مزارات ایران و جهان اسلام

این آرامگاه در میان جادة مشهد به هرات، در حاشیة شهر تربت جام قرار دارد و مشتمل بر ده بناى تاریخى است که در اطراف یک حیاط وسیع ساخته شده است. قبر خود شیخ، بدون هیچ گونه بنایى، به صورت روباز در مقابل ایوان عظیمى قرار دارد.

آرامگاه شیخ احمد بن ابی‌الحسن جامی، یکى از بزرگ‏ترین مراکز زیارتى شرق ایران است که در قرن نهم هجرى به اوج شکوفایى خود رسید.

مجموعه، مشتمل بر ساختمان‏هایى است که در اضلاع غربى و شمالى حیاطى مستطیل شکل و بزرگ گرد آمده است و در قلب مجموعه، گنبدخانه با ایوانى در جلوى آن قرار دارد. در طرفین ایوان، دو بنا موسوّم به مسجد کرمانى و گنبد سفید یا مسجد رواق قرار دارد.

در سمت (جهت) غربى گنبدخانه، سراچه، در سمت مشرق آن، مسجد عتیق، و در جبهة جنوبى، مسجد جامع جدید واقع شده است که شبستان گنبددار آن با گنبدخانة مزار، بر روى یک محور که از در ورودى مجموعه شروع مى‏شود، قرار دارند. در جبهة غربى صحن بزرگ مقابل ایوان مزار، بنایى موسوّم به گنبد سبز که قسمتى از مدرسة جلال‏الدّین فیروزشاه است، قرار دارد. در جلوى مجموعه نیز سردر ورودى و در مقابل آن، آب‏انبارى واقع شده است. علاوه بر این‏ها، بناهایى شامل دو خانقاه از امیرتیمور در جبهة شرقى مزار و مدرسه‏اى از علاء الدّین محمّد فریوندى ـ وزیر خراسان در زمان ابوسعید و طغاتیمورّخان ـ و نیز مدرسة دیگرى در جبهة مقابل مدرسة فیروزشاه و متّصل به مسجد جامع عتیق که توسّط شخصى به نام «امیر شاه ملک» ساخته شده بود، وجود داشته است که به معرّفى هر یک مى‏پردازیم.

مرقد شیخ احمد جامى‏: پس از آن که شیخ احمد جامى در سال 536 هـ . ق درگذشت، او را در جلوى دروازة معدآباد به خاک سپردند. قبر شیخ که امروزه در جلوى ایوان قرار گرفته، با آجر و گچ به طول 20/5 و عرض حدود دو و ارتفاع حدود یک متر ساخته شده است و در کنار آن، درخت پستة کوهى کهنسالى قرار دارد که زائران تربت شیخ، اعتقاد خاصّى بدان دارند. دو سنگ قبر افراشتة سفید رنگ بر بالا سر و پایین پاى مرقد وى نشانده‏اند که بر روى آن‏ها کتیبه‏هایى به خط کوفى و نستعلیق نوشته شده است و حواشى و قسمت‏هاى مختلف آن با گل و برگ و طرح مارپیچى و مقرنس زینت یافته
است. بر گرداگرد مزار شیخ، محجرى سفید رنگ به
طول هشت متر و ارتفاع 50 سانتى‏متر کشیده‏اند و به فاصله هر یک متر آن، ستون سنگى سیاه رنگى قرار داده‏اند که تعداد آن‏ها 18 عدد است و بر روى برخى از آن‏ها که در جهت (سمت) مقابل به صحن قرار دارند، کتیبه‏هایى به خط ثلث و نستعلیق دیده مى‏شود.

گنبدخانه‏: گنبد و گنبدخانه در قلب مجموعه واقع و چهارنماى خارجى آن توسّط بناهاى اطراف پوشیده شده است؛ بررسى درباره مصالح در این قسمت نشان مى‏دهد که دیوارهاى گنبد خانه، با دیوار شرقى آن و با رواق، قفل و
بست ندارد (هشت‏گیر نیست). آثارى از دو ردیف تزیینات آجرى که در بدنه غربى ـ بالاتر از بام رواق ـ دیده مى‏شود،
از پشت کاهگلى است و دیوار جنوبى را مى‏پوشانده، با توجّه به این موارد به نظر مى‏رسد که گنبدخانه در اصل بناى منفردى بوده است.

