مزارات ایران و جهان اسلام

این آرامگاه در پنج کیلومتری شرق شهر نیشابور و شرق میدان بهشت فضل قرار دارد و تمامى از آجر ساخته شده و در نماى خارجى آن هیچ گونه تزیینى به کار نرفته است. گنبد فراز بقعه، داراى پوششى از کاشى است. بناى آرامگاه به طور مکرر مرمّت شده و نشانى از آثار قدیم در آن دیده نمى‏شود. بر روى سنگ قبر، کتیبة زیر خوانده مى‏شود: «هذا ضریح التحریر المتعال و النبیل المفضال... الشیخ العلیم الجلیل الفضل بن شاذان بن الخلیل طاب اللَّه ثراه قد وصل بلقاء ربه فى سنة 260».

ابومحمّد فضل بن شاذان، از مشایخ بزرگ حدیث در نیمة اوّل قرن سوّم و فقیه و متکلّم شیعى است. بنای فضل بن شاذان در سالیان اخیر به طرز بسیار باشکوهی تجدید بنا شده است.

ابو محمد فضل بن شاذان بن خلیل ازدى، فقیه صاحب نظر، متکلّم متفکّر، مفسّر حاذق، دانشمند شهیر عالم اسلام و مؤلّف گرانقدر در علوم و فنون اسلامى است.

...نجاشى او را از طایفه ازد، از قبیله‏هاى معروف عرب و پدرش را از شاگردان یونس بن عبد الرحمان شمرده است . با توجه به روایاتى که فضل از امام رضا ‰ دارد مى‏توان تولّد او را در حدود 180 هجرى تخمین زد.

کشى مى‏نویسد: فضل در روستایى در حوالى بیهق بود که خبر خروج خوارج به او رسید، براى فرار از چنگ آنان، بار سفر بست و از آنجا گریخت. در اثر فشار و سختى سفر بیمار شد و در سال 260 هجرى درگذشت. بر قبر او در نیشابور گنبد و بارگاهى است و محل تردد و زیارت شیفتگان علم و ولایت است.

فضل در محفل پیشوایان معصوم: وى افتخار و شاگردى چهار امام معصوم Œ را دارد. نجاشى مى‏گوید از امام جواد ‰ روایت دارد و شیخ طوسى  نام او را در زمرة یاران امام هادى و عسکرى Œ ذکر مى‏کند . اگر چه نجاشى در روایت فضل از امام رضا ‰ تردید کرده لیکن روایات او در عیون اخبار
الرضا ‰ و من لا یحضره الفقیه و در علل شرایع و احکام، با تصریح «فضل» در آخر روایت به سماع وى از امام رضا ‰ جایى براى این تردید باقى نمى‏گذارد.

مقام فضل در نزد امامان معصوم Œ : کتابى از فضل بن شاذان به دست امام حسن عسکرى ‰ رسید، امام با ورق زدن به مطالعه کتاب او پرداخته، فرمود: خدایش رحمت کند، اهل خراسان به منزلتش غبطه مى‏خوردند زمانى که فضل بین ایشان زندگى مى‏کرد.

زمانى از فضل نزد امام عسکرى ‰ نامى برده شد، شایعه پراکنى‏هاى دشمن را پیرامون عقاید و شخصیت او براى امام مطرح کردند و از آن حضرت براى شفاى او دعا طلب کردند، امام ‰ فرمود: آرى بر فضل دروغ بستند، خداوند رحمتش کند، خداوند رحمتش کند. راوى مى‏گوید: هنگامى که به خراسان رسیدم فهمیدم در همان زمانى که در خدمت امام بودیم فضل از دنیا رفته بود .

پیامبران و پیشوایان معصوم براى هر کسى به اندازه عقل و فهم و درکش، از مطالب و معارف و حقایق پرده بر مى‏دارند «انا معاشر الانبیاء نکلم الناس على قدر عقولهم » روایت صدوق از فضل بن شاذان در علل شرایع و احکام بیانگر قوت فهم و حذاقت اوست که امام او را لایق دانسته و بسیارى از فلسفه احکام را در حدود بیست صفحه از سر تا سر فقه براى او گفته است.

گفتار دانشمندان دربارة فضل: نجاشى رجال شناس بزرگ امامى، در ستایش از فضل مى‏گوید: او ثقه و از بزرگان فقها و متکلمان شیعه و در این طایفه داراى مقام و جلالتى است، وى مشهورتر از آن است که ما به توصیف او بپردازیم. و شیخ طوسى در این راستا مى‏نویسد: فقیه، متکلّم، جلیل القدر. و کشى او را از عدول و ثقات برشمرده و در موارد زیادى به گفتار او توثیق و تضعیف رجال به عنوان سندى اعتماد مى‏کند.

