- شنبه ۲۲ شهریور ۹۳
محمّد غفارى، فرزند میرزا بزرگ کاشانى، معروف به کمال الملک، از مفاخر هنر نقّاشى ایران است که از خود آثار و میراث ارزشمندى برجاى نهاده است. آرامگاه کمال الملک، توسّط انجمن آثار ملّى ایران در فضاى شمالى مقبرة شیخ عطّار در دو کیلومتری شهر نیشابور با سبکى زیبا توسّط بتون مسلّح طرّاحى و اجرا گردیده است (1341 هـ . ش). مساحت زیربناى آن، 28 متر مربّع و داراى شش ایوانچة مقعر است. داخل فرو رفتگى ایوانچهها را با کاشىهاى معرّق نفیسى به رنگهاى لاجوردى، سفید و غیره زینت دادهاند و سنگى به تاریخ 1340 بر روى قبر نصب کرده اند.
کمال الملک یا محمد غفارى در تهران زاده شد ولى سالهاى کودکى خود را در کاشان گذراند. در نوجوانى به تهران رفت و در مدرسه دار الفنون زیر نظر على اکبر خان مزین الدوله آغاز به هنر آموزى کرد. ناصر الدین شاه به هنگام بازدید از این مدرسه کار او را پسندید و وى را به دربار فراخواند. دیرى نگذشت که شاه به او لقب «نقاش باشى و پیش خدمت حضور همایونى» داد. (1261 ش) فعالیت مستمر او در مقام نقاش دربار و معلم شاه بسیار مقبول افتاد و از این رو لقب «کمال الملک» گرفت. پرده معروف به تالار آینه از جمله مهمترین آثارى بود که در این سالها به وجود آورد. پس از کشته شدن ناصر الدین شاه، کمال الملک براى مطالعه به اروپا رفت. (1276 ش) مدتى بیش از سه سال را در فلورانس، رم و پاریس گذرانید؛ و در موزهها به رو نگارى از آثار استادانى چون رامبراند و تیسین پرداخت. در پاریس با فانتن لاتور آشنا شد. سفر اروپا تأثیرى مثبت در اسلوب کار و حتى طرز دید او گذاشت. او به دستور مظفّر الدّین شاه به ایران باز گشت (1279 ش) و کار در دربار را ادامه داد، ولى عملا نتوانست با خواستهاى شاه جدید کنار بیاید. به عراق رفت و چند سالى را در آنجا گذرانید. (1280 تا 1283 ش) پردههاى زرگر بغدادى (1280 ش) و میدان کربلا (1281 ش) را به هنگام اقامتش در عراق نقاشى کرد. او اگر چه به مشروطه خواهان متمایل بود (پرده على قلى خان بختیارى «سردار اسعد» گواه آن است) در جنبش مشروطه مشارکت مستقیم نداشت. در سالهاى بعد مدیریت مدرسه صنایع مستظرفه را بر عهده گرفت. در این مدرسه با کوشش فراوان به پرورش شاگردان همت گماشت که زبدهترین شان خود استادانى در مکتب او شدند. سرانجام به دلیل اختلافاتى که با وزیران معارف بر سر استقلال مدرسه پیدا کرد، از کار تدریس و شغل دولتى دست کشید (1306 ش) و به ملک شخصى خود در حسین آباد نیشابور کوچید. (1307 ش) در آنجا بر اثر حادثهاى از یک چشم نابینا شد؛ اما تا سالهاى آخر زندگانى به نقاشى ادامه داد.