دیوارهاى گنبدخانه، در داخل تا حد کتیبه و هشت بخشى گنبد بالا مى‏رود. چهار سه کنج و چهار طاق‌نماى پُر، هشت ضلعى زیر گنبد را مى‏سازد و سطح زیر گنبد نیز با یک کاربندى پوشانده شده است. ساختمان و طرح بناى گنبد، یادآور مقبرة سلطان سنجر در مرو (قرن 12 م) و بقایاى آرامگاه تیمورى مجاور مسجد هرات است که در سال 1200 م برپا شده است. به نظر می‌رسد که ورودى‏هاى شمالى، جنوبى و شرقى، اصلى باشند؛ وجود گچبرى‏هاى اطراف ورودى غربى، بیانگر این است که این فضا، که قبلاً محراب بوده و در زمانى که دیگر گنبدخانه محل برگزارى نماز نبوده، درى در آن تعبیه شده است. سه جفت درِ گنبدخانه، مربوط به قرن هشتم هجرى است که یکى از آن‏ها تاریخ 733 هـ . ق را نشان می‌دهد. یک جفت درِ دیگر که در حال حاضر ورودى غربى (محراب سابق) است، مربوط به قرن پانزده میلادى است. دیوارها و گنبد با طرح‏هاى هندسى و گیاهى با زمینه‏هاى مختلف آبى رنگ تزیین گردیده که از نظر سبک، مربوط به نیمة دوّم قرن چهاردهم میلادى است. کتیبة زیر گنبد (گریو)، کتیبه‏اى قرآنى است. ولى کتیبة بزرگ زیرین آن، اطّلاعات مهم تاریخى در بردارد که متن آن بدین شرح است:

ضلع غربى: «ذکر اللَّه اعلى و التقدیم احق والح [...] بیوم الاخر وقال النب[ى] علیه [السلام] بعث لهذه الامه على رأس کل مائه سنه من یجدد لها بنیان الدّین».

ضلع جنوبى: «چون به حکم این دو نقل صحیح و نص صریح توفیق احیاء مراسم بقاع ارباب خیرات و باغ اصحاب وفور کریم [کذا] و کرامات درباره بند ضعیف ابى الحسین محمّد بن محمّد بن ابى بکر کرت وقفه اللَّه تعالى لما یحب ویرض بتحقیق پیوست بتجدید عمارت این قبله فلک اساسها بها که تشیید».

ضلع شرقى: « قواعد و ابتناء آن باسم و رسم مجاور آن تربت حضرت وارث تخت ولایت احمد ابوالحسین پیشواى دو گیتى ره نما [ى‏] انس و جان زیدت [یعنى فضائله] قدساً فى عهد دولت قطب افلاک الهدى بحر الفضایل و العلى بن مطهّر منقوم احمد و هو احمد».

ضلع شمالى: «قومه فهم خیار و هو خیر المعشر قدر[...] کان بانى اصله ملک الورى قها[ر؟ ]سنجر در شوال مضى من هجره لام و جیم بعد خاه بتلطف... حدوث یافته بود اشارت نمود فى شهور سنه ثلاث و ستین و سبعمائه» (763 هـ . ق).

