- شنبه ۲۹ شهریور ۹۳
بقعه این امامزاده در خارج از آبادى بیدستان در میان مزارع گندم و ذرت، در 10 کیلومترى جنوب خاور قزوین واقع شده است.
بنایى کوچک و هشت ضلعى که ابعاد هر ضلع آن دو متر و در سالیان اخیر ساخته شده است. درِ بقعه از جانب شمال باز مىشود و دو پنجره در جهت شرق و غرب دارد. گنبد بنا از داخل هرمى و از خارج کلاه خودى است که نماى خارجى آن را ایزوگام نمودهاند. در وسط بقعه ضریح آهنى گهورهاى شکلى به ابعاد 20/1×2 و ارتفاع یک متر نصب شده است. در مقابل درِ ورودى بقعه، درخت توتى است که اهالى پارچههاى سبزیى جهت برآورده شدن حاجت به آن دخیل بسته اند.
سلیمان بن موسى کیست؟
یکى دیگر از فرزندان امام موسى کاظم علیهالسلام سلیمان نام دارد که از اُمّ ولد
«کنیز» به دنیا آمده است.[1] ابن عنبه کرمانى و دیگر علماى انساب معتقدند
که سه تن از فرزندان امام موسى کاظم علیهالسلام تنها داراى دختر بودند که نام آنها
سلیمان و فضل و احمد مىباشد.[2] هم چنین اکثر علماى انساب وى را
بلاعقب[3] نوشتهاند.[4]
قدیمىترین مدرکى که از هجرت و شهادت سلیمان بن موسى علیهالسلام سخن
به میان آورده، شیخ عبدالجلیل قزوینى رازى است که در موقع توصیف
علماى «آبه» (آوه) یاد کرده و مىگوید: «شهادتگاه و آرامگاه عبداللّه و فضل و
سلیمان فرزندان امام موسى کاظم در آبه است. محل قبور این عزیزان نورانى و
پر از قبور علماء و فقهاست.»[5]
در حاشیه عمدة الطالب در هنگامى که مؤلّف، سلیمان و فضل، دو پسر
امام موسى علیهالسلام را وصف مىکند، از قول سیّد حسین بن مساعد حایرى آمده
است: «قبر آن دو در آوه است و من در ماه رمضان سال 918 ه . ق آن را زیارت
کردهام.»[6]
هم چنین قاضى نوراللّه مرعشى شوشترى در کتاب مجالس المؤمنین در
هنگام وصف آبه گوید: «مشاهدى که در آبه قرار دارد عبارتند از شهادتگاه
عبداللّه و فضل و سلیمان فرزندان امام موسى کاظم علیهالسلام که آنها مشاهدى
نورانى است.»[7]
همین اقوال را سیّد عبدالرزاق کمونه در کتاب خود بیان داشته است.[8]
مرحوم تفرشى نیز در کتاب خود مىنویسد: «سلیمان بن موسى علیهالسلام
بافضل برادرش در قریه آبه دو فرسنگى ساوه است.»[9]
شیخ ذبیح اللّه محلاّتى نیز معتقد است: «قبر سلیمان بن موسى بن
جعفر علیهالسلامدر آوه قم است».[10]
مرحوم عبّاس فیض نیز برگفته دیگران مُهر تأیید مىزند و مىنویسد:
«تردید نیست در این که امامزادگان جلیل عبداللّه و موسى و فضل و سلیمان
فرزندان حضرت امام موسى کاظم علیهالسلام در قصبه آوه در شش فرسنگى قم
مدفون و داراى بقعه و گنبد هم مىباشند.»[11]
علاّمه رجالى، نمازى شاهرودى نیزدر کتاب رجالش پس از نام سلیمان
بن موسى علیهالسلاممىنویسد: او در آوه مدفون مىباشد.[12]
ظاهرا مآخذ تمام کسانى که این قول را ذکر نمودهاند «الرد على النقض»
تألیف شیخ عبدالجلیل رازى قزوینى، متوفّاى قرن ششم هجرى است، امّا او
خود ذکرى از منبع و مدرک مورد استنادش ارایه نمىدهد و تاکنون نیز هیچ
یک از کتب معتبر انساب محل دفن او را به طور دقیق ذکر نکردهاند. آرامگاه
سلیمان بن موسى علیهالسلام در آوه ساوه داراى گنبد و بارگاه مىباشد و از آثار عهد
سلجوقى است.[13]
برخى از همراهى 5 تن از برادران حضرت معصومه علیهاالسلام از مدینه به ساوه
و حمله به کاروان آنها و به شهادت رسیدن آن عزیزان خبر دادهاند که
مىتواند انگیزه مهاجرت سیّد سلیمان را معلوم کرد.[14]
بنابراین اجماع مورّخان بر دفن سلیمان بن موسى علیهالسلام در ساوه = آوهه
دارد، لذا وجهى براى مزار کوهبنان نخواهد بود و از «باب ربّ شهرة لا اصل
لها» است. با وجود این، مزاراتى به او در جاى جاى ایران منسوب است که
به مشاهیر آن اشاره مىشود.
