مزارات ایران و جهان اسلام

حسن بن قاسم، داعى صغیر (304ـ316 ق)

ابوالحسین احمد، در گیلان از مرگ ناصر کبیر آگاه شد و دامادش حسن بن قاسم را به آمل آورد و حکومت را به او سپرد; ولى برادرش ابوالقاسم جعفر با حسن بیعت نکرد.^([1]) با این حال، حسن بن قاسم با لقب «داعى صغیر»، حکومت را به دست آورد. وى، نخست احمد و جعفر از فرزندان ناصر را به حکومت گرگان گمارد تا حملات سپاه سامانى را دفع کنند; اما جعفر، نزد حاکم رى محمد بن صعلوک رفت و او را علیه داعى صغیر به قیام دعوت کرد تا طبرستان را تصرف کند. جعفر، متعهد شد در صورت تصرّف طبرستان، خطبه به نام امیر سامانى بخواند و شعار عباسیان را زنده نماید.^([2])محمد بن صعلوک، طبرستان را تصرف کرد و داعى صغیر به گیلان فرار کرد.

حکومت جعفر، بیش از هفت ماه دوام نیاورد. داعى صغیر با کمک مردم ـ که از حکومت جعفربن ناصر ناراضى بودند ـ توانست بر طبرستان تسلط یابد. وى از اختلافات داخلى سامانیان بهره برد و لیلى بن نعمان، سردار خود را براى تصرف شهر نیشابور فرستاد و او پس از تصرف شهر به نام «داعى» خطبه خواند. وى پس از آن، شهر طوس را تصرف کرد; ولى شهر به محاصره سپاه سامانى درآمد. لیلى نیز در درگیرى به همراه بسیارى از سپاهیانش کشته شد. سپاه سامانى بعد از این پیروزى به گرگان حمله کرد و نتوانست آن را تصرف کند. لذا با دادن تلفات زیاد، مجبور به عقب نشینى شد.

داعى صغیر، پس از دفع نیروى دشمن با توطئه هاى داخلى مواجه شد. فرزندان ناصر، دست به شورش زدند و وى مجبور شد به یکى از حاکمان محلى پناه ببرد. او هم داعى را تحویل حاکم رى داد و او داعى را در «الموت» زندانى کرد. پس از کشته شدن حاکم رى، داعى از زندان آزاد شد و پس از رهایى به گیلان و دیلمان رفت و با حمایت بزرگان طبرستان و با بذل و بخشش اموال در میان مردم و یارى آنان، به سوى طبرستان حرکت کرد و آمل و سارى را فتح کرد و فرزندان ناصر را در گرگان شکست داد و با پدر زنش احمد، مصالحه کرد.

از این رو، امیر نصر سامانى براى دفع حملات داعى صغیر، سیمجور را به گرگان روان کرد. سمیجور از داعى خواست از گرگان صرفنظر کند;^([3]) ولى داعى نپذیرفت. در آغاز جنگ، سیمجور شکست خورد; اما با تجدید نیرو توانست سپاه داعى را شکست دهد. داعى بار دیگر با کمک رؤساى دیلم، ما کان بن کاکى و على بن بابویه، گرگان را تصرف کرد. از سوى دیگر، اختلاف داخلى میان علویان شدت یافت و فرزندان ناصر با همکارى برخى رؤساى دیلم، علیه داعى شورش کردند. وى از توطئه آنان آگاه شد و به کوه ها گریخت.^([4]) پس از آن، ابوالحسین احمد به آمل آمد و حکومت را به دست گرفت و به شهرها نایب فرستاد. وى پس از دو ماه حکومت در سال 311 ق، درگذشت.

پس از وى، ابوالقاسم جعفر به حکومت رسید که بعد از یک سال حکومت به سال 312 ق، در گذشت. پس از او، مردم با فرزندش ابوعلى بیعت کردند. ماکان، تلاش کرد تا اسماعیل فرزند جعفر، نوه دخترى خود را به حکومت برساند; ولى ابوعلى از توطئه آنان آگاه شد و در درگیرى اى که بین آنان پیش آمد، اسماعیل و عمویش به قتل رسیدند و بار دیگر، داعى در سال 315 ق، حکومت را به دست گرفت و در درگیرى با اسفار بن شیرویه به سال 316 ق، کشته شد. از آن پس، کسى مانند داعى پیدا نشد تا بتواند بر تمام طبرستان حکومت کند. اگرچه برخى از علویان در بخش هایى از طبرستان، حاکمیت محدودى داشتند; اما توفیق چندانى که بتوانند بر همه طبرستان تسلط یابند، به دست نیاوردند.