مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة با شکوه این امامزاده در ضلع جنوبى مسجد جامع شهر میانه واقع شده است.

این بارگاه در سال 923 هـ . ق شناخته شده و به ثبت رسیده است. مساحت بناى نخستین آن 30 متر مربّع و ارتفاع گنبدش شش متر بود که سطح خارجى آن را کاشى‏کارى فیروزه‏اى رنگ پوشیده بود و از سمت شمالى بقعه، درى به مسجد جامع گشوده مى‏شد. از بناى اوّلیه فقط کتیبه‏اى بر بالاى سردر بناى فعلى باقى مانده که تاریخ 1258 هـ . ق و اسم بانى بنا به نام «مشهدى بایرام على بن عوض» بر روى آن حک شده است. منارة بلندى به ارتفاع 13 متر در صحن بقعه دیده مى‏شود که داراى دو کتیبة سنگى است.

در پى تعمیر و نوسازى حرم مطهّر، اکثر خصوصیّات فوق به غیر از منارة بلند صحن مطهّر از بین رفت و ساختمان آن از نو به صورت جالب و با اسلوب معمارى پیشرفته و آمیخته با فرهنگ و هنر اسلامى و خواسته‏هاى اهالى تجدید بنا شد.

در صحن بزرگ امامزاده اسماعیل، مناره‏اى به ارتفاع سیزده متر سر بر آسمان آبى افراشته است. کتیبه‏هایى که در بالاى درِ راه پلّه‏ها و در ضلع شرقى نماى بیرونى آن نصب شده است، تاریخ بناى مناره را در سال 1258 هـ . ق نشان مى‏دهد که ظاهراً این تاریخ، باید تاریخ تعمیر این مناره باشد زیرا این مناره به شکل آثار قرن هفتم و هشتم بیشتر شبیه است، هر چند با گچ به طور غیر اصولى آن را تعمیر نموده‏اند، امّا همچنان استوار بر جا مانده است.

بیست سال پیش، بنا، به مرمّت اساسى احتیاج داشت که با تلاش مرحوم حاج حسن کریمیان، تعمیرات لازم و کافى بر روى آن انجام گرفت. حرم امامزاده اسماعیل در طول صدها سال گذشته، پناهگاه و مایة امید اهالى بود و در روزگارى که امنیّت و آسایش کیمیا شده بود و اراذل و اوباش به شهر هجوم مى‏آوردند و با اسب‏هاى چموش خود در کوچه پس کوچه‏هاى آن مى‏تاختند و اموال و احشام و نوامیس مردم را به غارت مى‏بردند، حرم امامزاده اسماعیل تنها پناهگاه مردم شهر میانه بود. زنان و خردسالان با چشمان اشک‏آلود اطراف حرم و صحن را پُر مى‏کردند و براى رفع ظلم و تجاوز از خدا یارى مى‏جستند. هنوز افرادى هستند که این پناه‏جویى خالصانه را در زمان اشغال متّفقین، بمباران شهر و قائلة حزب توده به یاد دارند.

بقعة فعلى، در وسط صحن بزرگ به مساحت تقریبى سه هزار متر مربّع قرار دارد. مساحت حرم و مسجد جامع و حسینیة خواهران جمعاً 1780 متر مربّع است که با حساب طبقات فوقانى، که جهت کارهاى دفترى انجام مى‏شود، به بیش از دو هزار متر مربّع مى‏رسد. در ضلع جنوبى حرم، مسجد جامع و ابتداى آن یک ایوان با شکوه با دو منارة بلند 10 مترى است که از آن به عنوان یکى از مدخل‏هاى اصلى حرم استفاده مى‏شود. در همان ضلع، سرویس‏هاى بهداشتى بسیار بزرگ با گنبد پیازى شکل و با کاشى‏هاى کوچک حمّامى تزیین شده که صورت زیبایى به آن داده است. مدخل اصلى حرم در جهت شمال باز مى‏شود که با دو منارة کوچک 20/1 سانتى‏متری جلوه گر است. پس از ورود از در اصلى حرم که مدفن یک تن از بزرگان شهر میانه است، به داخل حرم راه وارد می‌شویم و با ضریح مطلّا و سقف و دیوار آیینه کارى شدة امامزاده اسماعیل روبرو خواهیم شد. این روضه داراى چهار در از چهار جهت می‌باشد که به مسجد جامع، حسینیة خواهران، ورودى برادران و خواهران باز مى‏گردد.

بر فراز بقعه، گنبدى مرتفع و به شکل کلاه‏خود بر ساقه‏اى دو مترى واقع شده که ارتفاع آن بیش از 10 متر و قطر آن هشت متر مى‏باشد و با ورق برنجى مزیّن گردیده و شکوه و عظمتى به بنا داده است.

بناى امامزاده اسماعیل به شمارة 871 در تاریخ 28/5/1348 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.