الف. اشتهارد؛ در شصت کیلومترى شهرستان کرج بعد از ده پلنگ آباد،
در کنار جاده، بقعهاى زیبا قرار دارد که به «شاه سلیمان» مشهور است. این
بارگاه به زعم اهالى به برادر حضرت امام رضا علیهالسلام منسوب مىباشد.[15]
اما این ادّعا صحیح به نظر نمىرسد زیرا به گفتهى برخى از منابع،
شخصیّت مدفون در آن ابو سلیمان یحیى بن زید ما نکدیم بن محمدبن
حسین بن قاسم بن على بن اسماعیل بن حسن بن زید بن امام حسن علیهالسلام
مىباشد. پدر وى «زید ما نکدیم» مکنّى به «ابوالقاسم» است که مردى عالم،
شاعر و فاضل بوده و نقابت سادات شهر رى را به عهده داشته است. سیّد
ابو الغنائم در سال 417 ه . ق او را در شهر رى دیده و مىنویسد که وى چهار
فرزند داشته که به اسامى زیر بودهاند: ابو سلیمان یحیى، ابوالبرکات محمد،
ابوالحسین عیسى و ابو احمد داود.[16]
زید ما نکدیم بنابر قول مشهور در شهر رى وفات یافته و هم اکنون آرامگاه
او در بازار بزرگ تهران مطاف اهالى است و فرزندان او نیز غالبا در شهر رى
سکونت داشتهاند، از این رو بنابر ظنّ غالب شخصیّت مدفون در اشتهارد
همین ابو سلیمان یحیى بن زید حسنى است که به اشتباه کنیه وى بر نام او
غلبه پیدا کرده و سپس او را منسوب به موسى بن جعفر علیهالسلام نمودهاند.[17]
ب. مشکین شهر؛ آرامگاهى باشکوه در مرکز دهستان قره سو در روستاى
فخرآباد، در حدود بیست و پنج کیلومترى شهرستان مشکین شهر قرار دارد
که به اعتقاد اهالى مدفن سیّد سلیمان بن موسى بن جعفر علیهالسلام مىباشد که این
ادّعا به طور یقین صحیح نمىباشد. ما معتقدیم که خفته در آن مزار
سیّد جلیل القدر سلیمان بن احمد بن محمّد بن عبداللّه بن محمّد بن اسحاق
بن امام موسى کاظم علیهالسلاماست که سیدى بسیار بزرگوار و شریف بود و یک
فرزند بنام حمزه داشت و او نیز فرزندى بنام یوسف داشته و تداوم نسل سیّد
سلیمان از اوست.[18]
ج. اسدآباد؛ در دهستان جلگه شهرستان اسدآبادِ همدان بنایى قرار دارد
که به پیر سلیمان شهرت دارد. به اعتقاد اهالى وى از فرزندان امام موسى
کاظم علیهالسلاماست که یقینا این ادّعا صحّت نداشته بلکه، خفته در آن مزار یکى
از سادات حسنى ساکن همدان است که بالغ بر سه قرن در آن جا داراى
موقعیّت اجتماعى و مقبولیّت عمومى داشتهاند.
د. دلیجان؛ در میان گورستان عمومى روستاى راونج شهر دلیجان که به
بهشت قاسم نامیده شده، زیارتگاه سادهاى قرار دارد[19]که به اعتقاد اهالى
از نوادگان امام موسى کاظم علیهالسلام است. برخى او را احفاد امام سجّاد علیهالسلام
تلقى نمودهاند.
ه . کوهبنان؛
این زیارتگاه باشکوه در غرب شهر کوهبنان واقع شده و از مهمترین و
معتبرترین امامزادههاى استان کرمان است.
