مزارات ایران و جهان اسلام

شهر قزوین در گذشته هشت دروازه داشته که به نام‏هاى دروازه رشت، باغ شاه، درب کوشک، تبریز، تهران، شیخ آباد، امامزاده حسین و خندقبار معروف بودند، امروزه از آن میان، تنها دو دروازه درب کوشک و تهران باقى مانده‏اند.

دروازه درب کوشک که در انتهاى خیابان آزادى قرار دارد، در دوره قاجاریّه ساخته شده و در سال 1296 هجرى قمرى در دوره حکومت عضد الدوله، کاشى کارى شده است.

سراى حاجى رضا بنایى بسیار عالى و وسیع است که حیاطى بزرگ دارد.
بناى دو طبقه آن در دو اشکوب ساخته شده و به وسیله اتاق‏هاى زیبایى به صورت یک تیمچه در آمده است. در گذشته، این سرا محل داد و ستد بازرگانان تبریزى و قفقازى بود و از سراهاى معمور به شمار مى‏رفت. ولى اکنون به حال نیمه متروک در آمده است.

این سرا در شمال خیابان اصلى شهر قزوین قرار دارد و بانى آن «آقا محمّد ارباب قزوینى» و «حاجى غلامحسین» مى‏باشند که هر دو از تاجران نامى قزوین بوده‏اند. این سرا بنایى دو طبقه است و در دوره قاجار ساخته شده است.

این سرا در میان بازار قزوین و نزدیک به چهار سوق بزرگ قرار دارد و درِ شرقى آن به بازار بزّازها گشوده مى‏شود. درِ جنوبى سرا به طرف بازار و نزدیک به حمام جلودار قرار گرفته است. این سرا که بنایى دو طبقه است و گویا محل ضرب سکّه بوده است، پیش از جنگ جهانى اوّل، مرکز فعالیّت تجارى بوده و در حال حاضر رونق چندانى ندارد.

این سرا که در خیابان امام خمینى رحمه ‏الله قرار دارد، یکى از وسیع‏ترین و کامل‏ترین سراهاى قزوین است و توسّط سعدالسلطنه، فرماندار قزوین در دوره قاجار، بنا شده است.

سراى سعدیّه ساختمانى است یک طبقه با حیاطى بسیار بزرگ که در اطراف آن حجره‏هایى ساخته‏اند. تاق‏هاى حجره‏ها یزدى بندى شده است.

این سرا که در جنوب قیصریّه واقع شده است، بناى دو طبقه است که سه درِ ورودى دارد. یکى از این درها به بازارچه وزیر، دیگرى به قیصریّه، و سوّمى به بازار بزّازها گشوده مى‏شود. در همه حجره‏هاى این سرا فعالیّت بازرگانى انجام مى‏ شود.

این کاروان سرا، سراى کوچکى است در جانب شرقى میدان سعادت (میدان مال فروش‏ها) که به خیابان اصلى هم راه دارد. در گذشته، این کاروان سرا محل کسب چند تن از بازرگانان بود و هم اکنون محل بار فروشى است.

تا پیش از نهضت مشروطیّت، بر جاى این کاروان سرا، خرابه‏اى قرار داشت. «حسن خان یوزباشى» که غالبا سمت فراش باشى حاکمان و فرمانداران قزوین را داشت و خانه‏اش در همان حوالى کوچه سمساره بود، بر جاى این خرابه، کاروان سرایى بنا کرد. در زمان جنگ جهانى اوّل، این کاروان سرا مدّت‏ها توقفگاه بخشى از نیروهاى پیاده نظام روس بود. بعدها این محل، مکان بار فروشى شد و هم اکنون کارخانه خشکبار است.

در مسیر جاده قزوین ـ بوئین زهرا، کاروان سرایى از بناهاى دوره صفویّه قرار دارد که در حال حاضر، در قسمتى از آن پاسگاه ژاندارمرى استقرار یافته است.

کاروان سراى محمّد آباد از جمله بناهاى جالبى است که طرح داخل و خارج آن با هم اختلاف کلّى دارند. این اختلاف مربوط به نماى ضلع جنوبى خارج کاروان سرا است. نماى اصلى کاروان سرا عبارت است از یک سردر قوس دار در وسط که در هر طرف آن سه غرفه قرار دارد. از انتهاى بازوهاى دو طرفِ سردر، دیوارى به طول 20/16 متر به طرف شمال پیش مى‏رود و به دیوار پشت اتاق‏هاى واقع در ضلع جنوبى کاروان سرا منتهى مى‏گردد. از محل تقاطع، دیوار پشت اتاق‏ها به طول 85/11 متر تا گوشه‏هاى جنوب شرقى و جنوب غربى امتداد مى‏یابد و با رسیدن به دو برج آجرى مدور که در دو کنج قرار دارند، پایان مى‏یابد. به این ترتیب، نماى اصلى کاروان سرا داراى یک طرح پنج ضلعى و دو برج مدور مى‏ باشد.

این تیمچه در میان چهار سوق بزرگ و حمام جلودار، و در برابر درِ جنوبى سراى ضرابخانه واقع شده است. این تیمچه قبلاً جایگاه شاهین سازها بود، ولى در حال حاضر بار فروشى است.

این تیمچه در میان چهار سوق بزرگ و حمام جلودار، و در برابر درِ جنوبى سراى ضرابخانه واقع شده است. این تیمچه قبلاً جایگاه شاهین سازها بود، ولى در حال حاضر بار فروشى است.

این تیمچه که بانى آن «حاج محمّد تقى یزدى» بوده است، در بازار آهنگرها واقع شده است و در حال حاضر بار فروشى است.