آیت اللَّه حاج شیخ على کتانى میانجى که قبرش در ایوان حرم است و یکى از عالمان پرهیزکار و نوابغ روزگار بود، مى‏گوید:

«حضرت امامزاده اسماعیل از جمله سیّدانى است که در عصر سلطة خلفاى بنى عبّاسى، به طور مخفیانه از حجاز و عراق وارد سرزمین ایران شده‏اند، و این سیّد بزرگوار نیز با مشیّت حضرت بارى تعالى در شهرستان میانه بار اقامت گشوده و سکنى گزیده است. بعد از چند ماه، به علّت یک بیمارى همانند اجداد گرامى‏اش در دیار غربت، بر مقدّرات حق تسلیم و جان عاریت به خالق جان آفرین تقدیم نموده است. و بعد از گذشت چند صد سال از رحلتش، در تاریخ 923 هـ . ق توسّط خود حضرت امامزاده اسماعیل در عالم رؤیا، یک نفر از مؤمنین این شهرستان خواب‏نما گردیده، علّت وفات و محلّ دفنش را اعلام مى‏فرمایند، که بعد از این خواب عدّه‏اى اقدام به حفّارى مى‏نمایند و قبر شریف کشف مى‏گردد، که لوح مزار مبارک هم اکنون در این بارگاه موجود مى‏باشد. در حال حاضر، این صحن و سرا و حرم با صفا به برکت وجود این سیّد والا نسب، صدها سال است قبلة اهل دل و پناهگاه درماندگان بوده و هست و هر کس به امیدى با خلوص نیّت در این بارگاه دست نیاز به در گاه خالق بى نیاز باز کرده و این بزرگوار را واسطه قرار داده و با عنایت حق به خواستة خود رسیده است...».

اهالى، نام امامزاده و نسب وى را بر اساس کتیبه سنگ مکشوفه، سیّد اسماعیل بن محمّد بن امام جعفر صادق ‰ ملقّب به کمال الدّین مى‏دانند. این در حالى است که سیّد محمّد دیباج فرزندى به نام اسماعیل نداشت و بر فرض صحّت انتساب، هیچ دلیلى بر سکونت وى و مهاجرتش به میانه در دست نیست. همچنین متولّیان مى‏گویند: از دیر باز معروف بود که پدر بزرگوار این امامزاده در روستاى کندوان شهر ترک آرمیده و آرامگاهى هم اکنون به او منسوب است. چنان که خفته در مزار کندوان بدون شک، ابو جعفر محمّد بن على بن حسین بن على الخارض بن محمّد الدیباج بن امام جعفر صادق ‰ است، بنابراین امامزاده اسماعیل میانه باید فرزند او باشد.

علّامه مروزى، محمّد را ملقّب به اطروش مى‏داند و مى‏گوید: او داراى هشت فرزند معقّب بود که در اهواز، قزوین، بغداد، قم، مراغه، مرو و موصل سکنى داشته‏اند. چنان که در گذشته میانه جزء مراغة بزرگ بود، بنابراین سیّد محمّد کندوان همین سیّد ابو جعفر محمّد اطروش است که با چهار واسطه به امام جعفر صادق ‰ مى‏رسد، و از نسل همان محمّد دیباج است. بدون شک، او فرزندى به نام اسماعیل داشت.

ابن طقطقى، سه تن از فرزندان محمّد ابوجعفر را نام مى‏برد و مى‏نویسد: «موسى، حمزه و حسین از جمله فرزندان معقّب وى هستند». و هیچ اشاره‏اى به اسماعیل ندارد. ظاهراً چون اسماعیل بلا عقب بود، علماى انساب ذکرى در کتبشان ننموده‏اند. به هر حال، وى از جمله همراهان سیّد موسى جمال است که در سال 432 هـ . ق بر علیه خلیفه عبّاسى قیام نمود و آذربایجان را تصرف کرد و سپس به شهادت رسید. امامزاده اسماعیل نیز پس از شکست قیام، به میانه رفت و در این شهر وفات یافت و به احتمال قوى، این حادثه در ثلث آخر قرن پنج اتّفاق افتاده است.

برخى احتمال مى‏دهند که خفته در این مزار، علم الدّین ابو ابراهیم اسماعیل بن على ابى عبداللَّه ابن اقساسى علوى باشد که ابن فوطى شرح حالش را در کتاب مجمع الآداب اشاره نمود و از آن به فقیه یاد کرده است. او وارد مراغه شد و در ربیع الآخر سال 675 هـ . ق وارد رصدخانه شد و دانا به احوال و زندگانى علماى بغداد بود. او از فقهاى بنام و از دانشمندان اهل بیت Œ در قرن هفتم به شمار مى‏آمد. نجم الدّین ابى القاسم جعفر بن سعید حلّى از وى استفاده‏ها برده و اشعارى در مدحش سروده است.