کمال الملک از همان آغاز فعالیت هنرى اش تمایلى قوى و آشکار به روش و اسلوب طبیعت گرایى اروپایى داشت. با ظهور کمال الملک وظیفهاى جدید براى نقاش دربار معین شد. او مىبایست رویدادها، اشخاص، ساختمانها، باغها و غیره را همچون عکسى دقیق ثبت کند تا به عادىترین مظاهر زندگى و محیط دربارى سندیت تاریخى بخشد. بى سبب نیست که کمال الملک در این دوره اغلب پرده هایش را با افزودن شرحى درباره موضوع رقم مىزد (مثلا: طبیعت بیجان با گلدان و پرنده شکار شده، 1273 خ) با این زمینه فکرى و هنرى کمال الملک به اروپا رفت. هدف او شاید فقط ارتقاى سطح دانش فنى اش بود. ولى در موزهها آثار استادان رنسانس و باروک را دید و شیفته آنها شد. منطقا او به لحاظ فرهنگى، ذهنى و سابقه هنرى آمادگى رویارویى و احتمالا بهرهگیرى از جنبشهاى دریافت گرى (امپرسیونیسم) و پسا ـ دریافت گرى را نداشت. اما زیبایىشناسى کلاسیسم رنسانس و سبک و اسلوب بغرنج هنرمندانى چون رامبراند را نیز به درستى درک نکرد (چنان که مثلا در هیچ یک از نقاشىهاى کمال الملک و شاگردانش نشانى از آشنایى با اسلوب لعاب رنگ کارى به چشم نمىخورد.) با این حال آکادمى گرایى در او قوت گرفت؛ و هنگامى که به ایران باز گشت بیش از پیش به هنر دانشگاهى سده نوزدهم وابسته شده بود. حتى بعدا در باز نمایى موفقیتآمیز برخى موضوعهاى اجتماعى نیز از این وابستگى رهایى نیافت. او اساسا چهره نگار و منظره نگار بود؛ و در تک چهره هایى چون «سید نصر اللَّه تقوى» قابلیت و مهارت خود را به حد کمال نمایان ساخت. کمال الملک با کوششهاى خود در مقام نقاش و معلم پاسخى متناسب با شرایط اجتماعى و فرهنگى زمانهاش به ضرورت تحول هنرى جامعه داد. بازتاب این کوششها در ذهن مردم خصوصیات اخلاقى، نحوه زندگى و واقعه کور شدنش از او یک مرد افسانهاى ساخت. از جمله دیگر آثارش: دورنماى صفى آباد (1253 ش)؛ عمله طرب؛ حوضخانه صاحبقرانیه (1261 ش)؛ منظره آبشار دوقلو
(1263 ش)؛ مرد مصرى (1275 ش)؛ فالگیر یهودى؛ دهکده مغانک (1293 ش)؛ تک چهره خود هنرمند (1296 ش)؛ تک چهره صنیع الدوله؛ نیم رخ هنرمند (1300 ش)؛ منظره کوه شمیران (1301 ش). سرانجام محمد غفارى (کمال الملک)
در 27 مرداد سال 1319 در گذشت. نسخه اصل تعدادى از تابلوهاى مشهور کمال الملک در کاخ گلستان در معرض نمایش قرار دارد.
فهرست آثار: آثار کمال الملک از سال 1290 خ تا زمانى که چشمش آسیب دید:
1- مرد برهنه 2- دور نماى دماوند 3- دورنماى دیگرى از دماوند 4- آخوند رمال 5- تصویر نیم تنه ناصر الدین شاه
6- تصویر مشهدى ناصر 7- زن پاى چراغ 8- خانه سنگى
9- خانه دهاتى 10- دورنماى دیگرى از باغ مهران 11- کپیه از تابلوى مزین الدوله (تابلو میوه) 12- سن ماتیو 13- کپیه تیسین 14- رمال بغدادى 15- تصویر عضد الملک
16- دورنماى مغانک 17- پیرمرد (ناتمام) 18- مصرى
19- تصویر دیگى از مصرى 20- فانتن لاتور 21- کبک بى‌جان 22- تصویر نیم تنه اتابک 23- صورت جوانى کمال الملک 24- رمال 25- تصویر کمال الملک در حال تبسم 26- زرگر 27- صورت کمال الملک با کلاه 28- بن زور 29- پرتیه
