مزارات ایران و جهان اسلام

بر روى تپّه‏اى که در جانب شمال شرقى قلعه ساسان ـ از دهستان طارم ـ قرار دارد، برج سنگى ویرانه دیگرى که با سنگ و ملاط گچ ساخته شده است، دیده مى‏شود. با گذشت زمان، این برج آسیب‏هاى فراوانى دیده است.

در سال 1962 این برج توسّط یکى از باستان شناسان خارجى به نام «ویلى» مورد مطالعه قرار گرفته است. در این بررسى، کتیبه‏اى به خط کوفى تزئینى در قسمت زیر سقف آن مشاهده شده که فقط دو کلمه آن باقى مانده و بقیّه آن فرو ریخته است.

در فاصله 12 کیلومترى از شمال قزوین، محل خوش منظره و خوش آب و هوایى قرار دارد که به علّت ارتفاع زیاد، هواى آن از هواى قزوین خنک‏تر است. در این محل، بر روى ارتفاعات جانب چپ، رودخانه عریضى به نام ارنزک جریان دارد. برج بلندى نیز از دور بر فراز این بلندى خودنمایى مى‏کند؛ چنان که از مسافتى بسیار دور از میان دشت‏ها و صحراهاى اطراف قزوین مى‏توان آن را دید. بلندى مزبور بر تمام محیط اطراف مسلّط است و از فراز آن مى‏توان شهر قزوین را به خوبى مشاهده کرد.

این برج‏ها در یک کیلومترى روستاى حصار ارمنى ـ از توابع خرقان غربى، و در 32 کیلومترى جاده قزوین ـ همدان قرار دارند. برج‏هاى خرقان در محوطه وسیعى به فاصله کمى از یکدیگر قرار گرفته‏اند و از بسیارى جهات با هم شباهت دارند؛ اما برج شرقى، قدیمى‏تر از برج غربى است.

بناى برج شرقى داراى نقشه هشت ضلعى با ستون‏هاى مدور در هشت گوشه است که قسمت ازاره آن در سال 1347 ه . ش تعمیر و مرمّت گردیده است. تمامى بنا به ضخامت 60 سانتى متر با آجرهاى ساده به ابعاد 5×19×19 سانتى متر یا 5×20×20 سانتى متر ساخته شده، سپس روى آن پوششى تزئینى با آجر به ضخامت 21 سانتى متر اجرا شده است. قطر ستون‏هاى مدورِ گوشه‏هاى بنا، به جز دو تاى آن‏ها که راه پلّه مارپیچ منتهى به بام را در بر مى‏گیرند، همگى یکسان است. براى رسیدن به راه پلّه‏ها باید از درِ مستطیل شکل کوتاهى که در داخل اتاق مقبره قرار دارد، گذشت. تعداد پلّه‏هاى هر راه پلّه 22 عدد است.

روستاى نیاق در 16  کیلومترى قزوین، و در یک منطقه کوهستانى واقع شده است. در این روستا بقایاى آثار تاریخى وجود دارد که به ایوان نیاق و تاق محمّد حنیفه معروف شده است. این اثر تاریخى بر بالاى کوه سنگى مجاور روستاست و عبارت از گودالى به طول 8 و عرض 5/2 متر مى‏باشد که یک ضلع آن به صورت منحنى است. این گودال به یک حوض سنگى شبیه است. در گوشه این حوض، پلّکانى سنگى با هفت پلّه در دل سنگ‏هاى کوه کنده شده است.

این قلعه در 15 کیلومترى جاده تاکستان ـ زنجان، در نزدیکى روستاى آبک‏لو، بر بالاى کوهى واقع شده است. دسترسى به این قلعه از راهى است که از گرده جنوبى به بالاى قله و پاى بناى قلعه منتهى مى‏ شود.

