مزارات ایران و جهان اسلام

مسجد جامع کبیر که در محلّه دبّاغان و در کناره غربى خیابان شهدا واقع شده است، از مهم‏ترین مسجدهاى قزوین است. این مسجد نه تنها در قزوین، بلکه در سراسر ایران منحصر به فرد و بى مانند است. گنبد و مناره‏هاى باشکوه، ایوان‏هاى بلند، گچبرى نفیس و ساختمان‏هاى با شکوه آن نماینده و نشانگر بهترین سبک معمارى دوره‏هاى سلجوقى و صفوى است.

از گذشته مسجد آنچه دانسته است، این است که این مسجد در قرن هفتم هجرى درهاى متعدّدى داشته است. پس از حمله مغول تا دوران صفویّه، از چگونگى وضعیّت مسجد و درهاى آن اطّلاعى در دست نیست. هم اکنون این مسجد دو در دارد: یکى در شرق و دیگرى در شمال غرب. حیاط مسجد
به شکل مربّع مستطیل است و طول آن شرقى ـ غربى است.

مساحت آن بیش از چهار هزار متر مربّع است. در چهار جهت آن، چهار ایوان بلند قرار دارد که ایوان جنوبى آن بلندتر از ایوان‏هاى دیگر است. در دو سوى ایوان شمالى، دو مناره زیبا سر به آسمان کشیده است. در دو سوى هر ایوان، دو رواق طولانى ساخته شده است که هر رواق به نام امام جماعت یا پیشنمازى که سال‏ها در آنجا نماز گزارده، معروف شده است. رواق‏هاى شرقى از همه باریک‏تر و رواق‏هاى جنوبى از رواق‏هاى دیگر پهن‏تر و بزرگ‏ترند و با آجر ساخته شده‏اند. در وسط حیاط مسجد، حوض بزرگى قرار دارد.

قدیمى‏ترین بنایى که امروزه در مجموعه ساختمان‏هاى مسجد جامع
باقى مانده است، بناى کوچک گنبد دارى است که به دهلیز درِ شرقى مسجد
راه دارد. این بنا از خشت‏هاى بزرگ خام و گل ساخته شده و «تاق هارونى» یا
«مقصوره کهن» نامیده مى‏شود. اصل بناى این اتاق را به دوره پیش از اسلام
نسبت مى‏دهند و چنین گفته مى‏شود که به دستور هارون الرشید در سال
192 هجرى قمرى، شالوده این مسجد بر یک آتشکده دوره ساسانى بنا
نهاده شده است.

دوّمین بخش بناى مسجد، از لحاظ تاریخى و زمان، ساختمان بناى گنبد
آجرى دو پوسته دوره سلجوقى و شبستانِ بى مانند آن در سمت غرب و
جنوب تاق هارونى است که در شمار یکى از شاهکارهاى هنرى مکتب
معمارى اوایل قرن ششم هجرى است. این شبستان را «مقصوره خمار
تاشى» گویند و امیر «خمار تاش بن عبداللّه‏ عمادى» ساختمان آن را در سال
500 هجرى قمرى آغاز کرده و به سال 509 هجرى قمرى آن را به پایان
رسانیده است. بر فراز مقصوره خمار تاشى، گنبد عظیمى قرار دارد.

در این مقصوره، کتیبه‏هاى نفیسى با منتهاى ظرافت گچبرى شده‏اند.
تعداد این کتیبه‏ها پنج عدد است: اوّلین کتیبه به خط ثلث و در دور گنبد اجرا
شده است که در آن نام سازنده مقصوره و مدّت ساختمان نوشته شده است.
کتیبه دوّم به خط کوفى است و در آن، خمار تاش آنچه را که از قراء مزارع
وقف این مسجد کرده، نام برده است. کتیبه سوّم به خط کوفى مارپیچى
است و مشتمل بر سوره مبارکه «بقره» است. کتیبه چهارم که به خط نسخ
ثلث است، شرح موقوفاتى است که خمار تاش از خود باقى گذاشته و محل
مصرف آن‏ها را معیّن کرده است. کتیبه پنجم به خط نسخ کوفى است و آن
وقف نامه و شرح تقسیمات آب قنات خمار تاش است. امیر خمار تاش در
دو سوى مقصوره، دو شبستان دیگر نیز ساخته است که امروزه به آتشکده
معروف‏اند.

ایوان و صفّه بلندى که در جلو شبستان گنبد دار سلجوقى جاى دارند، در
دوره صفویّه و به سال 1069 هجرى قمرى ساخته شده‏اند و به بناى
سلجوقى متصل گردیده‏اند. این ایوان به وسلیه ساختمان یک نیم گنبد با
جبهه پهن به پایه گنبد سلجوقى پیوند یافته است. محل اتکاى نیم گنبد که
مانند گنبد سلجوقى دو پوسته است، به شبستان چسبیده و با آن چفت و
بست شده است.

در راهروى این ایوان که به مقصوره اتصال مى‏یابد، دو ستون عظیم قرار
دارد که بر هر یک لوحه هایى از سنگ مرمر نصب گردیده است. مفاد لوح
سنگى سمت راست مربوط به منع و لغو عوارض قپاندارى دارالسلطنه
قزوین به سال 1081 هجرى قمرى در دوره صفویّه، و دیگرى مربوط به لغو
و رفع متحمّلات دیوانى در قزوین به سال 1238 هجرى قمرى در دوره
قاجاریّه است.

ایوان شمالى مسجد و دو مناره با شکوهى که در دو سوى آن قرار دارند،
با کاشى‏هاى رنگارنگ تزئین شده‏اند و به احتمال قوى از بناهاى دوره
صفوى‏اند. کاشى‏هاى مناره‏ها و این ایوان، با گذشت زمان، بارها فرو
ریخته‏اند و مجددا تعمیر شده‏اند. در این مناره‏ها، افزون بر زیبایى و شکوه
خاص آن‏ها، از نظر ساخت نیز فن آورى پیچیده‏اى به کار رفته است که مانند
منارجنبان اصفهان، چگونگى آن هنوز روشن نگردیده است.

ایوان غربى مسجد نیز از آثار دوره صفوى است و به سال 1081 هجرى
قمرى ساخته شده است. مسجد جامع قزوین به مناسبت دارا بودن تاق
هارونى از گنجینه آثار تاریخى مسجد جامع اصفهان، قدیمى‏تر است.