- شنبه ۲۹ شهریور ۹۳
منطقهاى که اکنون در تقسیمات کشورى به نام بخش رودبار الموت، مىشناسیم، سرزمینى است وسیع و کوهستانى واقع در شمال قزوین. مطابق نوشته جغرافى نویسان اسلامى این منطقه جزو سرزمین دیلم. بلکه مرکز آن بوده[1]. و قرنها جایگاه نفوذناپذیر آزادىخواهان و شیعیان آل صلى علیهالسلام از جمله علویان، و از قرن پنجم تا هفتم، مهمترین مرکز اسماعیلیه الموت، یعنى حسن صباح و جانشینان او به شمار مىرفته است.
مرکز این بخش «معلّم کلایه» است که در 84 کیلومترى شهرستان قزوین قرار دارد.
قریه زرآباد، که مزار امامزداده علىاصغر در آن جاى دارد از بزرگترین آبادیهاى «بالاولایت» منطقه رودبار الموت است و از قزوین از مسیر جاده رودبار ـ الموت ـ 81 کیلومتر فاصله دارد.
این آبادى پرجمعیّت زیبا پربرکت و داراى سابقه تاریخى است به
خصوص به اعتبار بقعه مشهور امامزاده علىاصغر و نیز «درخت چنار
خونبار» در آن قرار گرفته است نام آن را در کتابها و نوشتههاى مذهبى و
تاریخى فراوان مىیابیم.
نسب امامزاده علىاصغر
متأسّفانه در مزار امامزداده علىاصغر، هماکنون اثرى که ما را در شناخت
نسب آن حضرت یارى کند، وجود ندارد با این همه مىکوشیم تا به مدد
بعضى از اسناد و متون مذهبى، تاریخى و با رجوع به منابع مستند نسبى تا
حدّى از نسب امامزاده علىاصغر مطّلع شویم.
در باب نسب این امامزاده در آثار متأخرین پنج قول وجود دارد؛
1. ابن على شیرازى در کتاب مقتل سفینة النجاة (تحریر 1260 ه ق، ص
142) صاحب مزار زرآباد را برادر امام موسى کاظم علیهالسلام دانسته است.
2. به استناد سیاق نوشته صاحب کتاب چنار خونبار (تألیف 1150 ه ق)
به نقل از مینودر یا باب الجنّة قزوین بقعه زرآباد را متعلّق به فرزند بلافصل
امام کاظم علیهالسلام، یعنى علىاصغر بن موسى الکاظم علیهالسلام مىدانند، نام و نسبى که
هماکنون این امامزاده بدان شهرت دارد.
3. در متن فرمان مورّخ 1307 ه ق صاحب مزار «حضرت امامزاده محمّد
اصغر سلاله امام همام حضرت امام موسى کاظم علیهالسلام»است، و در حاشیه
همین فرمان «علىاصغر» ذکر شده است.
4. در کتابچه دستور العملهاى دارالسلطنه قزوین، نام صاحب مزار،
علىاصغر آمده است.
5. مطابق نوشته موجود در نزد یکى از مطلّعین قزوین، نام صاحب مزار
چنین است: محمّدبن على بن موسى بن جعفر علیهالسلام، مشهور به علىاصغر، (به
نقل از آقاى سیّد فخرالدّین حسینى، از اعضاى تولیت کنونى امامزاده.)[2]
بد نیست بدانیم که در دهکده جیرین ده فاراب عمارلو که هم مرز رودبار
الموت و در جنوب آن قرار دارد، بقعه امامزداهاى وجود دارد با همین نام و
نسب یعنى: امامزداده علىاصغر بن امام موسى کاظم علیهالسلام[3]. مرحوم علّامه
سیّد جعفر بحرالعلوم نیز مزارى را که در بیرم شیراز وجود دارد را به فرزند
بلافصل امام موسى کاظم علیهالسلام نسبت داده است[4].
