- شنبه ۲۲ شهریور ۹۳
این آرامگاه، به فاصلة نود کیلومترى شمال غرب شهر سبزوار، و صد مترى شمال غرب روستاى زیر آباد از توابع بخش جوین واقع شده است.
بنا از نوع برج مقبره‌ای است، بقایاى معمارى موجود، حکایت از مستحدثاتی در اضلاع؛ جنوب، شمال و غرب بنا متّصل به گنبد خانه دارد. بر بدنة دیوارهاى گنبد خانه، آثار طاق حکایت از الحاقاتى مستطیل شکل در طرفین بنا دارد. عناصر تزئینى به جا مانده؛ مقرنس و گچبرىهاى محراب حکایت از اعتبار و مورد توجّه بودن این بنا در زمان حیات آن دارد. پىسازى بنا، از سنگ لاشه به ارتفاع حدود هشتاد سانتى‌متر از سطح فعلى بنا، از ویژگىهاى آن است.
پلان بنا از داخل، هشت ضلعى و از بیرون، تا ارتفاع حدود شش مترى، چهار ضلعى است و ادامة آن که ساقة گنبد محسوب مىشود، منشور شانزده ضلعى به ارتفاع حدود پنج مترى مىباشد. گنبد بنا دوپوش و شانزده وجهى است. همچنین حذف فضاهاى جنبى و تخریب آن‌ها توسّط عوامل انسانى و طبیعى، باعث رانش گنبد گردیده که شکاف گنبد مؤیّد این موضوع است.
ارتباط فضاى داخلى بنا با فضاهاى جنبى با چهار درگاهى که از چهار سمت جغرافیائى صورت مىگرفته که در حال حاضر فقط در گاهى ضلع شرقى بنا باز است. در اظلاع داخلى، طاق‌نماهاى به صورت مستطیل و مربّع شکل قرار دارد، آهیانة گنبد از نوع عرقچین و روى ساقة هشت ضلعى نهاده شده است، ارتفاع خود گنبد تا کف بنا، حدوداً 12 متر است. اندود گچ بر بدنة داخلى بنا دیده مىشود که چشم انداز خوبى در بنا با توجّه به محراب گچى در طاق‌نماهاى فوقانى دارد. حفّاری‌هاى غیر مجاز در جاى جاى این بنا مشهود است. احتمالاً سردابة بنا توسّط حفّاران غیر مجاز از بین رفته است.
با توجّه به اسلوب معمارى بنا و تزئینات گچى به شکل محراب طاق‌نماهاى مرتفع و با توجّه به پلان که از نوع برج مقبره بوده است و در مقایسه این بنا با برج درویش عزیز در بابل، برج قربان در همدان، همچنین برجهاى مقابر کاشان و قم، قدمت این بنا در قرن هفت محرز است.
شخصیّت مدفون در بنا: در عرف محلّى به بنا، قبر نجم الدّین گفته می‌شود اما در میان اهالی مطّلع محلّى، بنا منسوب به آرامگاه خواجه نجم الدّین کبرى بنیانگذار سلسله کبرویه است.
آقاى رجبعلى لباف خانیکى در مجلة وقف میراث جاویدان، مقالهاى ارائه داده است که در آن، استناد به شجره نامة بدست آمده از شیروان که توسّط آقا سیّد حسین ظهیرى در اختیار میراث فرهنگى قرار گذاشته شده است، این سند، چون از جانب سبزوارىها و جوینىها ارائه نشده، بدیهى است به دور از هر گونه جانبدارى و تعصّب و احیاناً سیاسى کارى است، لذا به شرح آن از زبان و قلم آقاى رجبعلى لباف خانیکى پدر باستانشناسى خراسان مىپردازیم:
«طول شجره‌نامه،حدوداً هشت متر، عرض آن 43 سانتى‌متر که بعد از سرلوحه تذهیب با بسم اللَّه الرحمن الرحیم آغاز و به سنه «عشرین و تسع مائه بعد از هجره اشرف المرسلین و خاتم النبى صلوات اللَّه سلامه علیه و على اللَّه اجمعین» ختم شده است. شیوة نگارش سند، ثلث و تزیین آن قالب بندىهاى بین و کناره سند مىباشد. مهرهاى متعدّد در دورههاى مختلف آن را تایید کردهاند».
