مزارات ایران و جهان اسلام

 متولیان فدک در  عصر خلفا و امویان[1]

چکیده

مورخان و پژوهشگران درباره فدک حضرت زهرا3 کتاب­های مختلفی به نگارش درآورده و هر یک از آنان، با نگاه و بینش خود، به تحلیل ماجرای این باغ پرداخته و در مورد ارث یا هبه و یا ملک شخصی بودنِ آن برای دختر پیامبر خدا9 ، نظریاتی را ارائه کرده­اند.

اما در این میان، قریب به اتفاق آنان، یا به موضوع بحث ما (متولیان فدک)، ورود پیدا نکرده و یا با اشاره­ای از آن گذر کرده­اند. بدیهی است که اگر در هر دوره­ای، به موضوع متولیان فدک پرداخته می­شد و بررسی دقیقی در این باره صورت می­گرفت، امروزه می­دانستیم که هزینه و درآمد آن به چه نحوی بوده و صرف چه کارهایی می‌شده است.

پیش­تر تصمیم نگارنده بر آن بود که در این موضوع کتاب مستقلی با عنوان «متولیان فدک، درآمد و مصارف آن» به رشتة تحریر در آورد، اما به جهت در دست داشتن چندین موضوع پژوهشی و کمبود فرصت، این توفیق به مقاله‌ای منتهی شد که  اکنون پیش روی شما خوانندگان عزیز قرار دارد.

کلید واژه‌ها:  فدک، متولیان، علویان، صدقات الرسول9 ، صدقات علی7 .

مقدمه

از ابن عباس روایت شده که گفت: آیة شریفة (مَا أَفاءَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبَى وَ الْیَتامَى وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ...)  در باره اموال کفار «اهل قری» نازل شد و آنان عبارت بودند از بنو نظیر و بنو قریظه (از یهود اهالی مدینه)، و «اهل فدک»، و اهل خیبر و دهات عُرینه و ینبع که خدای تعالی اختیار اموال اینان را به پیامبرخدا9 سپرد تا به هر نحوی که خواست در آن حکم کند  و خبر داد که تمامی این اموال ملک شخصی او است و لذا در پاسخ آن عده‏ای که اعتراض کردند: چرا این اموال را تقسیم نمی‏کند؟ آیة مذکور نازل شد.[2]

 ادّلة بسیاری بر این مطلب دلالت می‌کند که پیامبر9  «فدک» را به دخترش حضرت فاطمه3 بخشید و تا زمان رحلت حضرت رسول9 به مدت سه سال «فدک» در ملکیت و اختیار حضرت زهرا3 بود.

آیات: (وَ آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ)[3] و (فَآتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ)[4] مربوط به اعطای فدک به حضرت فاطمه3 است.[5]

امام صادق7 می‌فرماید: پیامبر9 پوستی طلب کرد و به علی7  فرمود: «بنویس فدک هدیه‌ای از پیامبر خدا برای فاطمه است و بعد حضرت علی و غلام خود «رباح» و اُمّ ایمن را بر این مسأله شاهد گرفت.»[6]

این املاک چه در دست رسول الله9 باشد و چه در دست امیر المؤمنین یا حضرت زهرا8  از نگاه علمای انساب و مورخان، به آن «صدقات الرسول» و یا «صدقات علی» گفته می­شد. برای نمونه: فخر رازی پس از معرفی یکی از نوادگان امام حسن7  که متولّی صدقات رسول­الله9 بود[7]  یا در بارة شخص دیگری که این منصب را داشت، می‌نویسد: «کَانَ یَلِی صَدَقَاتِ عَلِیّ وَ صَدَقَاتِ فَاطِمَة وَ هِیَ فَدَک»[8]  یا از عمر اشرف[9] که بدون شک متولی فدک بوده، با عنوان «کَانَ یَلِی صَدَقَاتِ عَلِیّ7» یاد شده است.[10]

ازاین‌رو، آنچه میان علویان مطرح بوده، تولیت تمام صدقات رسول الله9 را امام علی و حضرت فاطمه8 داشته­اند و اگر خلیفه یا شخصی حکم تولیت صادر می‌کرد، آن حکم شامل تمام این صدقات می‌شد. در بخش بعدی به آن اشاره خواهد شد.

فدک در دورة خلافت ابوبکر

در بررسی منابع تاریخی، نخستین کلامی­که دربارة فدکِ بعد از پیامبر9 به چشم می‌خورد، این است که عمر گفت:

«وقتی پیامبر از دنیا رفت، نزد علی بن ابی­طالب رفتیم و از ایشان دربارة ما­ترک (اموال) پیامبر پرسیدیم. او گفت:‌ اموال پیامبر برای ما خواهد بود. پرسیدیم: خیبر چطور؟ گفت: برای ماست. پرسیدیم: فدک؟ گفت: از آنِ ما است. گفتیم: این امور محقق نخواهد شد مگر این­که با قیچی گردن‌های ما را جدا کنی!»[11]

در کتب اهل سنت اگرچه تصریحی به اخراج کارگزاران حضرت زهرا3 از جانب ابوبکر نشده، اما در جاهای مختلف بدون توجه و عنایت به بحث فدک، اثبات کرده‌اند که آن را تصرف نمودند و کارگزارانش را اخراج کردند.

در «الصواعق المحرقه» باب مدح شیخین آمده است:

برخی برای این­که زید بن امام زین العابدین7 را به اهانت و هتک ابوبکر وادار کنند، به وی گفتند: ابوبکر فدک را از حضرت زهرا3 گرفت! او در پاسخ [به حالت تقیه] گفت:‌ «ابوبکر مرد مهربانی بوده، من هم اگر بودم چنین حکمی می‌دادم!»[12]

کمیت شاعر نیز چنین تقیه‌ای را به کار برده است. جوهری دربارة گفتگوی سید حمیری و کمیت این‌گونه می‌نویسد: سید ازکُمیت پرسید: آیا تو این شعر را سروده­‌ای؟

کُمیت پاسخ داد: آری، این شعر سرودة من است ولی به خاطر تقیه از بنی امیه چنین سروده­ام. اما در این شعر تصریح کرده‌ام که آنچه در دست حضرت بود گرفتند.[14]

در ذیل این گفتگو، ابن ابی‌الحدید از ابن الصباح نقل می‌کند؛ ابوالحسن از من پرسید: آیا در این شعر، کُمیت کفر آن دو را ثابت کرد؟ من در پاسخ گفتم: آری.[15]

از امام صادق7 نقل شده است: «آنگاه که ابوبکر در مسند خلافت نشست، گروهی را به فدک فرستاد تا وکلای حضرت زهرا3 را خارج کنند.»[16]

پس از استدلال حضرت زهرا3 و خواستن شاهد بر بخشش حضرت رسول9 ، ابوبکر نامه‌ای نوشت و در آن، فرمان ردّ فدک به حضرت زهرا3 را داد.

