- سه شنبه ۲۵ شهریور ۹۳
بقعة این امامزاده در روستای میقان (معرب میکان) در دو فرسنگى شمال شهر اراک واقع شده و به «محمّد عابد» مشهور است.
ساختمان بقعه، بنایى مشتمل بر بقعة تاریخى، گنبد کاشیکارى، رواق، ایوان و یک صحن معمور، با حجرهها و غرفهها و سقاخانه و بناهاى وابسته به آن است. بناى بقعه، به صورت مربّع به دهانة 6 و ارتفاع 9 متر است که از هر ضلع، درى به رواقهاى اطراف یا به ایوان گشوده مىشود. هم سطح پوشش چهار درگاه مزبور، نیم طاقى در چهار گوشة بقعه بالا آمده که صورت ساختمان را به هیأت هشت ضلعى نامحسوس و بلافاصله به شکل فلکهاى تبدیل ساخته است.
جدار بقعه، سفید کارى ساده ولى روى قوسى نیم طاقها آراسته به آیینه کارى و پوشش جدار بقعه سفید کارى ساده است. در زیر ضریح چوبى، مرقد آراسته به کاشىهاى تعمیرى و کاشىهاى خشتى باستانى فیروزه فام قرار دارد که روى آنها، به خط ثلث برجسته و همرنگ زمینه، سورة یس قالب ریزى شده است. با توجّه به شباهت این کاشىها با نمونههاى مرقد سیّد اسحاق در ساوه و کتیبة شاهزاده جعفر موجود در موزة آستانة قم، به نظر مىرسد که این کاشىها از نیمة قرن هفتم و احتمالاً کار «استاد محمّد بن طاهر کاشى ساز» بوده باشد.
بر فراز بقعه، گنبدى شلجمى شکل قرار دارد که به قطر و ارتفاع 9 متر میباشد و بدنة آن از آجر آمیخته با گچکارى است. وضع کنونى گنبد مىرساند که تزیینات کاشیکارى آن، به کلّى فرو ریخته است. تبدیل گنبد عرقچینى آن به شلجمى، در عصر صفوى صورت گرفته است. در همین دوره، بخشهاى تابعه هم بر بناى بقعة اصلى افزوده شده است.
در سه جانب شمالى و شرقى و غربى بقعه، رواقهایى وجود دارند که به یکدیگر مرتبط هستند. رواق غربى بقعه، ازارة سنگى و جدار نقّاشى دارد و در جانب غربى آن، ایوانى با
ازارة سنگى به دهانة 5 و ارتفاع 9 متر، مزیّن به حجّارىهاى بدیع و در اطراف درگاه آن از داخل ایوان، قابى سنگى آراسته به تخته سنگهاى تراش و مشکى رنگ، مزیّن به گل و بوتههاى برجسته و ممتاز، از استاد اسماعیل طهماسبى به سال 1325 هـ. ق است و طرفین آن، در راه پلّه، دو حجره و دو غرفه ساخته شده است.
در سه جانب ایوان جنوبى، سه صفة فوقانى با غرفه در مدخل بقعه، ایوانچه یا دار الحافظى با بغلههاى آراسته به گچبرى، داراى دو طاقچة آیینه پوش و پوشش مقرنس آیینه متضمّن کتیبهاى به عمل ابراهیم طلائى 1341 است. بر فراز دار الحفاظ، صفّهاى سراسرى و در سینه اسپر آن، لوحى سنگى بر دیوار نصب گردیده است که روى آن، به خط نستعلیق برجسته، شش بیت شعر با ماده تاریخ 1133 هـ. ق نوشته شده است و مىرساند که این گنبد در عصر شاه سلطان حسین صفوى بر فراز این بقعه بنیان شده است. در جهت غربى ایوان و جنب راهروى کفش کن، حجرهاى بوده که به سقاخانه تبدیل شده و درون آن، سنگابى به صورت مستطیل ساخته شده که نصف حجره را فرا گرفته است و بدنة آن، کنده کارى مزین به گل و بوتههاى بر جسته دارد و در بین آنها، تاریخ 1320 هـ. ق خوانده مىشود. در لبة پیش آمدة آن نیز کتیبة دیگرى به خط نستعلیق شامل دو بیت و تاریخ 1320 هـ. ق است و بر فراز درگاه ورودى، لوح سنگى دیگر به تاریخ 1326 هـ. ق حجّارى شده که مىرساند حجّارى این قسمت، 6 سال به طول کشیده است. در اطراف بقعه، صحنى وسیع به مساحت 50×60 متر است که در اطراف آن حجرههاى زیبایى ساخته شده است.
پس از وفات این سیّد جلیل القدر که ظاهراً در اواسط قرن سوم هجرى (250 هـ . ق) اتّفاق افتاده، تربت و مزار او نیز باعث توجّه و مرکز نشر معارف اسلامى شد، تا جایی که مشهد او، به یکى از مشاهد مشرّفه و مشهور استان مرکزى یا عراق عجم مبدّل گردید و در هر دوره از زمان، هر که قصد خدمت به شیعه و اهالى عراق عجم داشت، به نحوى به تعمیر و توسعة این بقعه همّت مىگماشت.
به اعتقاد اهل محل، محمّد عابد فرزند بلافصل امام موسى کاظم است. چنانکه مردم گناباد هم مدفن او را در گنبد موجود در آن قصبه مىدانند و بر طبق مدعاى خود سوگند هم یاد مىکنند و در جای جاى کشور بقاعى به وى منسوب است که همه به فرزند بلافصل امام موسى انتساب مىدهند، در صورتی که برخى از علماى انساب، مدفن وى را در شیراز تعیین کردهاند.