در مسیر منتهى به قلعه آثارى از سکوهاى متعدّد مشاهده مى‏شود و نشانگر آن است که در زمان آبادانى بنا، این پلّه‏ها جهت دسترسى به بناى قلعه ساخته شده ‏اند.

این قلعه که در قسمت شمالى قزوین قرار دارد، محل اقامت محمّد زمان خان رشوند بوده و او آن را به صورت قلعه‏اى بزرگ ساخته است. این بنا از سنگ و ملاط گچ ساخته شده است و داراى برج‏هایى است که با سنگ‏هاى بزرگ به وزن 400 تا 450 کیلوگرم بنا شده است.

بناى قلعه به سه بخش تقسیم مى‏شده که عبارت‏اند از: اندرونى، بیرونى و محل زندگى خدمتکاران. در کنار بناهاى مزبور، حمام و آسیاب و اصطبل جاى گرفته‏اند. تالار بزرگ بیرونى که محل باریابى نمایندگان و بزرگان هفت ناحیه رودبار بوده، هنوز پابرجاست و گچ برى‏هاى جالب آن معرف شکوه و عظمت دیرین آن است.

این قلعه در دهستان طارم قرار دارد و بر فراز تپه بلندى ساخته شده که قسمت بالاى آن فاقد پوشش گیاهى است و به صورت سکویى از سنگ سیاه خودنمایى مى‏کند. این بنا از سه جهت داراى شیب تند است که تا حدى دسترسى به بناى روى تپّه را دشوار مى‏سازد. در حال حاضر، آب دریاچه سدى که در نزدیکى آن قرار دارد، تا پاى این تپّه ادامه یافته و چشم  نداز زیبایى را پدید آورده است.

بناى قلعه ساسان عبارت است از برجى با طرح هشت ضلعى که درقسمت پایین آن دور تا دور دیوارى به ارتفاع 2 متر قرار دارد. طول هر ضلع برج از خارج 50/6 متر است.

بر فراز کوه بیدلان که بر الموت رود و طالقان رود مشرف است. بقایاى قلعه‏اى مشاهده مى‏شود که از دژهاى اسماعیلى است و براى حفاظت دره الموت مورد استفاده قرار مى‏گرفته است. بقایاى قلعه شیرکوه عبارت است از: هشت آب انبار، یک برج و بخشى از دیوار قلعه. همه این بناها در دل سنگ‏هاى کوه کنده شده‏اند. براى رسیدن به قلعه از راهى بسیار دشوار باید گذشت. قلعه شیر کوه در زمان حمله هلاکوخان مغول از بزرگ‏ترین قلعه‏هاى اسماعیلیان بوده که به علّت استوارى آن و بسیارى مردان، لشگر مغول موفق به تسخیر آن نگردید.

در شمال روستاى زرگرد که در ناحیه کوهستانى شمال قزوین قرار دارد و از دهات کوهپایه به شمار مى‏رود، بر فراز قلّه کوهى، آثارى از بناهاى ویرانه سنگى به چشم مى‏خورد که احتمالاً یک قرارگاه و یا یک قلعه نظامى بوده است. در پاى کوه، رودخانه‏اى به نام سنگرود در بستر دره پلنگ درّه جارى است. بر روى تپه مرتفع کنار این درّه، آثارى شبیه به چهار تاقى‏هاى دوره ساسانى دیده مى ‏شود.

این قعله بر بالاى یک تپه سنگى در دهستان طارم قرار دارد و دسترسى به آن جز از سمت شمال، بسیار دشوار است. سفید رود از جانب جنوبى این قلعه مى‏گذرد و آن سوى رود، رشته ارتفاعاتِ بلندِ سنگى، سر به آسمان کشیده‏اند. بناى اصلى قلعه در بالاى کوه قرار دارد و بخشى از شیب آن راکه
به طرف جنوب مى‏باشد، دربر مى ‏گیرد.