امام صادق7 در نامه­ای طولانی آورده­اند: «پس ابوبکر ورقه‌ای را (برای نوشتن) طلب کرد و در آن، بازگرداندن فدک به حضرت زهرا3  را خواستار شد. هنگامی­که حضرت نامه را گرفتند و از نزد ابوبکر خارج شدند، در میان راه، به عمر برخوردند. عمر گفت: ای دختر محمد! این نوشته‌ای که در دست‌داری چیست؟ زهرا3 پاسخ دادند: این، نامه‌ای است که ابوبکر به‌عنوان رد فدک برایم نوشته است... عمر نامه را از آن حضرت گرفته نزد ابوبکر برد و پس از مدتی بحث و گفت وگو، آن را پاره کرد...»[17]

در روایتی از حضرت زهرا3 نقل شده که فرمودند: «...وَ ظَلَمُونِی حَقِّی، وَ أَخَذُوا إِرْثِی، وَ خَرَقُوا صَحِیفَتِیَ الَّتِی کَتَبَهَا لِی أَبِی بِمِلْکِ فَدَکٍ، وَ کَذَّبُوا شُهُودِی‏»؛[18] «در حقم ظلم کردند، ارثم را گرفتند، صحیفه‌ام را که پدرم در ملکیت فدک و عوالی برایم نوشته بود، پاره کردند و شاهدانم را تکذیب نمودند.»

و بدین وسیله غصب فدک رقم خورد و داستان مفصل آن در کتاب‌هایی که در همین باره نوشته‌اند، آمده است.

فدک در دورة خلافت عمر

فدک همچنان از دست اهل بیت  خارج بود تا این­که عمربن خطاب به خلافت رسید و او کسانی را فرستاد تا آنچه از فدک در دست یهودیان بود را قیمت‌گذاری کند و آنگاه که قیمت اموالشان را پرداخت، آنان را روانه شام کرد.[19]

او درآمد فدک را در مصالح عمومی استفاده می‌کرد. اگرچه بعضی نقل کرده‌‌اند که فدک را به امیر مؤمنان7 و عباس تحویل داد اما به گواهی تاریخ، باید گفت که عمر باغ‌های اطراف مدینه را بازگرداند ولی فدک در تصرف او باقی بود.

یاقوت حموی در همین‌باره می‌نویسد: «ثم أدَى اجتهاد عمربن الخطاب بعده لما ولی الخلافة وفتحت الفتوح واتسعت على المسلمین أن یردها إلى ورثة رسول الله ـ صلى الله علیه [وآله[ وسلّم ـ ».[20]

علامه امینی نیز نوشته است: عمر پس از دستیابی به خلافت، فدک را به ورثة پیامبرخدا9 داد.[21]

اما بیشتر علمای اهل سنت نوشته‌اند: «فَأَمَّا صَدَقَتُهُ بِالْمَدِینَةِ فَدَفَعَهَا عُمَرُ إِلَى عَلِیٍّ وَعَبَّاسٍ فَغَلَبَهُ عَلَیْهَا عَلِیٌّ وَ أَمَّا خَیْبَرُ وَ فَدَکُ فَأَمْسَکَهُمَا عُمَرُ...»؛ اما صدقات پیامبرخدا9  در مدینه را به علی و عباس داد ولی خیبر و فدک را خود تصرف نمود.[22]

در صفحاتی که می­آید، اشاره خواهد شد که منظور از متولیان صدقات رسول الله، همین صدقات مدینه و اطراف آن است و صدقات علی و فاطمه8، بخشی از باغ‌های افزوده شده در اطراف صدقات پیامبر9 و فدک می‌باشد. برخی از علمای انساب به هنگام اشاره به صدقات الرسول9 ، هر سه را مدنظر داشتند؛ زیرا آنان بر این باورند که همة آن­ها متعلّق به رسول الله بوده و واگذاری آن به شخص دیگر همان مباحث دورة ابوبکر را در بر می‌گیرد.

اما علت برگرداندن مقداری از ارث حضرت زهرا3 به خاندان پیامبر9 توسط خلیفة دوم، تحت فشار بودن حکومت توسط بزرگان صحابه بوده است.

ابن کثیر می‌نویسد: «در دوران خلافت عمر، مردم از او خواستند که امور باغ‌های مدینه را به علی7 و عباس واگذار کند و به‌واسطة عده‌ای از بزرگان صحابه او را تحت فشار قرار دادند.»[23]

یاقوت حموی همچنین می‌نویسد: «بعد از آن­که عمر بلاد را فتح کرد و اموال زیادی به دست آورد و در بین مسلمان‌ها تقسیم کرد، نظرش عوض شد و مقداری از اموال را به حضرت امیر7 و عباس تحویل داد.»[24]

ازاین‌رو، در کلام علمای انساب و مورخان، منظور از صدقات‌ علی7 شامل هم صدقات حضرت رسول9  است و هم آنچه که خلیفه برگردانده است و برخی معتقدند مقداری از فدک نیز بوده است، که البته بعید به نظر می­رسد.

علاّمه عسکری می‌نویسد: علمای مدرسة خلفا؛ از محدثان و مورخان و لغویین و... توافق کردند بر این­که هرچه را که پیامبرخدا9 از خود به ارث گذاشته؛ از مزارع و باغ‌ها، صدقه نامند و استناد کرده‌اند به آنچه که ابوبکر از حضرت رسول9 روایت کرده است که فرمود: «نَحْنُ مَعَاشِرَ الأَنْبِیَاءِ لاَ نُوَرِّثُ مَا تَرَکْنَاهُ صَدَقَةٌ».[25] در عمدة القاری، در شرح گفتار بخاری و «صَدَقَتُهُ بِالْمَدِینَةِ» گوید: یعنی املاکی که بعد از آن حضرت صدقه شد و گفته می‌شود صدقات پیامبرخدا9 در مدینه، اموال بنو نضیر است که نزدیک مدینه بود.

از قاضی عیاض نقل شده که صدقات آن حضرت در مدینه عبارت است از:  اموال مخیریق و از جمله اموال آن حضرت، اموال بنو نضیر و همچنین نصف زمین فدک و ثلث زمین ـ وادی القرى ـ و دو قلعه از قلعه‌های خیبر، که به موجب آن حدیث، صدقه شد.[26]

فدک در خلافت عثمان

هنگامی­که خلافت به عثمان رسید، او برخلاف شیوة ابوبکر و عمر عمل کرد[27]  و فدک و صدقات حضرت زهرا3 را به پسر عمو و داماد خود مروان بن حکم بخشید و آن را جزو اموال شخصی مروان قرار داد![28]

ابن حجر عسقلانی می‌نویسد: «چون عثمان از فدک بی‌نیاز بود. آن را به مروان بخشید.»[29]

ابن عبد ربه در «العقد الفرید» می‌نویسد: «أنّه آوى طریدَ رسول الله ـ صلّى الله علیه [و آله[ وسلّم ـ  الحکَم بن أبی العاص... وأقطع فدک مروانَ، وهی صدقة لرسول الله ـ صلّى الله علیه [وآله[ وسلّم ـ ... .»[30]

ابن قتیبه نیز این جریان را با عبارت «قطعه فدک لمروان وهی صدقة رسول الله»[31] یاد می‌کند.