قسمتى که مربوط به خواجه نجم الدّین کبرى و جوین است:
«... المیرزا حسن الاوّل ابن خواجه شمس الدّین الکبرى ابن خواجه جمال الادین الکبرى و مدفن سادات الاربعه فى جوار کثیر الانوار خواجه نجم الدّین کبرى فى صفحة الجوین فى قریة بقاک کبیره لها زیر آباد و النجم الدّین الکبرى کان صاحب الریاضیّات و صحاب الفتوّات و صاحب المجدین یعنى مجدالشریعه و مجدالطریقه و فخرالعرفان و مرجعالفقراء و هو ابن خواجه کمال الدّین کبرى ابن خواجه جلالالدّین الکبرى و ابن خواجه علاء الدّین الکبرى ابن خواجه عبدالعظیم الکبرى... پایان سطر 62 سند»
«این بخش سند، دلالت دارد بر این‌که چهار نفرى که پیش از نجم الدّین کبرى نام برده شدهاند و بعد از او حیات داشتهاند، جزء سادات کبرویه بوده و به خاطر حرمت و قداست خواجه نجمالدّین، در جوار آرامگاه او در زیر آباد به خاک سپرده شدهاند، بنابراین، مجموعة معمارى منسوب به آرامگاه خواجه نجمالدّین، باید حداقل متعلّق به پنج نفر باشد، دیگر این‌که، خواجه نجمالدّین کبرى شخصیّتى عرفانى و صاحب فتوا (مرجع) و پیشواى شریعت و طریقت و دادرس تهی‌دستان بوده، و همچنین به لحاظ شخصیّتى، شایستگى این را داشته است، که مورد توجّه و عنایت مردم باشد. با این وجود، از او با نام و نسب مذکور در هیچ کتابى اعم از کتب فرهنگ، انساب، تذکره، رجال و تواریخ اسم برده نشده است و هر جا نام «نجم الدّین کبرى» به میان آمده، شیخ نجم الدّین کبرى خیوقى را توصیف کردهاند که بسیارى از خصوصیّات او با این خواجه نجم الدّین، مشابهت دارد؛ او را هم، از مشاهیر عرفا و اکابر صوفیان دانستهاند و مکنّى به ابوالجناب و ملقّب به نجم الدّین و طامة الکبرى نام بردهاند.
رجبعلى لباف خانیکى با توجّه به متون قدیمی و صحیح و نبود نام نجم الدّین الکبرى زیر آباد جوین در تذکرهها و... بیان داشته، بنایى به سبک گنبد هارونیه توس در خیوه وجود دارد که به نام آرامگاه نجم الدّین کبرى در زیرآباد که شخصیّت اسطورهاى او باعث خلق افسانه شهادت حماسى او شده است؟ لذا اگر چنین شخصیّتی والا وجود داشته است پس چرا نام وی در متون مذکور ذکر نشده است؟
در جواب ایشان باید گفت: با توجّه به متون قدیمی و صحیح، این‌که خواجه نجم الدّین در خوارزم فوت کرده باشد، ثابت شده نیست؛ مؤلّف کتاب «تاریخ جهانگشا»، به قتل او در جنگ خوارزم اشاره نکرده است. ابن اثیر، در کتاب «کامل» و سبکی در کتاب «طبقات الشافعیه» اشاره‌ای به شهادت او در خوارزم نکرده‌اند. مؤلّف کتاب «جامع التواریخ» هم به کشته شدن خواجه در خوارزم اشاره‌ای ندارد. با عنایت به موارد مذکور و با این رویکرد که سندى متعلّق به دورة صفویّه مبنى بر مدفن خواجه نجم الدّین الکبرى در زیرآباد جوین کشف گردیده، همچنین در باور قلبى سالخوردگان جوینى به نقل سینه به سینه از نیاکان خود مدفن خواجه را در زیرآباد جوین مىدانند و سندى دال بر این‌که مدفن خواجه در جاى دیگرى باشد ارائه نشده، لذا ممکن است مدفن خواجه نجم الدّین کبرى در زیرآباد جوین باشد، هر چند که این ادّعا را یافتههاى علمى باستانشناسى در کاوش محلّى تأیید می‌کند.
این بنا، به شمارة 2022 و در تاریخ 6/3/1377 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.
- ۱۵۳۹
- ادامه مطلب