به طور خلاصه، بناى گنبد خانه ابتدا در زمان ملک رکن الدّین ابوبکر کرت ـ متوفّاى 643 هـ . ق ـ از اعقاب سلطان سنجر ساخته شده است. وجود کاشى‏هاى فیروزه‏اى کتیبه دار به خط ثلث در سه کنج‏هاى گنبدخانه ـ متعلّق به قرن هفتم هجرى ـ مؤیّد این نظریه است. در سال 730 هـ . ق بنا توسّط ملک غیاث الدّین ـ کرت ابن مطهّر ـ به قولى تزیین و به قولى وسعت داده شده است. نکتة قابل توجّه این که غیاث الدّین کرت در سال 728 هـ . ق فوت کرده است. پس احتمال دارد که کار، توسّط او شروع و توسّط فرزندانش تا سال 733 هـ . ق ـ تاریخ در ورودى و تکمیل بنا ـ ادامه یافته باشد. کاشى‏هاى چند ضلعى آبى و سفید گلدار و مستطیل شکل فیروزه‏اى با نقوش برجسته که در ازارة بنا پیدا شده، احتمالاً متعلّق به همین زمان است. شروع کار، به نوشتة «فصیحى خوافى» باید در سال 720 هـ . ق باشد. سرانجام 33 سال بعد نیز تعمیراتى که شامل تجدید سقف و تزیینات گنبدخانه مى‏شود، توسّط فرزند غیاث الدّین کرت ـ یعنى ملک معزالدّین حسین ـ صورت گرفته است. این گنبدخانه، اوّلین بنایى است که بعد از گذشت 97 سال از فوت شیخ ـ در سال 536 هـ . ق ـ در کنار قبر او برپا شده و چون بر روى قبر او ساخته نشده، مقبره نیست. از طرف دیگر، چون پس از مرگ شیخ، مزار او محل اجتماع مریدان و فرزندان وى بوده است، از این رو درگذشته به عنوان جماعت خانه مورد استفاده بوده که وجود چلّه‏خانه‏هاى داخل آن نیز گواهى بر صحّت این ادّعاست و از طرف دیگر، به عنوان نمازخانه نیز مى‏توانسته مورد استفادة زائران مزار شیخ قرار گرفته باشد.

مسجد عتیق‏: این بنا، در جنوب غربى گنبدخانه قرار دارد و مسجد جامعى به سبک شبستانى گنبددار شامل پنج رواق است که رواق‏هاى محورى آن، عریض‏تر از رواق‏هاى کنارى است. در مرکز بنا، گنبدى بر روى چهار تویزه زده شده بوده که بعداً ویران گردیده است. ابعاد کل بنا 50/25×19 متر است. در امتداد هر دو رواق، طاق‏هاى دو طبقه قرار دارد که طاق‏هاى سله دار (پاطاق کمى پیش آمده) آن به دو شیوة پرى (عمودى) و رومى (افقى) آجرچینى شده‏اند. در داخل دیوارهای طبقة دوّم (جبهه غربى)، راهرویی تعبیه شده که چند دهانة آن را مسدود کرده‏اند. سقف این رواق‏ها، با یک سرى تویزه و طاق‏هاى خوانچه‏پوش و پانیذ پوشیده شده است. با قضاوت بر روى آن چه که از بنا باقى مانده است، مى‏توان گفت که تنها دو دهانة غرب گنبد ـ یعنى دو دهانة مقابل محراب ـ با گچ‌برى تزیین شده بوده است. تزیینات گچبرى مطبّق اسلیمى، لنگه طاق‏هاى رواق محراب را مزیّن می‌ساخته است. پشت طاق‏هاى دور قوسى‏هاى بالا و پایین، با نواره کتیبه تزیین گشته و بدنه زیر لنگه‏ها با طرح‏هاى آجرهاى بروى اندود گچ، منقوش شده است. گوشه ستون‏ها داراى ستونچه‏هایى با طرح مارپیچ است و محدوده طاق‏ها با نوعى گچبرى مشخّص گشته است. بر روى یکى از پشت طاق‏هاى زیر گنبد، قطعاتى از کاشى‏هاى سفید و آبى قابل
ملاحظه است. چنین به نظر مى‏آید که کلیة این تزیینات،
در اطراف محوّطة محراب متمرکز بوده است. گچ‌برى‏ها، نقش‌های آجرى روى بدنة گچى و نوع کاشى، از نقطه نظر سبک، متعلّق به ثلث اوّل قرن چهاردهم میلادى است و از نظر مطالعة تطبیقى، مشابه آن را مى‏توان در بسطام (1313 م)، سلطانیه (1305م) و اشترجان (1308 م) یافت. بانى این بنا
را رضى الدّین احمد متولّى جامى نوشته‏اند و تاریخ آن را
720 هـ . ق دانسته‏اند.