اربلی واقعه‌ای را نقل می‌کند که مربوط به اصل فدک نیست، اما حقایقی را در بر دارد که نقل آن در اینجا خالی از لطف نیست.

وقتی عثمان به خلافت رسید، عایشه به او گفت: همان حقوقی را که پدرم و عمر[32]  از بیت المال می‌پرداختند، به من بده!

عثمان در پاسخ گفت: من در کتاب و سنت پیامبر9 چنین چیزی را ندیده‌ام و پدرت و عمر با رضایت خود آن حقوق را به تو می‌دادند و من این کار را نمی‌کنم.

عایشه در پاسخ گفت: پس سهم مرا از ارث پیامبر بده.

عثمان شگفت زده شد و گفت: آیا تو شهادت ندادی که پیامبر9 فرموده‌اند: از من ارث برده نمی‌شود و با این شهادت حق فاطمه، دختر رسول الله را باطل کردی، حال ارث پیامبر9 را از من مطالبه می‌کنی؟! هرگز این کار نخواهد شد.

سپس اربلی به مختصری از اختلافات عایشه و عثمان اشاره کرده و می‌نویسد: اختلاف به آنجا رسید که عایشه شعار می‌داد: «عثمان را بکشید...»[33]

تقاضای ارث پیامبر9 از کسی صادر می‌شود که زمانی معرکه گردان این قضیه بوده و زنان پیامبر را منع از ارث می‌کرد.

فدک در خلافت امیر مؤمنان، علی7

ارتباط امیر المؤمنین، علی7 با فدک، باید در دو دوره مورد بررسی قرار گیرد؛ ابتدا دوران مخاصمات حضرت زهرا3 با حکومت دربارة فدک که بحث‌های مختصر آن گذشت.

و دوم، زمان خلافت امیرالمؤمنین7

در این زمان همه منتظر بودند که حضرت علی7 با صدور حکمی فدک را که متعلق به همسرش بود بازستاند اما او این کار را نکرد. در نامه‌ای که برای عثمان بن حنیف نوشته، معلوم می‌سازدکه حضرت قصد گرفتن فدک را ندارد، آن حضرت در این نامه نوشته، «بَلَى کَانَتْ فِی أَیْدِینَا فَدَکٌ مِنْ کُلِّ مَا أَظَلَّتْهُ السَّمَاءُ فَشَحَّتْ عَلَیْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ آخَرِینَ وَ نِعْمَ الْحَکَمُ اللَّهُ»[34]؛ «آری، از تمام آنچه آسمان بر آن سایه افکنده است، فدک در دست ما بود که گروهی بر آن بخل ورزیدند. (آن را از ما غصب کردند) و دیگران بخشش نموده و از آن گذشتند و بهترین حاکم خداوند است.»

از امام صادق7 سؤال شد؛ آنگاه که علی7 به حکومت رسید، چرا فدک را پس نگرفت؟

حضرت فرمود: «به جهت اقتدا به حضرت رسول9 ، وقتی که مکه فتح شد، عقیل خانة پیامبر خدا9 را در غیاب حضرت فروخته بود، به ایشان عرض کردند، ای پیامبر خدا! آیا خانة خود را مطالبه نمی‌کنی؟ حضرت فرمودند: آیا عقیل برای ما خانه‌ای باقی گذاشته است؟ ما خاندانی هستیم که بر نمی‌گردانیم چیزهایی­که به ظلم از ما گرفته شده است. به همین جهت علی7 وقتی به حکومت رسید، فدک را بر نگرداند.»[35]

از امام رضا7 نیز چنین مطلبی را پرسیدند، آن حضرت در پاسخ فرمودند:

«ما خاندانی هستیم که فقط خداوند از حقوقی که به ما ظلم شده انتقام می‌گیرد. و ما ولی مؤمنان هستیم و برای آن­ها حکم می‌کنیم و حقوقشان را از ظالمان می‌گیریم، ولی حقوق خود را از کسانی که به ما ظلم کرده‌اند نمی‌گیریم.»[36]

ابن ابی‌الحدید می‌نویسد: علی7 همچون ابوبکر و عمر، فدک را برای مصارف عمومی مسلمانان قرار داد.[37]

بی شک این عمل امیر مؤمنان، علی7 به‌خاطر جو حاکم در مکه و مدینه بود و به خاطر آن­که در مظان اتهام قرار نگیرد که صدقات رسول خدا را به نفع خود برداشته، لذا با وجود آن­که در گذشته برای اثبات حق همسرش با خلفای قبلی مجادله داشت، اما در اینجا هیچ واکنشی نشان نداد.

محمدبن اسحاق گوید: از امام باقر7 پرسیدم: امیر مؤمنان7 وقتی به خلافت رسید. نسبت به سهم خویشان پیامبر از خمس، چه تصمیمی گرفت؟

حضرت فرمود: آن را مثل ابوبکر و عمر جزو بیت المال قرار داد.

عرض کردم: چرا؟ درحالی‌که شما می‌گویید: سهم «ذی‌القربی» برای خاندان پیامبر است؟ حضرت جواب داد: علی7 دوست نداشت (در رابطه با چیزی که سودش به خاندان خودش می‌رسید) [مورد اتهام قرار گیرد] و مردم بگویند: علی مخالفت ابوبکر و عمر نمود. [تا چیزی برای خودش در نظر گیرد].[38]

امام علی7 در خطبه‌ای به این مطلب اشارة کلی دارد و می‌فرماید:

«حاکمانِ پیش از من، اعمالی انجام دادند که مخالف روش پیامبر9  بود و در مخالفت با آن حضرت تعمّد داشتند. عهد او را نقض کردند و سنتش را تغییر دادند. بدانید اگر مردم را مجبور به ترک بدعت‌ها کنم... اگر مقام ابراهیم را به جایی که پیامبر گذاشته بود برگردانم و فدک را به ورثه فاطمه تحویل دهم... مرا تنها خواهند گذاشت... .»[39]

فدک در خلافت معاویه :

معاویه پس از آن­که امام حسن7 را به شهادت رساند، فدک را میان سه نفر تقسیم کرد؛ فرزندش یزید بن معاویه، مروان بن حکم و عمر بن عثمان.[40]

اما یعقوبی و یاقوت حموی معتقدند که معاویه، تمام فدک را به مروان بن حکم بخشید.[41]

ابن سعد در «الطبقات الکبری» می‌نویسد: در سال چهل هجری، مروان بن حکم والی مدینه شد. او نامه‌ای به معاویه نوشت و از وی خواست که فدک را در اختیارش بگذارد. معاویه خواستة وی را برآورد و مروان از فروش میوه‌های فدک سالیانه ده هزار دینار درآمد کسب می‌کرد.[42]

برخی نیز نوشته‌اند معاویه فدک را به مروان بخشید تا اهل‌بیت را خشمگین سازد![43]

