- سه شنبه ۲۵ شهریور ۹۳
بقعة سیّد امین الدّین جبرائیل پدر شیخ صفی الدّین اسحق اردبیلی، جد سلاطین صفوی در روستای کلخوران در
3 کیلومتری اردبیل قرار دارد. روستای کلخوران به نام شیخ مشهور است و «کلخوران شیخ» نامیده می‌شود.
بنای بقعه مربوط به اوایل قرن دهم هجری قمری است. این بنا در محوطة مشجّری به ابعاد 150×200 متر قرار دارد که مقبرة سیّد امین الدّین جبرائیل به صورت یک هشت ضلعی در وسط باغ قرار گرفته است. قسمتی از نمای بنا در پاکار از سنگ‌های منتظم بوده که روی آن‌ها دیوارهای جانبی بقعه از آجر ساخته شده است. در نمای بیرونی بقعه از تزیینات کاشی هم به صورت تلفیقی استفاده شده است. در نمای بیرونی بقعه از تزیینات کاشی هم به صورت تلفیقی استفاده شده است. سقف این بقعه به صورت مسطّح است که در وسط آن گنبد آجری بزرگی به چشم می‌خورد. درِ ورودی بقعه در زیر یک ایوان قرار گرفته که دارای تذهیب کاشی است. بیت زیر در بالای در ورودی نقش بسته است.
هر کسی کو به ادب دست برین در ننهد
بی شک از پای درآید به یقین سـر بنهد
در جناحین درِ ورودی، نقش یک شیر و یک پلنگ نقّاشی شده است که با زنجیر بسته شده‌اند. سبک نقّاشی مربوط به دورة صفوی است. داخل رواق بقعه دارای گچبری و مقرنس‌کاری بسیار ظریف و زیبایی است. در طرفین رواق دو خواجه نشین ساخته شده که به اتاقهای کوچکی ختم می‌شوند. از وجود اتاق‌ها برای بیتوتة زایرین بقعه استفاده می‌شده است. سقف رواق دارای گچبری است که با رنگهای طلایی و آبی دارای اسلیم‌هایی زیبا و گلهای شاه عبّاسی است که حاکی از آرامش و معنویّت محیط و مکان بقعه است. دیوارهای جانبی رواق دارای کاشی‌کاری معرّق و در بعضی از قسمت‌ها از کاشی‌های اصیل هشت ضلعی استفاده شده است. درِ ورودی بقعه از چوب ساخته شده که روی آن اشکالی به صورت لوزی و شش ضلعی نقش بسته است. آثار هنری از جمله کنده‌کاری و منبّت روی این در مشاهده می‌شود. در حاشیة لنگة درها اشعاری به صورت برجسته کار شده است که بعضی از مصراع آن ریخته و از بین رفته است. آنچه که باقی مانده شامل ابیات زیر است:
این باب روضـه شه دین قطـب اولیاست
مفتاح اســتجابت صــد گونه مدعاست
تصویر شکلهاش زتحــریر ما نوی است
ترتیب قطـــع‌ها عمــل نوح اصفیاست
..............................................................
خورشید بر در کرمش کمترین شعاعست
..............................................................
اوج رفیع او زبهــــا سـدره منتهاست
گـــر کعبه دوّم کنمش نام می‌ســـزد
کیــن جـایگاه مهبط ـ ارواح انبیاست
جبریل خاکبروب درش هست صبح و شام
عیـــسی بر آستانة او کمترین گداست
کحل الجواهر است غبار درش زفیض
وزبهر جان خسته دلان داوری شفاست
ابیات زیر در لنگة دیگر در به صورت برجسته نقش بسته است:
گــویا بهشت روی زمـین است این مقام
تاریخ سال ساختنش چون خرد بخواست
قطــب کمال و هادی دین شیخ جبرییل
شــاهی که ابــر همّت او منبع سخاست
متن دیگری به خط ثلث روی در به شرح زیر نقش بسته است: «اللهم صلی علی النبی و الوصی و البتول و السبطین و السجّاد و الباقر و الصادق و الکاظم و الرضا و التقی و النقی و العسکر».