ایوان‏: ایوان با ارتفاعى در حدود 30 متر در برابر گنبد قرار گرفته و با قوس هشت قسمتى و سقف نیم گنبدى کاربندى شده است و در طرفین ایوان، مسجد کرمانى و مسجد گنبدى سفید قرار گرفته که از داخل ایوان، دو درگاه به آن‏ها راه دارد. دو گلدستة کوتاه شش ضلعى در بالاى ایوان جاى گرفته که ساخت آن‏ها را به شخصى به نام «شیخ اسماعیل خان مستوفى الممالک» که مستوفى کل کابل و قندهار در زمان نادرشاه است، نسبت مى‏دهند.

نماى پشتی ایوان، شامل دو بخش مى‏شود: نخست، قسمتى که طاق ایوان را در بر مى‏گیرد و مستقل از گنبدخانه است. پس از این قسمت، دیوارة پشت پیشانى ایوان قرار گرفته است که در دو طرف آن، بدنة شش ضلعى مناره‏ها قرار دارد و در هر یک از آن‏ها، درى تعبیه شده که از آن طریق مى‏توان به رواق پشت ایوان راه یافت. دیگری قسمت مأذنه‏هایى است که کوچک‏تر از بدنة زیرین خود ساخته شده‏اند و نیز
دیوار انتهایى پشت ایوان که از ضخامت کمترى برخوردار است و در پشت آن ـ در فواصل معیّن ـ پشت بندهاى آجرى ساخته شده است.

در تزیین ایوان، از کاشى‏کارى و گچ‌برى استفاده شده است. در این ایوان، دو نوع کاشى‏کارى متعلّق به دو دورة مختلف به کار رفته است؛ نخست، کاشى‏هاى فیروزه‏اى شش گوش منقوش که با نقوش گل و برگ و ستاره 16 پر به رنگ‏هاى سیاه، لاجوردى و فیروزه‏اى بر زمینه سفید تزیین شده‏اند و کاشى‏هاى فیروزه‏اى رنگ مثلثی کوچک که با نقوش اسلیمى و به رنگ سیاه منقوش شده و چهارگوشه کاشى‏هاى شش گوش بزرگ را پر کرده‏اند. نوع دوّم، کاشى کارى معرّق دورة صفوى (1022 هـ . ق) است که تمامى نماى ایوان، از اسپر و پیشانى آن گرفته تا زیر قوس را با نقوش هندسى، حیوانى، گیاه و کتیبه‏هاى ثلث با رنگ‏هاى سفید، سیاه، آبى، فیروزه‏اى، لاجوردى، سبز روشن، قهوه‏اى روشن و سیر و زرد پوشانده‏اند. علاوه بر کاشى‏کارى، از گچ‌برى نیز در چند جاى ایوان استفاده شده که همه، متعلّق به یک دوره نیستند. بانى این بنا، «شمس الدّین مطهّر بن شهاب الدّین اسماعیل بن قطب الدّین محمّد بن شمس الدّین مطهّر بن احمد جامى» بوده است که قبل از اتمام آن، فوت کرده و کار او توسّط پسرش «غیاث الدّین بن مطهّر» به اتمام رسیده است. به نظر مى‏رسد نقشة اوّلیة بنا هیچ گاه کامل نشده است. دربارة تاریخ بنا مى‏توان گفت که بناى ایوان در 720 هـ . ق انجام گرفته و در زمان معزالدّین، تغییراتى در آن به وجود آمده و کاشى‏کارى معرّق فعلى بنا، در سال 1022 هـ . ق در دورة شاه عبّاس صفوى صورت پذیرفته است.