فدک در دستان آل مروان

در برخی منابع آمده است، هنگامی­که مروان به حکومت رسید (65ق) فدک را در اختیار گرفت و سپس آن را به پسرش عبدالعزیز داد که او نیز فدک را به فرزندش عمر بخشید.[44]

ابن سعد گوید: مروان نصف فدک را به  فرزندش عبدالملک و نصف دیگر را به فرزند دیگرش  عبدالعزیز بخشید. سپس عبدالعزیز سهم خود را به فرزندش عمر داد.[45]  هنگامی که خلافت به ولید بن عبدالملک (96 ـ 86 ق.) رسید، متولی صدقات پیامبرخدا9 را معین کرد که نامش زید بن امام حسن7 بود. وی فرزند بزرگ امام حسن مجتبی7 است. کنیة او  ابوالحسین[46]  و مادرش اُم بشر[47]  دختر ابومسعود عقبة بن عمرو بن ثعلبة خزرجی انصاری بود. وی در سفر عراق، ملازم رکاب عموی بزرگوارش حضرت سیدالشهدا7 نشد و بعد از شهادت آن حضرت، با عبدالله بن زبیر بیعت کرد و نزد او رفت. برخی در علت آن اینگونه گفته­اند که چون خواهرش، اُم‌الحسن، دختر امام حسن7 همسر عبدالله بن زبیر بود. از این‌رو، وقتی عبدالله کشته شد، زید خواهرش را همراه خود از مکه به مدینه آورد و متولی صدقات پیامبر9 شد.[48]

وقتی سلیمان بن عبدالملک (99 ـ 96ق.) به خلافت رسید، به عامل و حاکم خود در مدینه نوشت: «أَمَّا بَعْدُ، فَإِذَا جَاءَکَ کِتَابِی هَذَا، فَاعْزِلْ زَیْداً عَنْ صَدَقَاتِ رَسُولِ اللَّهِ9 وَ ادْفَعْهَا إِلَى فُلاَنِ بْنِ فُلاَنٍ رَجُلاً [رَجُلٍ‏] مِنْ قَوْمِهِ وَ أَعِنْهُ عَلَى مَا اسْتَعَانَکَ عَلَیْهِ وَ السَّلاَم»؛[49] «هنگامی که نامة من به تو رسید، زید را از تولیت صدقات رسول الله عزل کن و تولیت او را به شخصی که از خویشاوندان اوست واگذار، و وی را در این امر معاونت و مساعدت کن.»

حاکم مدینه دستور خلیفه را به اجرا گذاشت و زید را از تولیت صدقات رسول الله عزل کرد و دیگری را متولی آن ساخت. آنگاه که خلافت به عمر بن عبدالعزیز (حک: 99 ـ 101ق) رسید، نامه از طرف او به والی مدینه آمد که در آن نوشته شده بود: «أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ زَیْدَ بْنَ الْحَسَنِ، شَرِیفُ بَنِی هَاشِمٍ وَ ذُو سِنِّهِمْ، فَإِذَا جَاءَکَ کِتَابِی هَذَا، فَارْدُدْ عَلَیْهِ صَدَقَاتِ رَسُولِ اللَّهِ9 وَ أَعِنْهُ عَلَى مَا اسْتَعَانَکَ عَلَیْهِ، وَ السَّلاَمُ»؛[50] «زید بن حسن، شریف بنی هاشم و مسن‌ترین آن­ها است، هنگامی که نامه­ام به تو رسید، صدقات رسول الله را به او برگردان و در این امر یاری­اش نما... .»[51]

ظاهراً زید بن امام حسن7 تنها متولّی صدقات پیامبر9 بوده و در همین دوره، تولیت فدک به دست فرزند برادرش داود بن حسن مثنّی بن امام حسن7 بوده که از سوی عمر بن عبدالعزیز منصوب گشته و یا از سوی عبدالله محض بن حسن مثنی نیابت داشته است. اما طبق روایتی که عطاردی آن را نقل کرده، زید متولّی صدقات امیر مؤمنان علی7 نیز بوده و این نشان می‌دهد که بخشی از فدک هم در دستان زید بوده است.

ابو معشر[52] گوید: «حضرت علی7 مقرر کرده بود که باید تولیت صدقات او در دست اهل فضل و کمال از فرزندان او باشد. راوی گوید: تولیت صدقات آن حضرت در زمان ولید بن عبدالملک، به زید بن حسن7 رسید. در این هنگام میان او و ابوهاشم عبدالله بن محمد حنفیة بن امام علی7 بر سر تولیت و تصدی صدقات، اختلاف به وجود آمد. ابو هاشم به زید گفت: تو می‌دانی که ما در حسب و نسب با هم فرقی نداریم. تنها جهتی که تو را بر من فضیلت می‌دهد این است که تو از فرزندان فاطمه هستی و من از این شرف بهره‌ای ندارم. ولی این صدقات که اکنون موجود است، از فاطمة زهرا نیست، بلکه به امیر مؤمنان، علی بن ابی‌طالب7 تعلّق دارد. علاوه بر این، علی7 شرط کرده است که باید تولیت این صدقات در دست افضل و اعلم از فرزندان او باشد و من اکنون از شما افقه و اعلم هستم.

زید بن حسن7 به دمشق رفت و جریان را به خلیفة اموی گفت. در این هنگام از ولید بن عبدالملک نزد ابوهاشم سعایت شده بود که وی ادعای خلافت دارد و هم اکنون لشکریانش در عراق جمع شده و در انتظار فرمان او هستند.

ولید بن عبدالملک هنگامی­که این سخنان را دربارة ابوهاشم شنید، به عامل خود در مدینه نوشت که هرچه زودتر ابو هاشم را دستگیر کند و به دمشق بفرستد. ولید بن عبدالملک بر ابوهاشم خشمناک شد و سرانجام او را به زندان افکند. او مدتی در زندان بود تا اینکه امام سجّاد7 وسیلة رهایی و آزادی­اش گردید.[53]

شیخ مفید= دربارة زید می‌نویسد: «فَکَانَ یَلِی صَدَقَاتِ رَسُولِ اللَّهِ9 وَ أَسَنَّ، وَ کَانَ جَلِیلَ الْقَدْرِ، کَرِیمَ الطَّبْعِ، ظَرِیفَ النَّفْسِ، کَثِیرَ الْبِرِّ، وَ مَدَحَهُ الشُّعَرَاءُ، وَ قَصَدَهُ النَّاسُ مِنَ الآفَاقِ لِطَلَبِ فَضْلِهِ...»؛ «زید متولّی صدقات پیامبرخدا9 بود. او مردی مسن، جلیل القدیر، کریم الطبع و دارای نفس لطیف و خیر بی‌شمار بود و شعرا و ادبای عصرش در شأن او قصاید فراوانی گفته و او را ستوده‌اند.»[54]