مضون زیر در لنگة راست در منقوش است: «اجتمع الناس علی حب علی بن ابی‌طالب لما خلق الله النار». و روی لنگة چپ جملة «الهم یا مفتح ابواب افتح» مشاهده می‌شود. آنچه از مضمون کلام منقوش روی درها حاصل می‌شود،
تعمیرات اصلی بقعه به تاریخ 1030 هـ . ق انجام گرفته است. در یک کتیبه چنین آمده است: «عمل کمترین بندگان شاه طاهر بن سلطان محمّد نقّاش 1031 که ایشان یکی از اساتید مشهور دورة صفویّه است».
در وسط رواق، مقبره و صندوق چوبی و سادة سیّد امین الدّین جبراییل قرار گرفته که ابعاد آن 5/1×2×3 متر است. بنا بر اقوال جهانگردان، این بقعه در دورة صفوی دارای فرش‌های زیبا و پرده‌های نفیسی بوده که اکنون اثری از آن‌ها
باقی نیست. روی ازارة بیرونی دیوارهای جانبی بقعة آیاتی
از کلام الله مجید به صورت گچبری نقش بسته که از
اهمیّت هنری شایان توجّهی برخوردار است. در طرفین شاه‌نشین جنوبی بقعه، دو اتاق شش ضلعی قرار دارد که دارای سقف مقرنس زیبا و ظریفی است که کتیبة زیر بالای در چوبی آن نقش بسته است:
«تعمیر حرم مطهّر و صحن مبارک به سعی فقیر مشهدی محمّد آقا عتیقه چی، تبریزی الاصل، اردبیلی مسکن، هیجدهم ذیحجه 1134».
در یکی از اتاقهای مورد اشاره، اشعاری به شرح زیر درج شده است:
کســی را کــه مـولاش حـیدر بود
چــه پروایش از روز محشــر بــود
بنــه نـامم غـــلام درد نوشــــان
نمی‌خواهـــم خــدایا نــام دیگــر
ای دل غلام شاه جهان باش شاه باش
پیوسته در حمـــایت لطف الاه باش
العبد الفقیر خاک پای فقرای اهل صفا سیّد غفور حکاک
العبد المذنب حقیر الفقیر سیّد غفور حکاک 20 صفر
المظفّر سنة 1113».
سایر مقابر بقعة کلخوران: در مجموعة کلخوران، چندین بقعه و مقبرة دیگر وجود دارد که به توصیف مختصر آن خواهیم پرداخت:
1. مقبرة عوض الخواص پسر فیروز شاه زرین کلاه: بنا به شواهد تاریخ و دلایل رساله‌های مسطور، حبیب‌الدّین (فیروز شاه) مشهور به «زرین کلاه» پسر سیّد نورالدّین محمّد یکی از شخصیّت‌های برجستة نیاکان صفویّه بود که گویا از حجاز به ایران آمده و در اردبیل رحل اقامت افکنده بود. وی به علّت داشتن فضل و تقوی در جذب و جلب نظر مردم اشتهار داشته و به مقام شامخی رسیده بود. فیروز شاه پس از سال‌ها
زندگی در نزد مردم اردبیل به منطقة گیلان سفر کرده
در همان محل نیز وفات یافته و بنا بر قول تاریخ وی جد ششم شیخ صفی الدّین اردبیلی است. فرزند فیروزشاه عوض الخواص نامیده می‌شد. وی در قریة اسفرنجان از دهات اردبیل زندگی می‌کرد، ولی پس از وفات در داخل صحن بقعة کلخوران به خاک سپرده شد.
قبر عوض الخواص در ضلع شمال شرقی مقبرة شیخ جبراییل قرار گرفته و دارای یک گنبد آجری است. روی سنگ قبر او عبارت «هذا مرقد سیّد عوض الخواص بن فیروزشاه زرین تاج» درج شده است. وی بعد از پدرش عهده‌دار مقام ارشاد بود. نام پسرش محمّد حافظ است.
2. مقبرة سیّد محمّد اعرابی: سیّد محمّد اعرابی بن قاسم بن حمزة بن امام موسی کاظم ، جدّ پانزدهم شیخ صفی الدّین اردبیلی است. قبر وی در شمال غربی بقعة سیّد امین الدّین جبراییل قرار دارد و دقیقاً رو به روی مقبرة عوض الخواص قرار گرفته که دارای گنبد آجری مربّعی شکل است که روی سنگ قبر او جملة «هذا مرقد سیّد محمّد اعرابی» قید شده است.