در ناحیه رودبار نیز بیش از هر چیز ویرانه‏هاى مربوط به قلعه‏هاى اسماعیلیه که بر فراز ستیغ کوهساران خودنمایى مى‏کنند، نمایان است. دژ لمبسر یکى از عظیم‏ترین و وسیع‏ترین دژهاى منطقه است که دو رود «نینه رود» و «لمه در» در دو سوى آن جریان دارند. قلعه لمبسر از سه جهت
مشرق، جنوب و شمال به پرتگاه‏هاى مخوفى منتهى مى‏گردد. بخشى از سمت شرقى آن، یعنى سمت رودخانه نینه رود، شیب کم‏ترى دارد. به همین جهت، دیوارى عظیم و قطور با سنگ‏هاى بسیار بزرگ ساخته‏اند که تا امروز قسمتى از آن پابرجاست و در حدود 20 متر طول و 10 متر ارتفاع دارد.

برج‏هاى دفاعى این منطقه تسلّط خود را بر درّه‏هاى اطراف و جلگه جنوبى و قطعه زمین شیب دار قلعه به نمایش گذاشته‏اند. برج‏ها و خرابه‏هاى دیوار اطراف قلعه و پرتگاه‏هاى خطرناک پاى دیوارها، چشم بینندگان را خیره کرده و آنان را به تمجید وا مى‏دارد. باروى غربى و برج‏هاى
آن نسبت به باروى شرقى استحکام زیادى ندارند؛ زیرا وضع طبیعى آن‏ها،
یعنى پرتگاه‏هاى عمیق این سمت، بهترین بارو و حصار دفاعى است. در این
طرف بر سر هر تیزى و پیش آمدگى کوه، برجى کوچک ساخته‏اند، که فاصله
آن‏ها از هم دیگر در حدود 100 متر است. باروى جنوبى و شرقى قلعه هنوز باقى
است. دیوار شرقى، دیوارى بسیار مستحکم و دو

این قلعه در شرق «شترخان» و در شمال شرقى روستاى «گرم رود» بر فراز کوه بلندى که دیواره‏هاى صخره‏اى آن به طور عمودى به سوى درّه‏هاى اطراف پایین مى‏رود و بلندترین نقطه آن 2000 پا ارتفاع دارد، واقع شده است.

از دیوار قلعه هنوز قسمتى برپا است و در بالاى یکى از دو دیوار آن، روزنى قرار دارد. از بناهاى آن چند اتاق و ساختمان بزرگ هنوز برپا است.

این قلعه بر فراز کوهى است که اطراف آن را پرتگاه‏هاى عظیم و بریدگى‏هاى شگفت فرا گرفته است. این کوه از نرمه گردن (میان نرمه لات و گرما رود) شروع شده و به طرف مغرب ادامه پیدا کرده است. صخره‏هاى پیرامون قلعه که رنگ سرخ و خاکسترى دارند، در جهت شمال شرقى به جنوب غربى کشیده شده‏اند. پیرامون دژ از هر چهار سو پرتگاه است و تنها راه دسترسى به آن، راه بسیار باریکى است که در جانب شمال آن قرار دارد.

قلعه الموت را مردم محل «قلعه حسن» مى‏ نامند. این قلعه از دو بخش غربى و شرقى تشکیل شده است. هر بخش، به دو بخش: قلعه پایین و قلعه بالا تقسیم شده است که در اصطلاح محلّى، آن‏ها را «جورقلا» و «پیازقلا» مى ‏نامند. طول قلعه حدود 120 متر و عرض آن در نقاط مختلف بین 10 تا
35 متر متغیر است.

یکى از بناهاى مهم دوره صفویّه در قزوین «حیاط نادرى» با عمارت‏ها و باغ‏هاى بسیار زیبا بوده است. این مجموعه، هفت در داشته است که یکى از آن‏ها را عالى قاپو مى‏نامیدند. از درهاى آن، جز درِ عالى قاپو، اثرى باقى نمانده است.