زید از اصحاب امام سجاد7[55] و سیدی جلیل‌ القدر، بلند جایگاه، بخشنده و ستایش شده بود.[56]  او از عبدالله بن عباس[57] و جابر بن عبدالله[58]  و از پدر بزرگوارش روایت نقل می‌‌کند.[59]  همچنین حسن (فرزند زید) و عبدالله بن عمرو بن خداش، و عبدالرحمان بن ابی‌الموال و عبدالملک بن زکریای انصاری کوفی و ابو معشر نجیح بن عبدالرحمان مدنی و یزید بن عیاض بن جعدبه[60] از زید بن امام حسن7 روایت نقل کرده‌اند. گویند مردم از جسم قوی و بزرگ او در تعجب بودند و همواره او را بزرگ می‌شمردند. او در سن 70 سالگی یا 90 سالگی درگذشت.[61] برخی وفات او را حدود سال 120ق. نوشته‌‌اند.[62]

شیخ مفید= وفات او را در 90 سالگی می‌داند.[63] او در محلی میان مکه و مدینه به نام حاجر از دنیا رفت و به گفتة بخاری در هنگام وفات، صد سال داشت.[64]  گویند بدنش را به مدینه آورده و در قبرستان بقیع دفن کردند.[65]

علمای انساب گفته­اند همسر زید بن حسن7 لبابه دختر عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب بوده است و نیز نوشته­اند: این بانو همسر حضرت عباس بن امام علی7 بوده، و پس از شهادت او، زید بن حسن با لبابه ازدواج کرد و از او فرزندی به دنیا آمد که نامش را حسن نهاد.[66]

ابن سعد فرزند دیگری به نام محمد برای زید قائل شده است که در زمان حیات پدرش از دنیا رفت.[67]  ابوالحسن عمری نسّابه می‌نویسد: «گفته‌اند برای زید بن حسن7 فرزندی بوده به نام یحیی که قبر او در مصر است، ولی این مطلب را در کتابی ندیده‌ام، بلکه این قول مجرد سماع است و قائلین آن اندک­اند.»[68]

حسن مثنی متولی دیگر صدقات النبی9

یکی دیگر از متولیان صدقات رسول الله و امیر مؤمنان8، حسن مثنی، فرزند امام حسن مجتبی7 است. او مکنی به ابو محمد و مشهور به مثنی است.[69] مادرش خوله دختر منظور بن زبان (ریان) بن سیار بن عمرو بن جابر بن عقیل بن هلال بن سمی بن مازن بن فزاری بود.[70] او از پدرش امام حسن7 و از عبدالله بن جعفر[71] و از همسرش فاطمه بنت الحسین7[72] روایت نقل کرده است. و حنان بن سدیر کوفی، سعید بن ابی سعید، عبدالله بن حفص بن عمر بن سعد، حسن بن محمد حنفیة بن امام علی7 و فرزندانش ابراهیم، عبدالله و حسن مثلث[73] و سهیل،[74] زیاد بن سوقه[75] از وی روایت نقل می‌کرده‌اند.

او در سال 61 ق. با فاطمه دختر امام حسین7 ازدواج کرد.[76]  گویند خودِ  امام حسین7 او را در انتخاب دو دخترش فاطمه و سکینه آزاد گذاشت و او با فاطمه ازدواج کرد.[77]  

حسن مثنی در کربلا حضور یافت و در رکاب عمویش امام حسین7 با دشمنان جنگید. او بر اثر جراحات وارده، در زمین کربلا نیمه‌جان افتاده بود و آنگاه که امام حسین7 به شهادت رسید و آتش جنگ خاموش شد، سپاهیان عمربن سعد خواستند سر وی را از بدن جدا کنند اما اسماء بن خارجه فزاری که با حسن مثنی از طرف مادر خویشی داشت، از ابن سعد درخواست کرد که حسن را به وی بسپارند تا عبیدالله بن زیاد درباره‌اش تصمیم بگیرد و آنان چنین کردند و چون نزد عبیدالله رفت از او خواست که حسن را مورد عفو قرار دهد و از قتلش صرف نظر کند. ابن زیاد هم پذیرفت و از کشتن حسن صرف نظر کرد. اسماء بن خارجه وی را به خانة خود برد و تحت معالجه قرار داد و پس از بهبودی­اش روانة مدینه کرد.[78]

شیخ مفید= دربارة وی می‌نویسد: «حسن مثنی شخصیتی جلیل القدر، سرآمد خوبان روزگار، اهل فضل و تقوا و پارسایی و متولّی صدقات و امور خیریه جدّش امیرمؤمنان علی7 در عصر خود بود.»[79]

سید جعفر اعرجی با عنوان «وکان یتولّی صدقات جدّه أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب7»، از تولیت او بر صدقات امام علی7 خبر می‌دهد.[80]  به نظر می­رسد او این مطلب را از ابن عنبة نسابه اقتباس کرده است. وی سپس اضافه می‌کند که امام سجّاد7 با حسن مثنی در تولیت صدقات امیرالمؤمنین7 منازعه کرد و سرانجام تولیت آن را به حسن مثنی واگذار کرد.[81]

اعرجی ادامه می‌دهد: تولیت حق امام سجاد7 بوده است؛ زیرا تولیت صدقات امیرالمؤمنین7 باید در دست فرزندان فاطمه3 باشد و لذا پس از امام حسن7 به امام حسین7 رسید و پس از او امام سجّاد7 عهده‌دار شد اما به حسن مثنی برگرداند.[82]

سید ضامن بن شدقم تعابیر جالبی دربارة شخصیت حسن مثنی دارد. او می‌نویسد: «کان الحسن الْمُثَنَّى یشبه بجدّه رسول الله9 وکان سیّداً شریفاً رئیساً، جلیل القدر، رفیع المنزلة، عظیم الشأن، عَالِماً، عَامِلاً، فَاضِلاً، کَامِلاً، صَالحاً، عَابِداً، وَرِعاً زَاهِداً».[83]

صفدی در کتابش می‌نویسد: صدقات نبی9 پس از آن حضرت، ابتدا دست ابوبکر و سپس عمر افتاد و او به عباس بن عبدالله و امام علی7 برگرداند و آن حضرت آن را داشت تا به امام حسن7 رسید و سپس در دست امام حسین7 قرار گرفت و بعد از او در دست امام علی بن الحسین7 و پس از آن حضرت در اختیار حسن مثنی بود و بعد از او برادرش زید بن امام حسن آن را متصرف شد.[84] بنابراین، حسن مثنی هم صدقات حضرت رسول9 و صدقات علی7 و بخشی از فدک را عهده‌دار بوده است.

برخورد حجاج با حسن مثنی

زمانی­که حجاج بن یوسف ثقفی حاکم مدینه بود، عمر بن علی7 به حسن مثنی پیشنهاد کرد که مرا در موقوفات پدر شریک گردان، حسن نپذیرفت و عمر بن علی بن ابی‌طالب7 نزد حجاج رفت و شکایت کرد و او از حسن مثنی خواست که عمر را در موقوفات امیر المؤمنین7 مانند دیگر اهل بیت شرکت دهد و سهمی از آن برای عمر بن علی قرار دهد. حسن مثنی گفت: جدّم امیرالمؤمنین7 در وقف‌نامه شرط کرده است تا زمانی که فرزندانی از نسل فاطمه3 وجود دارند به سایر فرزندان نمی‌رسد و چون مادر عمر، صهباء، دختر ربیعة تغلبیه است، از صدقات پدرش بهره‌ای نخواهد داشت و من نمی‌‌توانم در حالی که جدم امیر مؤمنان7 معیّن فرموده، دخل و تصرف نمایم و آن را تغییر دهم.