3. بقعة سیّد حمزه (ساری گل آقاسی): اشتهار سیّد حمزه به «ساری گل آقاسی» از آن جهت است که گویا در یکی از بلواهای داخلی، زنی از ترس ناموس خود به درخت گل زردی که در پای دیوار مقبرة سیّد حمزه بوده پناه می‌برد و از این حادثه جان سالم به در می‌برد و بدان جهت حضرت سیّد حمزه به همان نام مشهور می‌شود. مقبرة حضرت حمزه به صورت گنبد مدوّر کوچکی در ضلع غربی بقعة سیّد امین الدّین جبراییل بنا شده است.
بقعة این امامزاده در جنوب غربى باغ قرار گرفته که تقریباً به شکل مربّع با طول اضلاع چهار متر است و تماماً با آجر ساخته شده است. این بقعه داراى یک در ورودى کوچک از طرف شمال و در طرف مقابل آن، یک پنجرة کوچک است. مرقد امامزاده در وسط این بنا قرار دارد و صاحب آن را از فرزندان امام موسى کاظم مىدانند.
چنان‌چه اشاره شد در این مجموعه و در شمال بقعة شیخ جبرائیل، اتاق مربّع شکل کوچکى است که شخص مدفون در آن را محمّد أعرابى بن قاسم بن حمزة بن موسى مىدانند و با این حساب مزار حمزه در همان صحن را مربوط به جدّ او حمزه بن موسى تلقى نمودهاند و شاهان صفوى به گمان اینکه آنجا مدفن جد آنهاست، گنبد و بارگاهى بر آن بنا داشتهاند که مطمئناً این انتساب صحیح نبوده بلکه نگارنده با اطمینان کامل شخص مدفون در آن را حمزة بن على بن موسى بن إسماعیل بن امام موسى کاظم مىداند، به دلیل آنکه علّامه نسّابه سیّد محمّد کاظم یمانى از اعلام قرن نهم هجرى، فرزندان حمزه و برادرش عبّاس را در آذربایجان مقیم دانسته است و این بدان معنى است که آنان در آذربایجان سکونت داشته و صاحب فرزندانى شده‌اند، پر واضح است که
لفظ آذربایجان در لسان علماى انساب مطلق شهرهاى آن است، و با وجود مزارى به نام حمزه در اردبیل، آن شخصیّت با این مزار مطابقت دارد.
مؤلّف کتاب بحر الأنساب که کتابش از اعتبار خاصى برخوردار نیست مىنویسد: «از فرزندان صالح بن امام موسى کاظم پنج فرزند: حمزه، قدر الدّین، قوام الدّین، بدرالدّین، صدرالدّین قدس اللَّه اسرارهم از بغداد روى به ولایت رى نهادند و چون به شهر رسیدند متفرق شدند. حمزه و صدرالدّین روى به ولایت اردبیل نهادند و چون به شهر رسیدند وطن ساختند و به تفسیر احکام اسلام و ارشاد خلایق پرداختند و هم در آنجا در گذشتند، مدفن حضرت حمزه در کلخوران است و بقعة شیخ امین الدّین جبرائیل پدر شیخ صفی الدّین و چند قبر در شمال آستان کوچک او ساخته شده و قبر حضرت صدرالدّین نیز در همین قریه ولى تقریباً در یک کیلومترى سمت غربى آن در وسط اراضى زراعتى واقع است».
در دائره المعارف تشیّع پس از ذکر داستان فوق مىنویسد: «لازم به تذکّر است که بیشتر منابع، مزار سیّد حمزة فرزند امام موسى کاظم را در شهر رى و در آستانه حضرت عبدالعظیم مىدانند».
در داستان مؤلّف بحر الانساب، حمزه را داراى برادرانى به اسامى صدرالدّین و قدرالدّین و قوام الدّین دانسته است که بر فرض صحّت آنان، اسامى ترکیبى از قرن چهارم به بعد در جهان اسلام باب شده و هیچ کدام از ائمه و حتّى تا نسل چهارم از فرزندان و نوادگان آن حضرات، چنین اسامى‌ای نداشته و این به وضوح در کتب انساب پیداست، و همة این در حالى است که کتاب بحر الأنساب نیز از اعتبار
خاصّى برخوردار نمىباشد و مؤلّف آن از این داستانها
براى امامزادگان زیاد نوشته و اکثر آن شبیه به افسانه
است تا واقعیّت!