شخصیّت مدفون در بقعه
امّا این ادّعاها نمىتواند صحیح باشد، زیرا على بن موسى علیهالسلام همام امام
رضا علیهالسلام امام هشتم شیعیان است که در مشهد مقدّس مدفون مىباشد. امّا
برخى معتقدند که امام موسى کاظم علیهالسّلام فرزند دیگرى به نام على
داشته است[5].امّا او ملقّب یا مشهور به اصغر نبوده، و بر فرض اینکه این
شخص وجود خارجى داشته باشد، هیچ مدرکى بر دفن آن در زرآباد نیست
و از طرفى تعدّد مزارات به این نام، باعث ردّ دیگرى است و این در صورتى
است که شخصیّت مدفون در بقعه زرآباد قزوین «معلوم و ناب و نسب
شریف او در کتب معتبر انساب بیان شده است.
علّامه نسّابه ابن طباطبا از اعلام قرن پنجم هجرى، ضمن واردین به شهر
قزوین مىنویسد: ابو على محمّد الأصغر بن أحمد سکین [السرماورد] بن
جعفر بن محمّد الاکبر بن زید الشهید امام زین العابدین علیهالسلام در قزوین مىزیسته
و داراى چندین فرزند بوده من جمله: ابویعلى حمزهالاکبر که از بزرگان رواة
حدیث و از طبقه شیوخ شیخ کلینى رحمهالله بوده است، و عبّاس او مکنّى به
ابوطالب و از بزرگان سادات در قزوین بوده است، و زید، و على، و حمزة
الاصغر، و حسن، و آمنه، و ستکا و میمونة و أم الحسن، و أمّ ابراهیم[6].
از آنجاییکه در متن فرمان مورّخ 1307 ه ق، صاحب مزار، حضرت
امامزداده محمّد اصغر معرفى شده و این با نام این شخصیّت مطابقت دارد،
و از آنجاییکه وضع کینه جهت تعظیم و احترام است و کنیه در میان عرب
امامزاده محمّد اصغر، ابو على بوده است، از اینرو ابوعلى محمّد اصغر به
على اصغر شهرت یافته است. این سیّد جلیل القدر، از بزرگان سادات
حسینى وارد در شهر قزوین است که به احتمال قوى در ابتداى قرن چهارم
وفات یافته است. جالب اینکه قبور چند تن از فرزندان او نیز در روستاهاى
اطراف زرآباد موجود و آنان نیز به فرزندان امام موسى کاظم علیهالسلام مشهور و
معروف مىباشند که على التحفیق اشتباه، بلکه آنان از سادات حسینى
مىباشند آنچه مسلّم است این است که شخصیّت مدفون در بقعه أبو على
محمّد الأصغر بن أحمد بن جعفر بن محمّد الأکبر بن زید الشهید بن امام زین
العابدین علیهالسلام مىباشد.
بناى ساختمان امامزاده علىاصغر
در میان متون تاریخى باز مانده ـ که متضمن بعضى اطّلاعات در باب
اوضاع و احوال رودبار الموت است ـ و تألیف آنها به پیش از 1113 ه ق باز
مىگردد از چگونگى ساختمان و بقعه امامزاده علىاصغر نشانى نمىیابیم،
جز آنکه از نوشته سیّد ظهیرالدّین مرعشى در تاریخ گیلان و دیلمستان چنین
بر مىآید که قریه زرآباد در قرن نهم بسیار مشهور و آباد بوده است[7].
قدیمترین مأخذى که تنها از زیارتگاه زرآباد و «چنار خونبار» نامى برده است
کتاب چنار خونبار (نوشته 1113 ه ق) و اثر دیگرى به همان نام است که
چند سال پس از نوشته کتاب قبلى تالیف شده است.