حجاج گفت: اگر تو نتوانی چنین کنی من می‌توانم و او را دخالت و شرکت می‌دهم. حسن چیزی نگفت و چون حجاج به دیگران پرداخت، حسن از موقعیت استفاده کرد و از نزد حجاج بیرون رفت و یکسره راهِ شام را در پیش گرفت.[85]

حسن قریب به یک ماه جلوی دارالخلافة عبدالملک مروان سرگردان بود و اجازة ملاقات به او نمی‌دادند تا آن­که روزی یحیی بن حکم او را دید و پس از سلام و احوالپرسی علت حضورش در شام را جویا شد. حسن ماجرا را برای وی تعریف کرد. یحیی وعده داد اجازة ورود برای او بگیرد و نزد عبدالملک رفت و گفت:

حسن بن حسن بن علی بن ابی‌طالب به قصد دیدار با شما، یک ماه است در شام به­ سر می­برد و اجازة ورود به او داده نشده و او و پدرش و جدش پیروانی دارند که حاضرند جانشان را فدای آنان کنند و اگر خواسته‌اش را انجام دهی و وی را گرامی بداری، ضرر نخواهی کرد.

عبدالملک اجازة حضور داد و حسن بر او وارد شد و مورد احترام قرار گرفت. حسن با آن­که جوان بود اما آثار پیری در چهره‌اش دیده می­شد. عبدالملک خطاب به وی گفت: چه زود پیر شدی؟! یحیی بن حکم بی­درنگ گفت: چگونه پیر نشود و در حالی که اهل عراق پیوسته هیأتی به سویش روانه می‌کنند و او را به خلافت می‌‌خوانند! حسن خشمگین شد و گفت: چنین نیست بلکه ما خاندان پیامبر زود شکسته می‌شویم.

در این هنگام، عبدالملک پرسید: به چه هدفی به شام آمده‌ای؟ حسن حکایت حجاج را در مورد صدقات جدش بیان کرد. عبدالملک گفت: حَجاج چنین اختیاری ندارد. من برای او نامه‌ای می‌نویسم. او در نامه­اش خطاب به حجاج نوشت:  معارض حسن بن حسن در صدقات جدش نشود و کسی را که جدش داخل در موقوفات نکرده وارد نکند. او نامه را، همراه جایزه‌ای به حسن مثنی داد و با عزت و احترام وی را روانة مدینه کرد. حسن وقتی از حضور عبدالملک خارج شد، یحیی را مورد سرزنش قرار داد و گفت: بد رفیقی هستی و با جان من بازی کردی! یحیی گفت: چنین نیست بلکه خیرخواه تو بودم؛ زیرا عبدالملک از این پس همواره از تو می‌ترسد و اگر از ترس نبود حاجت تو را برآورده نمی‌ساخت.[86]

حسن مثنی در سال 97ه‍ .ق در سن 53 سالگی توسط دستیاران سلیمان بن عبدالملک بن مروان (حک: 96ـ 99ق) مسموم شد و درگذشت.

پس از وفات حسن بن حسن، تولیت صدقات النبی و امیر المؤمنین8 به برادرش زیدبن امام حسن7 رسید. برخی معتقدند که زید متولی صدقات النبی و حسن متولّی صدقات امیرالمؤمنین و بخشی از فدک بوده است.

متولی فدک در خلافت عمر بن عبد العزیز (حک: 99 ـ 101ق)

سلیمان ‏بن ‏عبدالملک در دهم و به روایتى در بیستم صفر سال 99 قمرى، در شهر دابق، در سرزمین قسرین وفات کرد و در هنگام وفاتش، طى وصیت‏نامه‏اى عمر بن‏عبدالعزیز را ولى‏عهد و جانشین خود معرفى کرد.[87]  عمر بن عبدالعزیز نسبت به خلفای پیش و پس از خود، از بنی امیه، نام نیکی از خود برجای گذاشت و بسیاری از کارهای وی، مورد ستایش دوستان و مخالفان بنی امیه؛ از جمله مورخان و سیره نگاران اهل سنت قرار گرفته است. او در هنگام قبول خلافت گفت: همة مظالم[88] و از میان آن­ها، اول چیزی که رد خواهم کرد، آن چه از فدک در دست من است را به فرزندان پیامبر و علی8 بر می‌گردانم.[89] وی همچنین به کارگزاران مدینه نوشت که فدک را به فرزندان فاطمه برگردانند.[90]  او پا را فراتر گذاشته و در مدتی­که فدک دستش بود و از درآمد آن بهره برد، پولش را به آل علی7 برگرداند.[91]

اربلی و دیگران می‌نویسند که او فدک را به امام محمدباقر7 و عبدالله المحض بن حسن المثنی بن امام حسن7 برگرداند و آن در دست آل علی7 بود تا عمر بن عبدالعزیز وفات یافت.[92]

ظاهراً امام محمدباقر7 در صدقات رسول الله9 و فدک، هیچ تعرضی ننموده و متولی فدک در این دوره داود بن حسن المثنی بن امام حسن7 بود. در همین باره ابوالحسن عمری نسابه می‌نویسد: «وکان داود یلی صدقات على عن أخیه عبدالله...».[93]  او نیابتاً متولی صدقات امیرالمؤمنین علی7 بود.

ابن طقطقی، ضمن اشاره به متولی بودن او بر صدقات علی7 ، وی را نایب بردارش حسن مثلث می‌داند.[94]  از اینجا معلوم می‌شود که تولیت فدک ابتدا به عبدالله المحض و سپس به حسن مثلث و پس از آن­ها داوود بن حسن مثنی به‌عنوان نایب از آن نگهداری و بهره‌برداری می‌کرده است. ابن مهنا نیز به تولیت او بر صدقات امیرالمؤمنین7 اشاره دارد.[95]  او برادر رضاعی امام جعفر صادق7 است.[96]

ابن عنبه ضمن ستایش از او می‌نویسد: «او مکنی به ابوسلیمان و متولّی صدقات امیرمؤمنان علی7 به نیابت از برادرش عبدالله محض بود. او همچنین برادر رضاعی امام صادق7 به شمار می‌آمد، هنگامی­که منصور دوانیقی بر بنی حسن خشمگین شد، او را همراه جمعی از بنی حسن به زندان انداخت. اما به سبب دعایی که امام صادق7 به مادرش آموخته بود، آزاد شد و به دعای اُم داوود شهرت یافت. این دعا در نیمه رجب خوانده می‌شود و به دعای استفتاح نیز مشهور است. داوود در مدینه به سن 60 سالگی درگذشت.[97]

سیدکاظم یمانی، داود را مکنّی به ابوعبدالله می‌داند.[98] شیخ طوسی= او را از اصحاب امام صادق7 شمرده[99] و بیهقی با عنوان «کَانَ شُجَاعاً سَخِیّاً» یاد می‌کند.[100]  ابوالفرج اصفهانی می‌نویسد: منصور دوانیقی او را با جماعتی از اهل‌بیت: به زندان انداخت و پس از کشته شدن محمد و ابراهیم آزاد نمود.[101]

داود از محدثین شیعه بوده و احمد بن محمد بن ابی‌نصر، از او روایت نقل کرده­اند.[102]  وی حدود سال 144قمری در مدینه وفات یافت.[103]  اگر سن او را در هنگام وفات که شصت سال بود کسر کنیم، سال 84 قمری، سال تولد او خواهد بود و هنگامی که او متولّی صدقات علی7 و فدک بود، قریب به 35 سال داشت.