خانقاه سراچه و مدرسة فریوند: این دو بنا در محوّطه‏اى واقع بوده‏اند که در حال حاضر توسّط حیاط کوچکى اشغال شده و در جانب شمالى گنبد قرار گرفته و داراى طاق‏نمایى در اطراف و دو ایوان مرکزى است. خانقاه و مدرسه، حدوداً در یک تاریخ احداث شده‏اند. خانقاه، توسّط شهاب الدّین اسماعیل (متوفّاى 738 هـ . ق) ـ پدر شخصى که ساختمان ایوان را شروع کرد ـ برپا شده است. مدرسه، اثر وزیر خواجه علاء الدّین محمّد فریوندى بوده است که در جریان قیام سربداران در همان سال، به قتل رسید. هر دو بنا، احتمالاً به منظور ایجاد ساختمان جدیدتر در سال‏هاى بعد تخریب گشته است. بدون انجام کاوش‏هاى علمى، اظهار نظر دربارة این که کدام یک از ساختمان‏هاى موجود و مجاور دیوار گنبد، مربوط به اوایل قرن چهاردهم میلادى است، مشکل است. بر مبناى گفتة مستوفى در «نزهة القلوب»، علاء الدّین محمّد، یک عمارت و گنبد عالى برپا ساخت. احتمالاً ابعاد حیاط موجود، انعکاسى از ابعاد حیاط مدرسه است. مراجعه به مآخذى از قرن پانزدهم میلادى دربارة محل دفن شهاب الدّین، مى‏تواند محدودة اصلى خانقاه را روشن سازد. این مأخذ، محل آن را در معبر بین سردر (ایوان) و گنبد سفید قرار مى‏دهد. احتمالاً این معبر، زمانى وابسته به خانقاه یا محوّطة سربازى در مجاور آن بوده است. این قبر، خیلى پیش از احداث گنبد سفید و احتمالاً قبل از سردر (ایوان)، در محل فعلى خود بوده است. از این رو، خانقاه مى‏توانسته فضایى را که با معبر تطبیق مى‏کند و قبر بانى آن را در بر مى‏گرفته، اشغال کرده باشد. در پایان قرن چهاردهم میلادى و زمانى که گنبد سفید در دست احداث بوده است، بدون آن که وضعیّت قبر تغییری پیدا کند، تخریب خانقاه ضرورت یافته لذا قبر او را ادغام مى‏کنند.

مسجد کرمانى و گنبد سفید: این دو بنا، در شمال و جنوب ایوان واقع شده‏اند و از طریق دو درگاه واقع در ایوان، مى‏توان به داخل آن‏ها راه یافت. مسجد کرمانى با ابعاد 70/10×17

متر داراى شاه‌نشینی در وسط هر ضلع و سه حجره (چلّه خانه) در اضلاع غربى و شرقى است. در شاه نشین غربى آن، محراب گچ‌برى پرکار و نفیس، و در مقابل آن، قبرى منسوب به استاد کرمانى ـ سازندة محراب ـ قرار دارد. سقف این بنا، شامل پنج قسمت است: دو شاه نشین شمالى و جنوبى با پوشش نیم گنبدى که در جلوى هر کدام، دو تویزه با طاق خوانچه پوش قرار دارد و سرانجام در مرکز بنا، بر روى چهار تویزه، گنبد کوچکى زده‏اند که بعداً بازسازى شده است. در زیر این گنبد، در کف مسجد، سردابى با نقشة مربّع که داخل آن سه تابوت قرار داشت، کشف گردیده که هویّت مدفونان مشخّص نیست.

تزیینات داخل بنا، شامل تعدادى قوس تزیینى در اطراف حجره‏ها و گچ‌برى‏هایى به شکل مقرنس در بالاى در چلّه خانه است. در بالاى این قسمت و در کمرگاه بنا، کتیبه‏اى به خط ثلث، بنا را دور مى‏زند و در بالاى آن، مقرنس کارى بسیار زیبایى به کار رفته که در طاق شاه نشین‏ها قرار دارد و در پایین مقرنس‏هاى شمالى و جنوبى، جمعاً هشت لوح گچ‌برى مشبّک وجود داشته که امروزه، هفت لوح آن باقى مانده است. در میان تزیینات این مسجد، محراب گچ‌برى شاه‏نشین غربى، از اهمیّت خاصى برخوردار است که داراى نقوش مختلف گیاهى و خطى و هندسى پر نقش است.