مؤلّف کتاب نگاهى به آثار و ابینة تاریخى اردبیل قبل از بیان داستان مذکور از بحرالأنساب مىنویسد: «گو اینکه صاحب کتاب (مراة البلدان) قبر سیّد حمزة بن موسى الکاظم را در شهر رى در زاویة حضرت عبدالعظیم مىداند. اما بنابر نقل بعضى از کتابهاى تاریخى از جمله کتاب بر الانساب ابن عنبه قبر حضرت حمزه پسر امام موسی کاظم در روستای کلخوران است که این ادّبا منشا صحیحی ندارد، زیرا ابن عنبه تنها نام حمزه را در ردیف فرزندان امام هفتم آورده و هیچ اشاره‌ای به دفن آن حضرت نکرده است».
به هر حال آنچه گذشت نشان مىدهد که اوّلاً: هر بقعهاى که به نام حمزه در ایران وجود دارد، اهالى آن مناطق، او را فرزند امام موسى کاظم و برادر امام رضا مىدانند و براى خود دلیلى از برخى کتب بى اعتبار نقل نموده و داستانهایى براى وى جعل مىنمایند. ثانیاً: قریب به اتّفاق این مزارات در عهد سلطنت شاهان صفوى ساخته شده، و آنان چون محل دقیق مدفن جد خود حضرت حمزه بن موسى را نمىدانستند از این‌رو، هر کجا که بقعهاى به نام او مىدیدند، براى وى گنبد و بارگاه بنا مىکردند و موقوفاتى نیز براى آن دست و پا مىنمودند. و تازه اینها تنها تعدادى از معاریف بقاع منسوب به حمزه بن موسى است و اگر بخواهیم دیگر
بقاع منسوب به وى را در استان گیلان و مازندران و
خراسان بزرگ و تهران و سمنان بررسى کنیم، خود دائرة المعارفى به نام حمزوىها مىشود که همة آن در کتاب حمزة بن موسی الکاظم جمع آوری شده است.
مجموعة بقاع کلخوران به شمارة 65 و در تاریخ 15/10/1310 به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.
قابل ذکر است که در محوطة مشجر صحن بقعة سیّد امین الدّین جبراییل چند قبر از مشایخ و مفاخر روزگار صفوی وجود دارد که به علّت فرسودگی سنگ قبر آنان، ذکر مشخّصات صاحبان قبور ممکن نشده است. در خارج از محوطة بقعه نیز قبور تاریخی متعدّدی موجود است که اهم آنان 7 قبر مشهور به قبور «هفت برادران» است که دارای سنگ قبرهای منقوش و ارزشمندی است، ولی مشخصات صاحبان قبور روی سنگ‌ها درج نشده است.
روستای کلخوران شیخ بنا به شواهد و ابنیه و آثار و اتلال موجود یکی از قدیمی‌ترین قراء حومة اردبیل محسوب می‌شود که علاوه بر داشتن آثار زیبای دورة صفویّه، در تاریخ معاصر نیز به ویژه در دورة مشروطیّت مرکز حرکت‌های سیاسی و نظامی بوده است.
یکی دیگر از آثار دورة صفوی در این روستا پل سه چشمه‌ای است که روی رودخانه‌ای که از مرکز روستا می‌گذرد بنا شده است. پایه‌های این پل از سنگ و قوس‌های دهنة آن از آجر ساخته شده است.
مسجد جامع کلخوران نیز یکی دیگر از آثار با ارزش تاریخی است که به شکل مربّع مستطیل در ابعادی به طول 21×5/14 بنا شده که دارای صحن داخلی ساده‌ای است که سقف مسطّح آن روی ستون‌های چوبی استوار شده است. نمای خارجی مسجد دارای طاقنماهای آجری و پنجره‌های چوبی معمولی است. تاریخ بنای مسجد متعلّق به دورة قاجار است.
- ۲۴۹۴
- ادامه مطلب