30- صورت دیگرى از کمال الملک با شنل 31- تصویر زن (مداد) 32- زرى یراقىهاى جهود 33- صورت دیگرى از جوانى کمال الملک 34- زنجیرى 35- تصویر زن (که با همکارى گوردیجانى کشیده شده) 36- تصویر مرحوم ذکاء الملک 37- تصویر رامبراند 38- تصویر دیگرى از کمال الملک 39- دورنماى چراغ برها 40- بازار مرغ فروشها 41- صورت سردار اسعد 42- قالیچه صورت رامبراند 43- قالیچه صورت کمال الملک 44- قالیچه دورنماى منظرهاى از شمیران
45- تصویر مرحوم حاج نصر اللَّه تقوى 46- قالیچه دورنماى یاخچى آباد 47- کپیه رافائل 48- کپیه تابلوئى دیگرى از تیسین 49- کپیه ونوس 50- تصویر مظفر الدین شاه
51- تصویر احمد شاه 52- تصویر کمال الملک (آبرنگ)
53- تصویر مولانا (آبرنگ) 54- عرب خوابیده (آبرنگ)
55- حوض صاحبقرانیه 56- تکیه دولت 57- دورنماى پس قلعه 58- دورنماى زانوس 59- تالار آیینه 60- دورنماى لار 61- صورن ناصر الملک 62- تصویر پسر ناصر الملک
63- تصویر مشیر الدوله 64- تصویر وثوق الدوله 65- تصویر ضیع الدوله 66- پرنده الوان (آبرنگ) 67- دورنماى شهر از پشت بام صاحبقرانیه 68- دورنماى کوه شمیران از پشت بام مدرسه (ناتمام) 69- قالیچه منظره خیابان شمیران 70- زن 71- کپیه باسمه فرنگى (به دستور احمد شاه) 72- کپیه باسمهاى دیگر (به دستور احمد شاه) 73- نوازندهها
74- تصویر ایستاده یکى از پیش خدمتهاى دربار 75- نیم تنه یکى از درباریان (آبرنگ) 76- بازار کربلا 77- منظره آبشار دوقلو 78- منظره حوض و فواره قصر گلستان 79- تصویر میرزا على اصغر خان اتابک (نیم تنه) 80- تصویر میرزا على اصغر خان (تمام قد) 81- تصویر آقا على معین الحضور (آبرنگ)
روز شمار زندگى کمال الملک
1226: تولد کمال الملک در تهران
1226: سفر به کاشان در شش ماهگى
1234: سفر به تهران براى تحصیل
1235: ورود به مدرسه دار الفنون
1242: ورود به دربار به دستور ناصر الدین شاه
1255: گرفتن لقب نقاش باشى
1258: گرفتن لقب نقاش باشى خاصه
1262: ازدواج با زهرا خانم
1263: به دنیا آمدن دخترش نصرت
1267: متهم شدن به دزدى، هنگام کشیدن تالار تابلوى آیینه
1269: گرفتن لقب کمال الملک از ناصر الدین شاه
1272: آغاز به آموختن زبان فرانسه
1273: سفر به اروپا و اقامت در ایتالیا
1274: ورود به پاریس
1276: دیدار با مظفر الدین شاه در فرانسه
1277: چاپ زندگى نامه کمال الملک در روزنامه شرافت، شماره شصت
1277: بازگشت به ایران و گرفتن نشان درجه اول و حمایل سبز مخصوص دربار
1278: سفر به عراق، هم زمان با سفر مظفر الدین شاه به خارج
1280: بازگشت به ایران و تمارض مصلحتى به سکته
1285: مرگ مظفر الدین شاه و خوب شدن سکته استاد!
1287: پیشنهاد تأسیس مدرسه صنایع مستظرفه به دولت
1296: در گذشت پسرش حسینعلى خان
1297: در گذشت همسرش
1298: در گذشت مادرش حدود
1300: نابینا شدن یک چشم
1302 تا 1306: درگیرى کمال الملک با وزراى معارف دولت وقت
1306: استعفا و آغاز بازنشستگى و اقامت در حسین آباد نیشابور
1319: در گذشت کمال الملک
این بنا، به شمارة 8744 و در تاریخ 10/3/1382 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.
- ۱۶۹۰
- ادامه مطلب