درباره شخصیّت مدفون در بقعه، سه دیدگاه مطرح شده که پس از ذکر
این اقوال به بررسى، صحّت و سقم آنها خواهیم پرداخت.
1. در گذشته این مزار به فرزند امام هفتم علیهالسلام شهرت داشته است، آقاى
روح الامینى مىنویسد:
«در مغرب کوهبنان آرامگاهى است که مردم آن را امامزاده سلیمان
مىگویند و مانند اکثر نقاط ایران که هر امامزاده مرد را مردم برادر امام رضا علیهالسلام
و اگر زن باشد آن را خواهر امام رضا علیهالسلام مىدانند، این امامزاده را هم مردم
برادر امام رضا علیهالسلاممىدانند.»[20]
2. نواده امام حسن مجتبى علیهالسلام: این مطلب را اهالى از آیة اللّه حسن
میرجهانى طباطبایى نقل مىکنند که زمانى از او درباره نسب امامزاده سوال
شد و او فرمود:
«شجره این امامزاده به امیرالمؤمنین على بن ابى طالب علیهالسلام مىرسد که در
کوهبنان به دست خوارج کشته شد.»[21] سپس او نسب شریف امامزاده را
چنین مىنویسد: «سید سلیمان بن أبى سلیمان محمّد بن أبى عبداللّه
عبیداللّه[22] بن الحسن بن جعفر بن الحسن المثنى بن الامام الثانى و السبط
الاول حسن المجتبى ابن امیرالمؤمنین على بن ابى طالب علیهمالسلام مقتول در
کوهبنان کرمان و مدفون در همان جا و چنان چه در کتاب اغصان الطالبیین این
گونه نقل شده که ایشان به دست خوارج درهمین محل به شهادت رسیدند»[23]
همین شجره نامه فعلاً بر در و دیوار بقعه نصب است.
3. بعضى از مردم مىگویند: چون کوهبنان زمانى محل تجمّع اهل
تصوّف بوده و این گروه در آخر نام اقطاب خود، کلمه شاه را اضافه
مىنمودهاند، لذا این مکان هم آرامگاه یکى از همان اقطاب تصوّف است که
«سلیمان شاه» نامیده مىشود.[24]
محرابى کرمانى مىنویسد: «دیگر اعزّه که در آن محال متبرکه آسودهاند
یکى از آنها سید سلیمان است.»[25]
درجواب قائلین این قول [خفته در مزار از اقطاب صوفیّه است] باید
گفت: اگر کسى از اقطاب تصوّف شد، مگر نام و نسب ندارد! او نمىتواند
سیّد باشد! پس چگونه شاه نعمت اللّه ولىّ هم صوفى است و هم سید؟
انکار سیادت از یک مزار مشهور و شخصیّت مدفون در آن که اهالى به آن
اعتقاد دارند آن هم بدون تحقیق، کار پسندیدهاى نیست. هر چند «عدم
الوجدان لایدل على عدم الوجود» نیافتن دلیل بر نبودن نیست، امّا در امورى
که انسان تخصّص ندارد، نباید دخالت کرد و این امور را باید به اهلش سپرد.
بدون شک در استان کرمان هیچ یک از فرزندان بلافصل ائمه علیهمالسلام مدفون
نیستند و این ادّعا که خفته در این مزار فرزند بلافصل امام هفتم علیهالسلام و برادر
امام رضا علیهالسلاماست نیز اعتبارى ندارد.
چنان که پیشتر گفته شد، آیة اللّه حسن میرجهانى طباطبایى در پاسخ به
درخواست اهالى که از شجره نامه امامزاده سوال کرده بودند، از کتاب
اغصان الطالبیین، خفته در مزار را از نوادگان امام حسن مجتبى علیهالسلام
معرّفى مىکند و مىنویسد که او به دست خوارج در کوهبنان به شهادت
رسیده است.
متأسفانه هرچه تحقیق و تفحّص در کتابخانههاى بزرگ ایران صورت
گرفت. از کتاب اغصان الطالبیین خبرى به دست نیامد، جز این که کتاب
مقاتل الطالبیین، تألیف ابوالفرج اصفهانى، متوفّاى سال 356 ه . ق در
چگونگى شهادت سادات در بلاد اسلامى نوشته شده را پیدا کردیم که در آن
هیچ نامى از سیّد سلیمان مقتول در کوهبنان نبرده است. از این رو براى
اثبات این ادّعا رجوع به کتب انساب ضرورى به نظر مىرسد.