این بنا درگاه بلندى دارد که به خیابان شهداى قزوین مشرف است. این در به هشتى بزرگى متصل است و در داخل، در دو طرف آن، دو اتاق وجود دارد که جایگاه دربانان بوده است. راهرو طبقه دوّم بنا نیز از همین اتاق‏ها مى‏گذشته است. در سمت غرب این در، سه اتاق طولانى پهلوى هم واقع شده که احتمالاً جایگاه نگهبانان و محافظان بوده است. یکى از این اتاق‏ها در دوره قاجار به قرائت خانه و دیگرى به چاى خانه تبدیل شد. اکنون تمام اتاق‏ها متعلّق به چاى خانه است. در طرف شرقى بنا، بعدها، مدرسه‏اى ساخته شد. این قسمت نیز در گذشته، مانند طرف غربى، جایگاه قراولان و نگهبانان بوده است. جلو درِ عالى قاپو جلوخانى است که در دو طرف آن، دو سکوى پهن با سنگ ساخت شده است.

این تیمچه در جنوب قیصریّه قرار گرفته است و روى آن با سقفى پوشیده شده است. این تیمچه بنایى است دو طبقه که حجره‏هاى آن محل کار بازرگانان و تاجران قزوین است.

بناى دو طبقه تیمچه سرباز در شمال قیصریّه قرار دارد. درِ ورودى این تیمچه داراى قوس کلیل است. لچکى‏هاى طاق‏نماى حجره‏هاى آن با کاشى‏هاى زرد و صورتى که نمایشگر صحنه‏هاى شکار، گل و بوته و پرندگان‏اند، تزئین گردیده‏اند. درها نیز داراى ارسى‏هاى چوبى بسیار زیبایى مى ‏باشند.

مجموعه بازار قزوین با معمارى جالب و قدیمى خود، یکى از مکان‏هاى دیدنى شهر قزوین است که در حال حاضر، از آن چند اثر کوچک قدیمى به
جاى مانده است. در دوره صفویّه، بازارها وسعت یافته‏اند، و هر بازار به صنفى خاص اختصاص داشته است. در گذر هر یک از بازارها مسجد، حمام، سراها، تیمچه‏ها و قیصریّه‏اى وجود داشته است که از آن میان، تیمچه‏ها مرکز تجارت و قیصر محل صنعتگران بوده است.

تپّه حاجى آباد: در ناحیه پشگلدرّه، در جنوب غربى آبیک.

تپّه نصرت آباد: در جنوب حسن آباد، مربوط به دوران پیش از تاریخ.

تپّه رادکان: در روستاى رادکانِ دودانگه در شمال جاده قزوین ـ همدان،
مربوط به دوره اسلامى.

تپّه قزانچال: در جنوب روستاى زاغه در بشاریات، مربوط به دوران
پیش از تاریخ.

تپّه قشلاق: در ناحیه بشاریات، مربوط به دوران پیش از اسلام و
دوره اسلامى.

این تپّه در جنوب شرقى قریه الوند، در جنوب قزوین قرار دارد و بر روى سطح آن تکّه سفال‏هایى از دوره صفویّه به چشم مى‏خورد. در این محل، تعدادى سنگ قبر از جنس مرمر با نقش و نگارهاى جالب و با نوشته‏هایى مربوط به دوره صفویّه وجود دارد که کنده کارى‏هاى روى آن زیبا و جالب است.

این تپّه در جنوب جادّه تاکستان ـ همدان، در روستاى داکانِ دودانگه قرار دارد. این تپّه، تپّه بزرگى است به طول 200 و عرض 150 متر که توسّط سودجویان و گنج یابان مورد کاوش قرار گرفته است. از بررسى سفالینه‏هاى به دست آمده از تپّه، چنین بر مى‏آید که این تپّه آثارى مربوط به دوران پیش از تاریخ را در خود جاى داده است.