسم حدیث کرد. در «بخارا» هم حدیث کرده، و سرانجام در محرم سال 393 در 83 سالگى در بلخ وفات یافت. که سالهاى 394 و 395 هم گفته اند، و گویند که در آخر عمر گزافه روایت مى کرد.»^([10])

سمعانى گوید: «سیّد ابوالحسن محمّد بن على علوى حسنى همدانى وصى، از اینرو به «وصى» شهرت یافت که وصى امیر سدید (نوح) سامانى بود. وى از سادات فاضل و دانشوران ایشان بود. همنشین جعفر بن محمّد بن نصر جلدى شد، و در بغداد از ابو على اسماعیل بن محمّد صفار، و در همدان از ابو محمّد عبدالرحمان بن حمدان جلاب و احمد بن محمّد بن ابراهیم سیرجانى (م 428 ق)، امیر ناصر الدوله ابوالحسن محمّد بن ابراهیم سیمجورى (حاکم نیشابور و هرات و سیستان)، ابو طاهر محمّد بن على شجاعى شنجى بخارایى، ابوالعباس احمد بن عمران چغانى (عموى «ابوعلى چغانى» حنفى) صاحب تالیفات (زنده تا 420 ق)، حاکم ابوعبدالله محمّد بن عبدالله حافظ نیشابورى، ابو سعید محمّد بن عبدالرحمن کنجرودى، شیخ ابوبکر احمد بیهقى، و گروهى کثیر از مردم خراسان و ماوراء النهر، حدیث شنیدند و روایت کردند. در محرم سال 394 (ق) در بخارا وفات یافت، و در سراى خود خاکسپارده شد.»^([11])

یاد شد که وى «وصى» امیر سدید بود، که این لقب پس از مرگ ابوصالح منصور بن نوح سامانى (366-350 هـ . ق) بود، چنان که «امیررضى» لقب پس از مرگ ابوالقاسم نوح (دوم) بن منصور سامانى (366-378) است ـ که فرمانروایى وى درست همزمان با امارت فخرالدوله دیلمى و وزارت صاحب بن عباد ـ وزیر مشهور بوده است. ثعالبى، در شرح سفارت این ابوالحسن علوى وصى به نزد فخر الدوله دیلمى، به شنیدار خود، یا ظاهراً از قول عون بن حسین همدانى آورده است که: «از ابوالحسن علوى همدانى وصى شنیدم که گفت: چون در انجام سفارت خود از سوى سلطان (نوح دوم)، در باب سخنى که به صاحب بن عباد باید القاء شود، فکر کردم، چیزى که او را خرسند کند خطور نکرد، و هنگامى که در لشکر گاه مرا پیشواز کرد و عنان مرا به جانب خود کشید، بر زبانم آمد که «ما هذا بشراً ان هذا الاملک کریم».

گفت: «انى لاجد ریح یوسف لو لا ان نفندون». سپس گفت:

آفرین بر رسول بن «رسول»، وصى بن «وصى».^([12])

پیداست که تاریخ این سفارت، باید میان سال هاى 385-366 هـ . ق بوده باشد. همین ابوالحسن علوى همدانى، یکبار دیگر، به سفارت رفته است، و این بار از سوى امیرابوالحارث منصور (دوم) بن نوح سامانى (387-389هـ) به نزد سلطان محمود غزنوى (387-421 هـ)

عُتبى مؤرخ، در بیان غلبه سلطان محمود بن سبکتکین غزنوى بر برادرش ناصرالدّین اسماعیل و استیلا بر «غزنه» (سال 388 هـ) که اینک قصد بخارا کرده بود، یاد کرده است که: «امیر ابوالحارث (منصور دوم)، سیّد ابوالحسن علوى همدانى را بدو (=سلطان محمود) فرستاد، و در تهنیت قدوم بر دست او مثالى اصدار کرد...»^([13]) همین مؤرخ، پیشتر نیز، ابیاتى از این ابوالحسن علوى نقل کرده است.^([14]) ابن ندیم، از یک ابوالحسن على بن محمّد علوى یاد کرده، گوید: ابو احمد جنید بن محمّد بن نعیم براى او کتابى نوشته است که در آخر آن نسخه اى است نگاشته «عیاشى سمرقندى» شیعى.^([15])

همچنین، ثعالبى، از یک ابوالعباس علوى همدانى وصى یاد مى کند، که همان ابوالحسن علوى وصى است، کنیه اش به اشتباه (مولف یا کاتب) در این موضع «ابوالعباس» ذکر شده، و در هر صورت، گوید که: از خود او در مرثیه صاحب بن عباد شنیدم که:

مات المعالى و المحب  ***  لاهل بیت ابى تراب

قد کان کالجبل المنیع ***  لهم فصار مع التراب

...، همچنین گوید: که خود او این ابیات را که در مرثیه «صاحب» سروده، برایم خوانده است (6 بیت، به مقطع):

مات المعالى و العلوم بموته  ***  فعلى المعالى و العلوم سلام.»^([16])

بیهقى ششتمدى هم، ابیات مرثیه مزبور را از وى با عنوان «امام سیّد رضى همدانى» یاد کرده، و افزوده است که در سال 384 به نیشابور آمد و در آنجا حدیث کرد، او را پشت و دوده باشد.»^([17])

همو در شرح حال یکى از علویان یاد کرده است که وى در مرثیه اش سرود: «ابى الدهر الاان یعود لنا حربا/ فیسلب ما اسدى و ینقص ما اربى...(الخ).»^([18]) ابن اثیر، وى را «فقیه شافعى» یاد کرده که در سال 395 وفات کرده است.^([19]) اما صفدى، از وى به عنوان «شریف زیدى» معروف به «وصى» یاد کرده که ابوسعید ادریسى او را در روایت گزافه گو مى دانست». سرانجام، «سمعانى» یاد کرده است که یکى از نوادگان او: «ابو محمّد هبة الله بن سهل بن عمر بن محمّد بن حسین سیّدى» (از 446 - 533) نام داشته است.^([20])

سیّد ابوالحسن على بن ابوعبدالله حسین

نخستین کس از علویان، که در منابع از او به عنوان و لقب «رئیس همدان» یاد مى شود. باید او را سیّد «ابوالحسن على اول» دانست، که پدر امامزاده جعفر است و سه فرزند از او به یادگار مانده است. 1. حسن، که هیچ اطلاعى از او در دست نیست. 2. ابو عبدالله حسین که خواهر وزیر ابوالفضل بن عمید (م 359ق) را به زنى گرفت، و در سلسله روساى علوى همدان 3. ابو جعفر محمّد، که این هم دختر وزیر ابوالفضل بن عمید را به نام «امیر الواحد» به زنى گرفت.^([21])