مرحوم آیة اللّه جهانى، نسب سیّد سلیمان را به این طریق بیان داشته؛
سلیمان بن أبى سلیمان محمّد بن أبى عبداللّه عبیداللّه بن بن الحسن بن جعفر
بن الحسن المثنى بن امام حسن علیهالسلام که صحیح آن سیّد سلیمان بن أبى
سلیمان محمدبن أبى على عبیداللّه بن أبى عبیداللّه عبداللّه بن الحسن بن
جعفر بن الحسن المثنى است.
ابوعلى عبیداللّه بن عبداللّه، سیدى بسیار جلیل القدر و عظیم الشان بود،
مادرش کلثم دختر على بن عبداللّه بن محمّد بن عمر الاطرف نام داشت.
عبیداللّه از سوى مامون عباسى، فرماندار مکّه و کوفه بود و هم چنین متولّى
صدقات امیرالمومنین علیهالسلامو فاطمة الزهرا علیهاالسلام در امور فدک بود. علماى
انساب براى وى پنج فرزند معقّب = نسل دار ذکر نمودهاند که عبارتند از؛
1. ابوجعفر محمّد الأدرع 2. ابوالحسن على الباغر 3. ابوالعباس محمّد
4. ابو عبد اللّه محمّد 5. أبو سلیمان محمد او پنج فرزند دیگر بنام
محمّد داشت که با کنیه از هم تشخیص داده مىشدهاند. وى در سامراء
وفات یافت.[26]
امام فخر رازى نسل سه تن اخیر فرزندان عبیداللّه را کم مىداند.[27]
ابن طقطقى، نسل ابو سلیمان محمدرا در اهواز ذکر مىکند.[28]
شیخ شرف عبیدلى نسّابه، براى ابوسلیمان محمد، فرزندى بنام
احمد ذکر مىنماید و مىنویسد او فرزندى بنام ابو جعفر محمّد داشته
که در فارس مىزیسته است. هم چنین اضافه مىکند که ابو جعفر محمد،
در شابور فارس داراى فرزندانى به اسامى ذیل شده است؛ ابوطالب حسن،
طاهر، عبداللّه، زید، او در آخر مىنویسد: «و لم یذکر صاحب الکتاب غیر
هؤلاء اللذین تقدم ذکرهم» صاحب کتاب غیر از آن چه ذکر شد، براى
ابو جعفر محمّد بن احمد بن ابى سلیمان محمد، فرزندان دیگرى
ذکر ننموده است.[29]
ابوطالب مروزى پس از ذکر نام ابو جعفر محمّد بن احمد بن أبى سلیمان
مىنویسد او درشابور از مناطق فارس زندگى مىکرد و بها عقبه و فیهم قلّه و در
آن جا داراى نسل بوده که تعداد آن اندک است.[30]
ابن عنبه کرمانى نیز براى ابوسلیمان محمد، فرزندى بنام على ذکر
مىنماید و مىنویسد او فرزندى بنام محمّد داشته که معروف به کشیش بوده
و در شام سکونت داشته است.[31]
بنابراین معلوم مىشود که ابو سلیمان محمّد بن عبیداللّه الامیر، دو
فرزند به اسامى على و احمد داشته که یکى در فارس و دیگرى در شام
بوده و برخى از فرزندان احمد نیز در اهواز سکونت داشتهاند. و اصولاً
سیّد ابو سلیمان محمّد فرزندى بنام سلیمان نداشته تا در کوهبنان به
دست خوارج به شهادت نایل آید. ظاهرا برخى به تصوّر این که کنیه
محمّد = ابو سلیمان مقتضاى داشتن فرزندى بنام سلیمان است، این ادّعا را
مطرح نموده و قایل به شهادت سلیمان بن ابى سلیمان محمّد در کوهبنان
شدند که بطلان این قول در بالا ثابت، و معلوم گشت که این فرزند ساختگى
است و در منابع معتبر انساب به آن اشارهاى نشده و بر فرض صحت آن،
دلیلى بر شهادت او در کوهبنان نداریم.