این تیمچه به سرمایه «حاج سیّد ابوالقاسم رضوى اصفهانى» ساخته شده است. این شخص تجارتخانه خود را که در سراى سعادت بازار قزوین بود، به اینجا انتقال داده بود و انحصارا از این تیمچه استفاده مى‏کرد. اکنون این تیمچه در دست بازماندگان اوست و به چوب فروشى تبدیل شده است.

این آب انبار در محلّه راه رى و خیابان راه آهن واقع شده است و بانى آن حسن خان و حسین خان از امیران قاجاریّه مى‏باشند. این آب انبار داراى یک تاق است که روى آن، از خارج، یک گبند مخروطى کوچک با پوششى از کاشى فیروزه‏اى (مانند گنبد مسجد سردار) ساخته‏ اند.

این آب انبار در حاشیه شرقى خیابان شهدا و پشت بازارچه قزوین قرار دارد و بانى آن حاج میرزا حکیم مى‏باشد. این آب انبار راه پلّه‏اى با 36 پلّه و کتیبه‏اى به خط سفید دارد که روى کاشى بنفش نوشته شده است. تاریخ بناى آن 1244 هجرى قمرى است.

این آب انبار که یکى از زیباترین و بزرگ‏ترین آب انبارهاى قزوین است، در انتهاى خیابان تبریز شهر قزوین قرار گرفته است. این آب انبار، 37 پلّه ساختمان شده از سنگ‏هاى تراشیده و دو شیر آب دارد. پوشش سقف آن مسطّح بوده و در گذشته چهار هواکش داشته که امروزه تنها یکى از آن‏ها باقى مانده است. هواکش آب انبار با آجر ساخته شده است و داراى تزئینات آجرى و کاشى در نما مى‏باشد.

این حمّام در حاشیه شرقى و انتهاى خیابان مولوى شهر قزوین واقع شده و از دو بخش مردانه و زنانه تشکیل شده است. هنگام احداث خیابان مولوى، قسمتى از حمام و درِ ورودى آن را خراب کرده و درِ دیگرى براى آن ساخته‏اند. تاریخ ساخت بنا، برابرِ کتیبه‏اى که به خط نستعلیق و به شعر، در
بالاى درِ ورودى نوشته شده است، 1259 هجرى قمرى و بانى آن «حاجى حسن بن حاجى عبداللّه‏ تبریزى» است.

در اطراف حوض سربینه حمام که با سنگ‏هاى مرمر نفیس فرش شده است، چهار سنگ آب به شکل ماسه و کشکول از سنگ مرمر بر پشت تندیس چهار شیر، که آن‏ها نیز از مرمر تراشیده شده‏اند، نصب شده است.

این حمّام قدیمى که از آثار دوره صفویّه است، در شهر تاکستان قرار دارد.
نقشه داخل حمام با نقشه حمام صفا در قزوین شباهت کامل دارد. این حمام از سه قسمت: رخت کنى (سربینه) با طرح مستطیل شکل، گرمخانه و خزانه تشکیل شده است. گرمخانه داراى طرح هشت ضلعى است که ضلع‏هاى آن، یک در میان، با هم برابرند. در چهار طرف این محل، چهار فضاى شاه نشین مانند ساخته شده است که افراد براى شست و شوى از آن‏ها استفاده مى‏کنند. در وسط گرمخانه یک حوض بزرگ سنگى با همان طرح هشت ضلعى قرار دارد.

این گنبد در روستاى نیاق، در 16 کیلومترى قزوین و در نزدیکى امامزاده سلطان ویس قرار دارد. این بنا، بنایى با نماى هشت ضلعى است که طول هر ضلع آن از خارج 80/2 متر است. در زاویه هر دو ضلع، برجستگى‏اى وجود دارد که به صورت دور قاب هر ضلع در آمده است. قسمت ازاره بنا از سنگ و بقیه آن با آجر ساخته شده است. نماى خارجى بنا هیچ گونه تزئینى ندارد و تنها در قسمت بالا، یک رج آجرکارى که در امتداد جرزهاى نبش با برجستگى کم‏ترى بالا رفته، شکل یک قوس و طاق نماى تزئینى را به وجود آورده است. در وسط سه ضلع از هشت ضلع بنا، سه درِ ورودى تعبیه شده است که در بالاى دو درِ شمالى و غربى، قوسى تیزه دار و در اطراف آن‏ها، قاب مستطیل شکلى قرار گرفته است. درِ شرقى، در حال حاضر، با لاشه سنگ مسدود شده است. در اطراف این در، قاب مستطیل وجود ندارد. در بالاى این در ـ بر روى دیوار ـ آثار یک سردرِ هلالى شکل تزئینى مشاهده مى‏شود که در حال حاضر، جز طرح قوس آن، که با ملاط گچ ساخته شده، چیز دیگرى از آن باقى نیست.

این بنا که در 37 کیلومترى جاده قزوین ـ رشت و بر فراز یک رشته بلندى قرار گرفته است، بنایى مدور است که به جز گنبد آن، به تمامى از سنگ لاشه و با دقّتى در خور ستایش ساخته شده است. بر روى نماى خارجى بنا، پنج برجستگى به صورت ستون‏هاى مدور تعبیه کرده‏اند. ورودى بنا، در شرق آن
و در میان یک جلوخان مستطیل شکل جاى دارد. پوشش زیرین بنا به صورت یک گنبد آجرى مخروطى شکل در میان دیوارهاى جانبى برج دیده مى‏شود. محیط پایه برج کمى بیش‏تر از محیط قسمت بالاى آن است. قطر دیوار برج نسبتا زیاد و نزدیک به یک متر است. از وضع کلى بنا چنین بر مى‏آید که گنبد آجرى، بعدها، بر روى بدنه سنگى ساخته شده است.