نماى خارجى مسجد کرمانى که رو به صحن اصلى مزار قرار دارد، متشکل از چهار طاق‏نما و قاب‏هاى سادة آجرى در حد فاصل آن‏هاست که از این میان، دو طاق‏نمایى که بعد از ایوان قرار گرفته‏اند، داراى مقرنس کارى با اسلوب به کار رفته در داخل بنا هستند و حواشى آن‏ها نیز داراى گچ‌برى‏هایى نظیر نمونه‏هاى داخل بناست. در خصوص تاریخ ساخت این بنا، نمى‏توان اظهار نظر دقیقى داشت؛ اما احتمال بیشترى وجود دارد که این بنا، به نیمة دوّم قرن هشتم هـ . ق متعلّق باشد.

گنبد سفید: بناى کوچکى به ابعاد 60/4×10 متر است که در جبهة شمالى ایوان و متقارن مسجد کرمانى واقع شده است و از طریق درى که داراى طاق‏نمایى در بالاى آن است و در سمت راست داخل ایوان قرار دارد، مى‏توان به داخل آن راه یافت. این بنا داراى دو شاه نشین در شمال و جنوب است که شاه نشین جنوبى، داراى مقرنس کارى زیبایى شبیه مسجد کرمانى است که بر اساس آن، شاه‏نشین شمالى را بازسازى کرده‏اند. علاوه بر این، شاه‏نشین‏هاى شرقى و غربى نیز مقرنس کارى زیبایى دارند. در وسط بنا و بر روى تویزه‏ها، گنبد کوچکى که گوشه سازى و چند نورگیر دارد، قرار گرفته است. در طرفین شاه‏نشین شرقى، دو درگاه کوچک قرار دارد که به طاق‌نماهاى بیرونى راه داشته‏اند.

تزیینات نماى داخلى بنا، شامل مقرنس کارى‏هاى شاه‏نشین‏ها و قوس‏هاى تزیینى ـ مانند مسجد کرمانى ـ و چند کتیبه به خط کوفى و به شیوه به رنگ قهوه‏اى است که در داخل بنا و ابتداى ورودى قرار دارند. این کتیبه‏ها که در اطراف یک زمینة شطرنجى شدة ناتمام قرار گرفته‏اند، شامل سوره‏هاى فاتحه و اخلاص بوده‏اند که قسمت اعظم آن‏ها از بین رفته است. نماى بیرونى مسجد نیز شامل دو طاق‌نما با مقرنس کارى‏هایى همانند طاق‏نماهاى بیرونى مسجد کرمانى بوده است که در زمان احداث گنبد سبز و نماسازى آن (844 هـ . ق)، جلوى این طاق‏نماها را تیغه کرده و روى آن را با کاشى کارى معقلى تزیین کرده‏اند. در داخل بنا، چند
قبر وجود دارد که یکى از آن‏ها منسوب به «شهاب الدّین اسماعیل جامى» ـ بانى سراچه (736 هـ . ق) ـ و دو قبر
دیگر در ابتداى ورودى، منسوب به دختران شیخ جام است. قبر دیگر نیز به تاریخ 1066 هـ . ق و متعلّق به «محمّد على ولد سالار» است. این بنا نیز متعلّق به اواسط قرن هشتم هجرى قمرى است.

خانقاه‏هاى تیمور: به نظر مى‏رسد که دو خانقاه در خارج محوّطة زیارتگاه و شرق آن توسّط تیمور ساخته شده بوده که امروزه هیچ گونه اثرى از آن‏ها در این محوّطه که توسّط دروازه و آب انبار سرپوشیده‏اى که روبروى آن قرار دارد، اشغال شده، وجود ندارد و بناهاى نامبرده نیز با توجّه به کتیبه‏هاى خود، مربوط به دورة ناصرالدّین شاه و به تاریخ 1270 هـ . ق هستند. البته بر اساس کتیبه، اصل این بنا مربوط به دورة شاه عبّاس صفوى بوده که در دورة ناصرالدّین شاه تعمیر گردیده است.