شخصیّت مدفون در بقعه
چنانچه در بالا اشاره شد، سلیمان بن موسى علیهالسلام به اعتقاد علماى انساب
و جمعى از مورّخان در آوه ساوه مدفون است، از اینرو بارگاه کنونى
نمىتواند از آن وى باشد. از طرفى برخى شخصیّت مدفون در بقعه را ابو
سلیمان دانستهاند که اگر این دیدگاه صحیح باشد، چنانچه در زیارتنامه وى
به آن اشاره شده مىتوان اذعان نموده که وى ابو سلیمان محمّد قزوینى بن
ابى یعلى حمزة الاکبر بن محمّد ابى على الاصغر بن احمد السکین بن ابى
عبداللّه جعفر الشاعر بن محمّد بن زید الشهید بن امام سجّاد علیهالسلام باشد. او در
قزوین سکونت داشت و نواده بزرگوار امامزاده على اصغر زرآباد است.
علماى انساب براى او 8 فرزند به اسامى آمنه، حمزه ابویعلى، ابو عماره
على، ابراهیم، سیار ابوالمکارم، محسن، زید و میمونه ذکر نمودهاند که
همگى آنان در قزوین و نواحى آن سکونت داشته و داراى نسل و اعقاب بودهاند.
وى سیّدى جلیل القدر، عظیم الشان و بزرگوار بود، در منابع موجود از
تاریخ وفات او اشارهاى نشده است. اما از آنجایى که پدرش مستشهد ثلث
آخر قرن چهارم است، بعید نیست که وى در ربع اوّل قرن پنجم وفات یافته باشد.[32]
[1]. ارشاد 2: 244، تحفة العالم 2: 23، بحارالانوار 48: 281.
[2]. عمدة الطالب: 227، النفحة العنبریه: 63، مناهل الضرب: 393.
[3]. بلاعقب اصطلاحى است که در میان علماى انساب به کسى گفته مىشود که فرزند او
فرزندى نداشته باشد. مقطوع النسل.
[4]. زهرة المقول: 59، المجدى: 107، لباب الانساب 1: 394، الاصیلى: 152، التذکره: 251: الشجرة المبارکه: 91.
[5]. الرّد على النقض: 170.
[6]. عمدة الطالب: 225.
[7]. مجالس المؤمنین 1: 186.
[8]. آرامگاههاى خاندان پاک پیامبر: 29 ـ 30.
[9]. بدایع الانساب: 33.
[10]. اختران تابناک 1: 529.
[11]. بدر فروزان: 54.
[12]. مستدرکات علم رجال الحدیث 4: 150.
[13]. گنجینه آثار قم 2: 103 ـ 105.
[14]. انوار پراکنده 1: 150 ـ 151، ریاض الانساب: 16، کریمه اهل بیت علیهالسلام: 174 ـ 175.
[15]. سرزمین قزوین: 93 ـ 95، بناهاى آرامگاهى: 169.
[16]. لباب الانساب 2: 645.
[17]. کشف الأستار: 81.
[18]. مزارات امامزادگان ایران 4: 1237 ـ 1229.
[19]. دلیجان در آیینه تاریخ؛ 355، مزارات امامزادگان ایران 1: 401.
[20]. کوهبنان: 49.
[21]. همان: 49 و سیرى در جغرافیاى تاریخى زرند و کوهبنان: 213.
[22]. صحیح ابن عبداللّه بن الحسن.
[23]. معرّفى اجمالى بقاع متبرکه شهرستان زرند: 7.
[24]. کوهبنان: 49، سیرى در جغرافیاى تاریخى زرند و کوهبنان: 213.
[25]. تذکرة الاولیاء: 187.
[26]. سر السلسلة العلویه: 19، منتقلة الطالبیه: 267، تهذیب الانساب: 86، المجدى: 84،
الاصیلى: 126، الشجرة المبارکه: 53، الفخرى: 122، عمدة الطالب: 215، العقد الثمین 4: 445، الکواکب المشرقه 2: 374.
[27]. الشجرة المبارکه: 53، التذکره: 83.
[28]. الاصیلى: 126.
[29]. تهذیب الانساب: 92 ـ 93.
[30]. الفخرى: 122.
[31]. عمدة الطالب: 215.
[32]. سرالسلسلة العلویه: 68، المجدى فى انساب الطالبیین: 185، المشجرالکشاف 1:
460-461.
- ۱۴۷۳
- ادامه مطلب
