مزارات ایران و جهان اسلام

این بنا در اصل شامل مقبره، مدرسه و خانقاه بوده که امروزه تنها بخشهایی از آن سالم مانده است. ورودی اصل بنا با قوس رومی در وضعیّت سالمی مانده و در سالیان گذشته مرمّت شده است. این قوس بر روی شالودة‌ عظیمی ایجاد شده و ضلع جنوبی آن، خالی و طاق­های ضربی بخشی از بنا آشکار است. پس از عبور از این بخش، به محوطه‌ای برخورد می­کنیم که در جانب شرقی ظاهراً یک ایوان و در جانب غربی شامل اتاقی با مشخصات مشابه ساختمانهای گنبدار یزد است. در جبهة جنوبی این اتاق، سه طاقچه مشاهده می‌شود. جبهة ‌شمالی نیز حالت قرینه دارد و همین ساخت و ساز در آن تکرار شده است. در بالا و بر مرکزیّت طاقچة وسط، نورگیر این اتاق قرار دارد که ظاهراً قاب­بندی شده

بوده است. ورودی یا نورگیری هم در جبهة شرقی اتاق مشاهده می­شود.

اتاقی در جهت شرقی با امتداد دیوار ادامه پیدا می­کند و سپس به صورت اریب جلو می­آید و بعد به وضعیّت هم محور با دیوار یاد شده ادامه می‌یابد و در تراز ورودی اصلی بنا به صورت یکپارچه تمام می­شود و زاویة قائمه‌ای را با ورودی اصلی تشکیل می­دهد که با قوس رومی پوشیده شده است. تزیینات به صورت قاب بندی و ظاهراً تمام بنا

سفیدکاری بوده که اخیراً بخشهایی از آن گل اندود شده است. فضاهای حاصل از قوس رومی و دیوار، حالت تزیینی و ابهّتی به بنا داده است.

بنا از طریق ورودی جنوبی به ایوان، و از طریق ورودی شرقی به حیاط متّصل شده است. ساختمان گنبددار مرکزی، بنایی خشتی با نمای مربّع است که پس از تخریب گنبد و بازسازی آن، اینک مورد استفاده قرار می‌گیرد. گنبد بر روی چهار جرز عظیم بنیاد دارد. سطح بالای این چهارجرز ابتدا به هشت، سپس شانزده و سرانجام به 32 ضلعی تبدیل شده و گنبد بر آن قرار گرفته است. در ساخت و ساز گنبد، درست در زیر محلّی که حلقة گنبد آغاز می­شود، از چوب برای قفل و بند سود برده‌اند که این تکنیک در بناهای همزمان و قبل دورة ایلخانان نیز مرسوم بوده است. در چهارگوشة طاقها مقرّنس کاری شده اندکی از این تزیین باقی مانده است.

کف بنا که زیباترین و بحث انگیزترین قسمت بناست، در زیر آوار و ماسه مدفون شده بود، پوشش کف، ترکیبی از آجر و کاشی است. آجرها به صورت کثیرالاضلاع­های شش ضلعی و کاشی­ها به صورت مثلثی هستند. یک آجر، همراه با شش کاشیِ مثلثی شکل، ستارة شش پری را ایجاد می‌کرده که این ساختار در سراسر ایران تا این تاریخ سابقه نداشته است. متأسّفانه کف سازی موجود که شواهدی از آن در ضلع جنوبی نیز به چشم می­خورد، به طور کامل در دیگر قسمت­های بنا موجود نیست؛ ولی با توجّه به شواهد موجود می‌توان اظهار کرد که تمام کف با این نوع تزیین مفروش بوده است.

در حیاط جنوبی، ورودی آب انباری قرار داشت و برای مصرف اهالی روستا بود. از حیاط کوچک وسط عمارت، پایاب قنات مریم آباد می‌گذشت.این عمارت عظیم خشت و گلی درگذشته مدرسه بزرگ و مجلّلی بوده که احتمالاً در سده های نهم و دهم ﻫ . ق به خانقاه تبدیل شده است. از این عمارت، قطعات بسیاری از کاشی­های معرّق با لعاب سبز فیروزه‌ای که معرفه قرن­های هفتم و هشتم ﻫ .ق است، به دست آمده و به نظر می­رسد فضای داخلی و بخش بیرونی آن، با کاشیکاریهای زیبا و کتیبه­هایی از آیات قرآنی تزیین یافته بود.

در دو اتاق بزرگ متّصل به هم، قبور زیادی قرار دارد که آن­ها را به مزار شهداء نسبت داده‌اند. ولی به دلیل آسیب­دیدگی سنگ مزارها، نام متوفّی مشخص نیست. تنها نوشته در روی دو سنگ باقی مانده نام «مجدالدّین حسن نامی»‌ مربوط به قرن نهم و متوفّای 889 ﻫ .ق است. سنگ دیگر با کتیبه «توفّی صالحه مغفوره بنت غیاث­الدّین بن نعمة‌الله به تاریخ محرّم سنة‌ 986 ﻫ .ق» را از آنِ نوادگان شاه نعمت­الله ولی می­دانند.