محمّد عابد کیست؟ محمّد بن موسى فرزند دیگر امام هفتم است. که شیخ مفید در فضیلت وى روایتى را از کنیز رقیه دختر امام موسى بن جعفر نقل مىکند که مىگوید: «محمّد بن موسى ، همیشه با وضو بود. شبها را به عبادت و نماز مىگذارند و پس از فراغت از نماز، اندکى استراحت مىکرد و آنگاه به پا مىخاست و وضو مىگرفت و مشغول عبادت و نماز مىشد. وى این کار را تا صبح تکرار مىکرد. هاشمیه، کنیز دختر امام کاظم گوید: هیچگاه محمّد را ندیدم، مگر اینکه این آیه از قرآن را به خاطر آوردم: «کانوا قلیلاً من اللیل ما یهجعون».
از اینرو، این امامزادة جلیل القدر، به سبب کثرت عبادتش به میر محمّد عابد مشهور و معروف است. شیخ مفید ، دربارة ایشان مىنویسد که وى به اهل فضل و صلاح متصف بود.
بنا به نقل برخی از علماى انساب و تواریخ، بارگاه حضرت سیّد میر محمّد، در قسمت شرقى حرم مطهّر احمد بن موسى و یا در کاخک گناباد واقع شده است. صحن بارگاه این امامزادة گرامى و احمد بن موسى ، مشترک است. دیواره و حنهاى این امامزادة والا مقام همچون صحن و بیوتات حرم احمد بن موسى ، با چینشى هنرمندانه آیینه کارى شده است. طاطان هنرمند با خطوط نسخ و ثلث جلوة معنوى دیگرى به حرم مطهّر محمّد بن موسى بخشیدهاند. در سال 1306 هـ. ق، به دستور اویس میرزا، ضریحى زیبا از جنس نقره ساختند و بر روى قبر مطهّر آن حضرت نصب نمودند.
بنابراین، وجهى براى مزار محمّد عابد بن موسى در روستای میقان اراک نخواهد بود.
از آنجاییکه شخص مدفون در این بقعه، به زهد و عبادت متّصف بوده، لذا پس از بازسازى بقعه، چنین تصوّر شده که وى محمّد عابد فرزند بلافصل امام موسى کاظم است. از طرفى چون محمّد عابد در شیراز داراى بقعه است، مرحوم عبّاس فیض نیز احتمال دادند که وى محمّد بن احمد بن هارون بن موسى است که به قم مهاجرت نموده و حال آنکه نه وى ملقّب به عابد بوده و نه متّصف به زهد و عبادت! بنابراین، نمىتوان شخص مدفون در این بقعه را فرزند یا اصولاً نوة امام موسى کاظم دانست.
از آنجایی که روستاى میقان از دیر باز جزء فراهان قم و ساوه بوده است، لذا با رجوع به منابع مستند تاریخى، به این نتیجه خواهیم رسید که وى سیّد محمّد بن عبدالله بن حسین بن حسن الأفطس بن على الأصغر بن امام زین العابدین مىباشد زیرا:
1. علّامة سیّد احمد بن محمّد بن عبد الرحمن کیاگیلانى، از علماى انساب قرن دهم هجرى، ضمن معرّفى سادات خورزن فراهان ساکن ساوه، مىنویسد: نسب آنان به محمّد بن عبدالله بن حسین بن حسن الأفطس بن على الاصغر بن امام زین العابدین مىرسد و اضافه مىکند که سیّد أمیر محمّد بن سیّد أمین الدّین بن سیّد حسین بن سیّد کمال الدّین و... از این نسل و طایفه مىباشد.
2. امام فخر رازى، متوفّاى 606 هـ. ق مىنویسد: «على بن محمّد بن عبدالله بن حسین... مات بآبة» یعنى فرزند محمّد بن عبداللَّه، که به نام على بود، در آبة ساوه وفات یافت. بنابراین، مىتوان هجرت وى با پدر خود را به آوه ساوه و توطّن در میقان را احتمال داد. خصوصاً پدر وى به عابد و سکران شهرت داشت.
3. همچنان که امامزاده محمّد میقان به محمّد عابد شهرت دارد، این امامزاده محمّد بن عبدالله بن حسین بن حسن افطس بن على الاصغر بن امام زین العابدین نیز به عابد شهرت داشته است. در این باره، علماى انساب مىنویسند:
«محمّد السکران، لکثرة صلاته و تهجده بالیل فیصیرکالسکران فسمى بذلک» در کتاب تهذیب الأنساب نیز آمده «محمّد السکران بن عبدالله یلقّب بذالک لکثرة صلاته و عبادته» مؤلّف کتاب الفخرى فی انساب الطالبیّین نیز مىنویسد: «محمّد السکران، سمى بذلک لکثرة صلاته و تهجّده با للیل و شهره»
بنابراین، این احتمال که وى در مشهد میقان مدفون باشد، تقویت پیدا مىکند، خصوصاً امام فخر رازى وفات فرزند وى به نام على را در آبه نوشته است. علّامه ابن طباطبا، محمّد را ساکن در مصر مىداند، ظاهراً وى پس از توقّف در مصر، به ایران مهاجرت نموه است چرا که وى وفات او را در مصر ننوشته است.
- ۱۳۱۴
- ادامه مطلب