اردبیلی در جامع الروات، داود بن حسن مثنی را از اصحاب امام باقر7 دانسته که البته وی در این ادّعا تنها است.[104]  اما با توجه به تولد داود به سال 84 قمری و وفات امام باقر7 در سال 114 می‌توان این ادعا را تأیید کرد؛ زیرا هنگام شهادت امام باقر7 داود سی سال داشته است.

علمای انساب و مورخان برای داود بن حسن مثنی چهار فرزند به اسامی زیر نوشته‌اند:

1.  ملیکه، وی با پسر عمویش حسن بن جعفر الخطیب بن حسن المثنی ازدواج کرد.[105]

2.  حماده، با یکی از امویان پیوند زناشویی بست.

3. عبدالله، که سیدی بود محترم.[106]

4. سلیمان، در سن 35 سالگی و در ایام هادی عباسی، در نبرد فخ شرکت داشت و کشته شد. همسرش لبابه دختر یسامه فزاری بود.[107]  از او با عنوان صاحب مدینه یاد می‌شود.[108] فرزندان او را «سلیمانیون» می‌خوانند. امرای مکه مکرمه پس از نمایندگان بنی عباس، از ایشان بوده‌اند.[109]

مادر این چهارتن را اُمّ‌کلثوم دختر امام زین العابدین7 نوشته‌اند[110]  و اُم‌خالد بربریه را مادر داود ابن حسن مثنی دانسته‌اند[111] که در بسیاری از کتب دعا به اُم داود مشهور است.[112]

متولی فدک در اواخر حکومت امویان

پس از وفات عمربن عبدالعزیز [20 رجب سال 101ق.]، یزید بن عبدالملک مروان به حکومت رسید و فدک را از خاندان حضرت فاطمه3 گرفت[113] و به بنی مروان سپرد.[114] سید محمدباقر صدر و علامه امینی] معتقدند که فدک پس از تصرف آن به دست یزید بن عبدالملک، تا انتهای خلافت مروانیان، در دست آنان بود. هشام بن عبدالملک (حک: 105 ـ 125ق)، ولیدبن یزید بن عبدالملک (125 ـ 126ق) یزید بن ولیدبن عبدالملک، ابراهیم­بن ولیدبن عبدالملک و مروان بن محمد حمار (125ـ 132ق) که آخرین خلیفة اموی است، هیچ اجازه‌ای به بنی فاطمه3 در تصرف فدک ندادند.[115]  اما مدارکی در دست است که در همین دوره، فدک میان دو تن از فرزندان امام سجاد7 که از اصحاب امام صادق7 بودند، دست به دست می‌شده است.

نخستین فرزندِ امام سجاد7 که متولّی فدک بود؛ عمر الأشرف بن امام علی بن الحسین السجّاد8 نام داشت. ابوالحسن عمری نسابه می‌نویسد: «... او متولّی صدقات علی7 بود.»[116]

فخر رازی نیز تصریح دارد که: «کَانَ یَلِی صَدَقَات عَلِیّ7 وَ فَدَک»؛ او متولی صدقات علی7 و فدک بود.[117]

بیهقی نیز می‌نویسد:  «وکان المتولّی لصدقات جدّه أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب7 فی مدّة عهده».[118]

ابن طقطقی نیز با جملة «وَلى صدقات أمیرالمؤمنین7»[119] گزارش فوق را تأیید می‌کند، اما علامة نسابه، ضامن بن شدقم، پس از بیان رسا در جلالت قدر و عظمت‌ شأن عمر اشرف می‌نویسد:

 «تولَّى صدقات جدّه رسول الله9 وکذا صدقات جدّه أمیر المؤمنین علیّ7». او تولیت صدقات جدش پیامبرخدا9 و همچنین جدش امیرمؤمنان علی7 را عهده‌دار بود.[120]  این جمله حاکی است کسی که متولی صدقات پیامبر9 بوده، متولی صدقات امیرالمؤمنین7 و فدک نیز بوده است.

گفتنی است، عمر اشرف، جدّ مادری سید رضی و سید مرتضی است و سید مرتضی در کتاب ناصریات خود از جدش چنین ستایش به عمل می‌آورد؛ «فَإنَّهُ کَانَ فخم السیادة، جلیل القدر والمنزلة فی الدولتین معاً؛ الأمویة، والعباسیة»؛ «او بزرگ سادات و مردی جلیل القدر و با منزلت در دو دولت اموی و عباسی بود»[121] که این جمله حکایت از تولیت وی بر فدک و صدقات پیامبرخدا9 در دولت بنی امیه و آغاز دولت بنی عباس دارد.

شیخ مفید= نیز مهر تأییدی برگزارش­های فوق می‌زند و در کتاب ارشادش می‌نویسد: «کَانَ فاضلاً جلیلاً و ولّى صدقات النبی9 وصدقات أمیرالمؤمنین وکان ورعاً سخیاً»؛ «او دانشمندی جلیل‌القدر بود و تولیت صدقات پیامبر9 و صدقات امیرمؤمنان7 در دست داشت و پرهیزکار و سخاوتمند بود.»[122]

علمای انساب به هنگام معرفی عمر اشرف، او را بزرگتر از زید شهید می‌دانند و می­نویسند: او در سن 65 یا 70 سالگی درگذشت.[123]  از آنجاکه زیدبن امام سجاد7 در سال 78[124] یا 79[125] به دنیا آمده و در سال 121ق. به شهادت رسیده[126] است و اگر عمرِ اشرف تنها 5 سال از زید شهید بزرگتر باشد، میان سال‌های 73 یا 74ق. به دنیا آمده و اگر طول عمر او را که بین 65 و 70 سال نوشته‌اند[127]  بدانیم، او در سال 138 یا 144ق. از دنیا رفته است و این مصادف با آغازین سال‌های دولت بنی عباس می­باشد.