بنا به روایات تاریخی اینجا  مدفن «ابی عبدالله بن احمد بن ابی الیسر بن عبدالله بن تمیمی»‌ و «حویطب بن هانی»‌ پسرخواهر امیرالمؤمنین علیA و «عمربن عاص» از سرادارن سپاه اسلام است که در زمان یزدگرد به قتل رسیدند و قبورشان در اتاق مرکزی زیر گنبد قرار دارد. بر این اساس، ضریح چوبی بسیار زیبا و مشبک به اندازة‌ 2 × 3 به ارتفاع 30/2 سانتی­متر، بر قبر حویطب بن هانی نصب است که در بالای درب ورودی بقعه کتیبه‌ای به این مضمون است: «28 بهمن ماه 1367 بانی حاج حسن هرندی عمل استاد محمّد علی یثربی». این بنا به شمارة‌ 2444 در فهرست آثار ملّی به ثبت رسیده است.[1]

مدفونین در بقعه شهداء

جعفری در تاریخ یزد، دربارة‌ مدفونین بقعه شهداء می­نویسد:

«یزدجرد براه یزد به خراسان رفت و مالک بن ذئب و مالک بن عمرو از عقب یزدجرد به خراسان رفتند و در چهارده طبس مالک ذئب و مالک بن عمرو وفات کردند و مدفن ایشان در طبس مشهور است. و لشکر اسلام چون بازگشتند از خراسان در بیابان اشتران راه غلط کردند و بسیاری از ایشان در آن بیابان از تشنگی هلاک شدند و به زحمت بسیار به قصبة‌ فهرج رسیدند و فهرجیان برایشان شبیخون زدند و صاحب رأیت امیرالمؤمنین و امام المتقین علی بن ابی طالب، ابی عبدالله بن احمد بن ابوالیسر بن عبدالله بن تمیمی را وحویطب بن هانی و عمر بن عاص را شهید کردند و قبور ایشان در فهرج مشهورست، و باقی که مانده بودند به طرف مدینه باز رفتند.»[2]

در جامع مفیدی نیز این واقعه ذکر شده که ملخّص آن چنین است؛

«متوطنین فهرج و خوببدک و فرافتر مجوس بودند، در زمان عمر بن خطاب که لشکر اسلام به فرمودة ‌او به طلب یزدجرد شهریار ... به خراسان می‌رفتند در میان ریگ شتران که در بیابان طبس است بعضی از آن لشکر که اکثر صحابه و تابعین بودند راه را گم کردند و بعد از تردّد و تعب بسیار در حدود فهرج از ریگ بیرون آمدند و مردم فهرج را به اسلام دعوت کردند. آن جماعت مهلت خواستند و نزل و علوفه سرانجام کرده بیرون فرستادند و مردم خویدک و فرافتر را طلبیده به ایشان مشورت نمودند و ایشان در قبول اسلام ابا نمودند و گفتند که ما از دین قدیم برنگردیم و با هم اتفاق نموده شبیخون بر لشکر اسلام آوردند و بسیاری از صحابه و تابعین را شهید کردند، مثل حویطب بن هانی خواهرزادة حضرت امیرالمؤمنین علیA و عمربن عاص، و ابی عبدالله بن احمد بن ابی الیسر بن عبدالله بن تمیمی و به جهت این حرکت شنیع خرابی در قریة‌ فرافتر راه یافته به مرور خراب شد. الحال از آن اثری باقی نمانده الا بعضی دیوارهای قلعه که جهت عبرت برجاست...»[3]

در افواه و السنه اهالی، واقعه فوق چنین متداول است:

«... لشکر اسلام به منطقه فعلی شهداء رسیدند. بعد از سه شب استراحت، سه پیشنهاد به سه روستای فهرج، خویدک و فرافتر دادند؛

1- اسلام بپذیرند. 2- جزیه یا مالیات به دولت اسلامی بپردازند. 3- یا اعلام و آماده جنگ شوند. روستای فرافتر هم اکنون مخروبه است. مردم فهرج در آن زمان پیرو آیین زردشت و مردم خویدک و فرافتر پیرو آیین یهودیّت بودند.

زردشتی­ها که قول به پذیرش اسلام داده بودند با تشکیل یک شورای مشورتی منطقه‌ای که هر سه روستا در آن شرکت داشتند، تصمیم گرفتند اسلام را نپذیرند و جزیه ندهند، سه منطقه با اقدامی ناجوانمردانه با یکدیگر هماهنگ و تبانی کردند و شبانه به لشکر اسلام شبیخون زدند و با تمام قوا بر سر آنان هجوم آوردند و در تاریکی شب جنگ غیر عادلانه‌ای درگیر شد و جمعیّت سه روستا فراوان بودند و مسلمین تاب مقاومت نیاوردند و تا طلوع صبح مقاومت کرده و جنگیدند. در این جنگ شبانه؛ عبدالله سلام، عبدالله بن رواحه، عبدالله بن تمیمی و فرمانده بزرگ و گرامی آنان، حضرت حویطب بن هانی، فرزند خواهر حضرت علی امیرالمؤمنینA در جنگ نابرابر شهید شدند و تعدادی که نام آنها در تاریخ نیست جزء شهدا بودند. گویند وحشی قاتل حمزه عموی پیغمبر3 که تازه مسلمان شده بود از دختران و زنان شهداء حمایت و دفاع می‌کرد.