علماى دیگر نیز به اتفاق او را توثیق و از فقیهان عالى مقام و متکلّمان سترگ به حساب آورده‏اند.

ابن ندیم دربارة او مى‏نویسد: فضل بن شاذان رازى، خاصّى و عامى است، شیعه او را از خود مى‏داند؛ از این رو نام او را در جمله دانشمندان شیعه بردم و حشویه او را از خود مى‏پندارد و کتاب‌هایى دارد که با عقاید حشویه سازگار است. مانند: تفسیر، قرائات، سنن در فقه. فرزندش عباس نیز کتاب‌هایى دارد. ابن ندیم ترتیب سور قرآن را در مصحف ابن مسعود و ابى بن کعب از فضل بن شاذان نقل مى‏کند و مى‏نویسد: فضل یکى از پیشوایان و امامان علوم قرآنى و قرائات است از این رو آنچه او گفته بود بر آنچه خود دیدم ترجیح داده، نوشتیم.

شیخ طوسى در مقام نقد کلام ابن ندیم مى‏نویسد:
گمان مى‏کنم ابن ندیم فضل بن شاذان نیشابورى را با
فضل بن شاذان رازى از علماى اهل سنّت اشتباه کرده است. این اشکال به مطالعه کتاب ایضاح فضل بن شاذان
تایید مى‏شود که وى حشویه و تمام گروه‏هاى غیر امامى
را مورد نقد و انتقاد قرار داده است و در کتب شیعى نامى
از عباس بن فضل بن شاذان به عنوان مؤلّف یا راوى حدیث دیده نشده است.

اساتید و مشایخ فضل بن شاذان: از ویژگى‏هاى این مرد بزرگ، استادان زبردست و دانشمند وى هستند که در تعلیم و تربیت او سهم به سزایى داشته‏اند، فضل مى‏گفت: هشام بن حکم مدافع اسلام و ولایت از دنیا رفت و یونس بن عبد الرحمان جانشین او شد که با براهین محکم خود شبهات مخالفان دین را در هم کوبیده پاسخ مى‏داد، پس از او تنها جانشینش سکاک عهده دار این خدمت شد و او نیز دار فانى را وداع گفت و من با پنجاه سال سابقه شاگردى در محضر چنین بزرگانى در پست ایشان به انجام وظیفه مشغولم.

وى حدیث را از ابو ثابت، حماد بن عیسى، صفوان بن یحیى، عبد اللَّه جبله، عبد اللَّه بن الولید العدنى، محمد بن ابى عمیر، محمد بن سنان، محمد بن یحیى، یونس بن عبد الرحمان روایت مى‏کند. روایاتش در کتب اربعه به 775 روایت بالغ شده است .

تألیفات فضل: نجاشى مى‏نویسد: (کنجى) (کشى) براى فضل صد و هشتاد تصنیف گفته است. وى نام حدود چهل تألیف او را ذکر مى‏کند و شیخ طوسى نیز در حدود سى تألیف از آثار او را یاد کرده است. به مقتضاى متکلّم بودن فضل. بیشتر تألیفاتش در رد و ابطال عقاید فرقه‏هاى دیگر است. همانند: کتاب النقض على الاسکافى فى تقویة الجسم؛ کتاب الرد على اهل التعطیل؛ کتاب الرد على الثنویه؛ کتاب الرد على محمد بن کرام؛ کتاب الرد على الفلاسفه و... و پاره‏اى از تألیفاتش نیز در مسائل اختلافى بین متکلّمان است همانند: کتاب الوعید؛ کتاب الاستطاعه؛ کتاب التوحید فى کتب اللَّه؛ کتاب مسئل فى العلم؛ کتاب معرفة الهوى و الضلاله؛ کتاب الرجعه؛ کتاب الامامه و... قسمتى از تألیفاتش نیز در علومى همانند فقه، حدیث، لغت، تفسیر و علم قرائات و... مى‏باشد همانند کتاب الفرائض؛ کتاب الطلاق؛ کتاب المتعتین؛ کتاب العروس در لغت و...

از میان این همه تألیفات، پاره‏اى از سخنانش در لا به لاى کتب فقهى و کلامى و کتابى به نام الایضاح دیده مى‏شود.

این بنا، به شمارة 8956 و در تاریخ 10/3/1382 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.