عمر اشرف از نگاه عالمان رجال

عالمان رجال و انساب او بزرگ شمرده و ستوده­اند که در اینجا به پاره‌ای از آن اشاره می‌شود:

وی مکنّی به ابوحفص[128] و ابوعلی[129] و ملّقب به اشرف[130]  است و به این نام ملقب شد تا فرقی بین او و عمربن امام علی7 باشد؛ زیرا پسر امام علی7 از یک جهت و عمر بن امام سجاد7 از دو جهت ـ پدر و مادر ـ  شرافت نسب داشت؛ ازاین‌رو، اوّلی‌ به «عمر أطرَف» شهرت یافت و دوّمی به «عمر أشرف»[131] همچنین این شرافت نسبی باعث شد تا میان فرزندان جعفرطیار7، اسحاق عریضی را «اطرف»،[132]  و اسحاق بن علی زینبی[133] را «اشرف» ملقّب سازند.[134]

او از برادرش زید شهید، بزرگ‌تر[135]  و مادرشان جیدا، کنیزی است که مختار بن ابو عبیدة ثقفی آن را خریداری کرد و برای امام سجاد7 فرستاد و از او، عمراشرف، زید، علی و خدیجه به دنیا آمدند.[136]

عمر اشرف، مردی شریف، جلیل، بزرگوار، بخشنده، پرهیزکار و فاضل بود.[137] شیخ طوسی در رجالش او را از اصحاب برادرش امام محمدباقر7[138] و برادر زاده‌اش امام صادق7 برشمرده و با عنوان، مدنی تابعی یاد می‌کند.[139]  نسب سید رضی و سید مرتضی از طرف مادر به او ختم می‌شود.[140]

او روایات زیادی را به‌طور مرسل از پیامبر9[141]  و پدرش امام سجاد[142]  و برادرش امام باقر[143]  و نیز از امام صادق:[144] و سعید بن مرجانه[145] و ابن امامة بن سهل بن حنیف[146]  و فاطمه بنت الحسین7 نقل کرده است.[147]

ابو الجارود زیاد بن منذر گوید: از ابو جعفر محمدباقر پرسیدم، کدام یک از برادرانتان نسبت به شما مهربان‌تر و فاضل‌تر بودند؟ حضرت در پاسخ گفت: اما عبدالله [باهر]، بازوی پر قدرت من و متعلّق به پدر و مادرش بود و عمر [اشرف] چون دیدة بینای من، و زید، زبان گویای من و حسین. او بردبار بود و چون بر زمین گام برمی‌‌داشت به آهستگی بود و هنگامی که نادانان را خطاب می‌کرد آنان به او درود می­فرستادند.[148]

بیهقی از وی با عنوان؛ «کان أحد علماء السادة» یاد می‌کند.[149]

ابن طقطقی نیز با جمله «کان أحد علماء بنی هاشم ذافضل و کرم و کان محدثاً» از او ستایش به عمل آورده است.[150]

ذهبی می‌نویسد که او سیدی دانشمند و فاضل وکثیر العباده و مجتهد بود؛ «وکان سیداً، کثیر العبادة والاجتهاد، له فضل وعلم».[151]

عبید لی نسابه، تداوم نسل عمر اشرف را تنها از دو فرزند او به اسامی علی و محمد می‌داند.[152]  این دو بزرگوار هر دو از محدثان شیعه و از اصحاب امام صادق7 بودند.[153]

خدیجه دختر عمراشرف، از محدثان شیعه است و روایات متعددی از او از سوی عبدالله بن ابراهیم بن محمد جعفری نقل شده است.[154] او با حسین ذی الدمعة بن زید الشهید بن امام سجاد7 ازدواج کرد و ثمرة آن سه فرزند به اسامی؛ یحیی، سکینه و فاطمه بود.[155]  مِزی، خدیجه و زینب را بر شمار فرزندان خدیجه دختر عمراشرف افزوده است. [156]

از نوادگان اوست؛ محمد بن قاسم بن علی الاصغر بن عمرالاشرف که در سال 219ه‍ .ق در ایام معتصم در طالقان قیام کرد و سپس عبدالله بن طاهر او را گرفت و در بغداد محبوس ساخت و سرانجام در بغداد وفات یافت.[157]

محمدبن عمراشرف در سال 171ه‍ .ق در سن 64 سالگی وفات یافت.[158]

عبدالله الباهر، متولّی بعدی فدک

پس از تولیت عمر اشرف بن امام سجّاد7 بر فدک و صدقات پیامبرخدا9 ، عبدالله الباهر بن امام زین العابدین به این سمت منصوب شد.

بیهقی در کتاب لباب الأنساب می‌نویسد: زید بن امام سجّاد7 نزد خلیفه هشام بن عبدالملک می‌رود و از او درخواست می‌کند که صدقات پیامبر9 و هر آنچه که در دست زید بن امام حسن7 بود را به برادرش عبدالله الباهر تحویل دهد. هشام نیز عبدالله را متولی صدقات رسول الله9 نمود و زید بن حسن7 را بر آن ناظر و مشرف کرد.[159]

ابن طقطقی دربارة وی می‌نویسد:

«عبدالله الباهر، فاُمّه اُمّ أخیه الباقر7 و کان سیّداً  جلیاً، روى ‌عن أبیه علیّ بن الحسین8 علوماً شتَّى، و کتب الناس عنه، وکان یلی صدقات رسول الله9 وصدقات أمیرالمؤمنین علی7ّ».

«مادر عبدالله باهر، همان مادر برادرش امام باقر7 است. او سیدی جلیل القدر بود و از پدرش امام سجاد7 دانشی زیاد آموخت و مردم از او یادداشت می‌کردند. او متولّی صدقات پیامبر خدا و امیر مؤمنان، علی7 بود.»[160]

ابن عنبه نیز مطالب ابن طقطقی را تکرار می‌کند و می‌نویسد: او را به جهت زیبایی صورتش باهر می‌نامیدند. آن‌قدر زیبا بود که در هر مجلسی می‌نشست زیبایی­اش، همة زیبا رویان را تحت الشعاع قرار می‌داد![161]

کنیه­اش ابومحمد[162] بود و عمارة بن عَزِیَّه، موسی بن عقبه، یزید بن ابی زیاد و عبدالعزیز بن عمر عمری[163]  از او روایت نقل کرده‌اند. ابن حجر و سخاوی نیز پس از تمجید از او، او را مقبول الروایه دانسته‌اند[164] و او در کتب روایی شیعه زینت بخش است.[165]  امام فخر رازی ضمن اشاره به تولیت عبدالله برصدقات امیرالمؤمنین7 می‌نویسد: مادرش ام عبدالله، دختر امام حسن مجتبی7 است که با امام باقر7 همزاد می‌باشد. او در سن 57 سالگی وفات یافته و تداوم نسلش از یک فرزند او است که نامش محمد، ملقّب به ارقط است. از آن جهت محمد به این نام ملقب شد که با امام صادق7 مشاجره نمود و سپس آب دهن خود را به صورت امام ریخت و آن حضرت او را نفرین کرد و صورتش سفید و سیاه شد (و پیسی گرفت) و به ارقط ملقّب گشت. او فرزندی دارد به نام اسماعیل که مادرش ام‌سلمه دختر امام محمدباقر7 است.[166]