بعد از خاتمه جنگ، لشکر متجاوز گبر و یهود به خیمه­گاه زنان و دختران حمله­ور شدند و آنها فرار را بر قرار ترجیح دادند و به طرف شمال میدان جنگ فرار کردند. پس از طی دو کیلومتر به چاهی رسیدند که در آن حال دشمن را در پشت سر و چاه را در جلو دیدند، با یکدیگر تصمیم عجولانه‌ای گرفتند که خود را در چاه بیندازند، بهتر از آن است که به دست قاتلان شوهر و پدران خود اسیر شوند. به همراه رقیّه بنت نوفل همسر حضرت حویطب بن هانی که طفل کوچکی در بغل داشت همگی خود را درون چاه می­اندازند و اینک به چاه چهل دختر معروف است که مشتمل بر دو اتاقک مخروبه می­باشد.»[4]

در خصوص تاریخ ساخت این مجموعه در کتب تاریخی آمده است که بنای مقبره و مدرسة‌ کنار آن را «امیر مبارز الدّین محمّد مظفّر» ساخته و مولانا شمس الدّین محمّد بافقی آن را تجدید عمارت کرد. و خانقاهی بر آن اضافه کرده است. تاریخ ساخت مقبره را سال 747 ﻫ . ق ذکر نموده‌اند.[5]

یک گزارش جالب

در کتاب اجساد جاویدان گزارش جالبی از کشف جسد تازه یکی از مدفونان در بقعه شهداء‌ به نام «بی­بی حیات»‌ نقل می­کند که چنین است:

چند سارق ناشناس، برای سرقت اشیاء عتیقه، شبانه قبر «بی­بی حیات»‌ یکی از زنان نامدار اسلام را در روستای «فهرج»‌ یزد، شکافتند و با جسم سالم وی روبه­رو شدند.

به دنبال نبش قبر بی­بی حیات، روستائیان فهرج، جریان دستبرد به زیارتگاه شهداء‌ فهرج را به ادارة‌ فرهنگ و هنر یزد اطلاع دادند. کارشناس اداره فرهنگ و هنر یزد نیز ضمن دیداری از قبر و جسد کشف شده، سالم بودن جسد و تعلّق آن را به «بی­بی حیات»‌ تأیید کردند.

خبرنگار کیهان در یزد، که خود از نزدیک، جسد کشف شده را دیده است می­نویسد: «حتّی موهای سر جسد، کاملاً سیاه و بلند است.»

کارشناس ویژه اداره فرهنگ و هنر یزد، ضمن تأیید این خبر گفت:‌ قبر و جسد متعلّق به «بی­بی حیات» یکی از زنان برجسته لشکریان اسلام است که در محل شهداء، به جنگ لشکریان یهودی و زردشتی پرداخته‌اند.[6]

سه روز بعد از نشر این خبر، روزنامة‌ کیهان در ادامة‌ گزارش خود نوشت: «امروز در یزد اعلام شد که مقامات ادارة فرهنگ و هنر، ادارة‌ اوقاف و ژاندارمری یزد، سرگرم مطالعة‌ چگونگی نبش قبر بی­بی حیات و علل سالم ماندن جسد هستند. کارشناس ادارة‌ فرهنگ و هنر، ضمن تأیید سالم بودن جسد و تعلّق آن به بی­بی حیات، گفت: کسانی که شبانه قبر بی­بی حیات را برای یافتن اشیاء‌ عتیقه، حفاری کرده‌اند، ابتدا دو نقطه از «زیارتگاه شهداء»‌ را خاک برداری نموده‌اند، ولی چون چیزی نیافته‌اند به نبش قبر بی­بی حیات دست یازیده‌اند. با این حال هنوز روشن نیست اشیاء‌ عتیقه‌ای از داخل قبر به سرقت رفته است یا نه».

وی افزود: «به زودی برای پوشاندن قبر بی­بی حیات که زیارتگاه روستائیان فهرج است، اقدام خواهد شد.»[7]

داستان کشف جسد بی­بی حیات در استان یزد مورد پذیرش و اعتراف همگان است و تعداد زیادی از شخصیّتهای روحانی این منطقه داستان را برای آقای مهدی پور نقل نموده‌اند و در برخی از منابع عیناً منعکس
شده است.[8]

در سال 1375 ﻫ . ش. نیز قبر شریف بی­بی حیات مورد دستبرد قرار گرفت و جسد این بانوی بزرگوار برای فروش به خارجیان، از فهرج یزد تا استان اهواز حمل شد، که خوشبختانه در اهواز باند سارقین گرفتار شدند و جسد مطهّر به فهرج بازگردانده شد و خبر آن در رسانه­ها
اعلام گردید.[9]