مدرسة امیر جلال الدّین فیروز شاه / گنبد سبز: گنبد سبز که بخشى از مدرسة فیروز شاه بوده، در ضلع شمالى صحن مزار شیخ احمد جامی واقع شده است. این بنا، شامل یک هشتى با گنبدى دو پوسته و اتاق کوچکى در کنار آن با نماى کاشى‏کارى شیوة معقلى است. گنبد سبز، داراى گنبد خانه‏اى چهار طاقى شکل به ابعاد 5/10×5/10 متر با چهار شاه‏نشین و دو طاق‏نما در شاه‏نشین‏هاى شرقى و غربى است که در طاق‏نماى غربى آن، محرابى قرار داشته و امروزه تنها قسمتى از حاشیة قوس آن برجاى مانده است. بر فراز طاق درگاه‏هاى شمالى و جنوبى که هر دو به منزلة ورودى بنا محسوب مى‏شوند، دو طاق سوار کرده‏اند که نورگیرى در هر یک از آن‏ها جاى داده شده است. مهم‏ترین بخش بنا، سقف
بناست که با به کارگیرى سه کنج‏ها و کاربندى، به شیوه‏اى بسیار بدیع و زیبا پوشیده شده و بر فراز آن، گنبدى
آوگونه سوار است.

در کنار این بنا و در ضلع شرقى آن، بناى دیگرى به ابعاد 5/3×7 متر قرار دارد که داراى دو شاه نشین در جبهه‏هاى شرقى و غربى و محرابى با طرح نیمه هشت وجهى ـ شببیه محراب مزار مولانا در تایباد ـ با حاشیه‏اى از گچ‌برى با طرح مضرس است و سقف آن که بر فراز چهار قوس قرار گرفته، داراى کاربندى 12 ضلعى است. این بنا نیز داراى دو ورودى، یکى در جنوب و دیگرى در شمال است که درِ شمالى آن به ایوان عمیقى با دهانه‏اى به عرض 60/5 متر باز مى‏شود که تنها قسمتى از خیز طاق آن برجاى مانده است. این بنا، داراى گنبد دو پوستة آوگونه‏اى با ساقه‏اى بلند است و حد فاصل دو پوسته را خشخاشى زده‏اند که با چوب‏هایى به یکدیگر کلاف شده‏اند. این بنا، داراى تزیینات کاشى‏کارى زیبایى است. این مدرسه توسّط جلال الدّین فیروزشاه در سال 844 هـ . ق بنا گردیده است. اما به نظر مى‏رسد که کار آن ناتمام مانده باشد.

مسجد نو: این مسجد، در جانب شرقى مزار واقع و با یک مقصوره چلیپاشکل و شبستان‏هاى ستون‏دار طرفین آن و یک حیاط کوچک مستطیل شکل مشخّص مى‏شود. رواق شرقى، با مسجد عتیق پیوند خورده و براى این کار، الزاماً بخشى از آن و احتمالاً بناهاى مغولى شمال مجموعه، تخریب شده است. درى که جایگزین محراب گنبد شده، ورودى به مسجد جدید را فراهم ساخته است. دیواره‏هاى تکیه حیاط، طاق‏هاى رواق‏ها و شبستان‏هاى طرفین گنبد مقصوره و تزیینات زیر گنبد، نسبتاً جدید هستند. تنها بخش اصلى مسجد به نظر مى‏رسد که گنبد مقصوره باشد. ظاهراً این مسجد نیز توسّط جلال‏الدّین فیروزشاه در سال 846 هـ . ق ساخته شده است. بر روى کاشى خشتى فیروزه‏اى رنگى به ابعاد 25×25 سانتى‏متر که در زیر قوس ایوان شرقى مسجد جامع، در پشت دیوار غربى گنبدخانه نصب شده، کتیبه‏اى به خط ثلث و به رنگ سفید بر زمینة فیروزه‏اى، حاوى عبارت: «عمل العبد الضعیف حاجى زین ابن محمود الجامع الشیرازى سنة 846» دیده مى‏شود.

مدرسة امیر شاه ملک‏: این مدرسه، از آثار نیمة اوّل قرن نهم هجرى بوده که سابقاً در جنوب مجموعه قرار داشته و در حال حاضر، توسّط ساختمان جدید که بخشى از مزار به شمار مى‏آید، جایگزین شده است.

مجموعة بناهاى تربت جام، به شمارة 174 و در تاریخ 15/10/1310 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.