ابن على شیرازى در سفینة النجات (تحریر 1260 ه ق) از بقعه امامزاده
علىاصغر نام برده است. محمّد على خان رشوند در کتاب مجمل (تحریر
1277 ه ق) از این زیارتگاه به عنوان (بقعه متبرکه) یاد کرده. واعظ اصفهانى
متوفّى 1329ه ق در نفایس الفنون و فاضل در بندى در اسرار الشهاداة هم
درباره این زیارتگاه و درخت چنار خونبار آن، سخن راندهاند، در کتابهایى
که بر شمردیم، به شیوه معمارى و تاریخ آن، و چگونگى ساختمان بقعه
زرآباد اشاره نشده است. تنها نوشتهاى که وضعیّت معمارى بقعه را در دوران
متاخر بیان مىکند، نوشته مختصر دکتر ورجاوند است. او قبل از تخریب
بناى نسبتا قدیمى بقعه آن را از نزدیک دیده و وصف کرده است. به لحاظ
ویژگى خاص این بنا و تفاوت آن با معمارى سایر امامزادههاى منطقه، نوشته
دکتر ورجاوند را نقل مىکنیم: «بناى امامزاده زرآباد در نوع خود بین کلیه
امامزادههاى سرزمین قزوین نمونه است. بناى مزبور عبارت از محوطه
چهارگوشهاى است که در چهار نما اطراف آن هر طرف چهار قوس نعل
اسبى که بر روى سقفهاى آجرى مدور بر پا گشتهاند، مشاهده مىگردد. دور
تا دور بنا در فاصله ستونها به ارتفاع یک متر نردهاى مشبک قرار گرفته است.
پوشش بنا از هر طرف کمى جلو آمده و دوره پیدا کرده است. وجود سه چنار
کهنسال در اطراف بنا که شاخ و برگهایش بر فراز امامزداده قرار دارد، منظره
بسیار جالب و دلپذیرى را به وجود آورده است[8].
قابل ذکر است که در سالهاى اخیر، متولیان این بقعه ساختمان قدیمى
امامزاده را تخریب و تجدید بنا کردهاند. اکنون این امامزاده علاوه بر
ساختمان بقعه، و ضریح مناسب، داراى مسجد و فضاى سبز و محوطه
وسیع براى عزادارى به ویژه در ایّام عاشورى است[9].
دو گزارش خواندنى
استاد علىاکبر مهدىپور دو گزارش خواندنى درباره این بقعه و شخصیّت
مدفون در آن در کتاب اجساد جاویدان بیان مىکند. یکى سالم ماندن جسد
امامزاده پس از صدها سال، و دوّم درخت خونبار چنار که تاکنون از خون
باریدن فارق نشده، آن دو گزارش را به طور تفصیل ذیلاً بیان مىکنیم:
«زرآباد» یکى از قصبات قزوین، و در نزدیکى قلعه الموت قرار دارد و همه
ساله هزاران نفر از چهار گوشه ایران براى مشاهده «چنار خونبار» به آنجا
مىروند تا جارى شدن خون را از درخت چنار در روزهاى عاشورا به
چشم ببینند.
نگارنده سطور روز دهم محرّم 1412 ه ق با جمعى از دوستان به زرآباد
رفته. روان شدن خون را از این درخت با چشم خود دیده است[10].
مرحوم آیهاللّه سیّد موسى زرآبادى متوفّاى 1353 ه ق در کتاب کرامات
مىنویسد: «سرازیر شدن خون از این درخت در روزهاى عاشورا تا سال
1322 ه ق (سال تالیف کتاب) هرگز تخلّف نکرده است.»
آنگاه از پدرش سیّد على زرآبادى نقل مىکند که مدت 30 سال روزهاى
عاشورا در زرآباد حضور داشته، و خون از درخت جریان یافته است. سپس
از جدّش سیّد مهدى زرآبادى نقل مىکند که در تمام عمرش هرگز سرازیر
شدن خون تخلّف نداشت. به واسطه جدّش سیّد مهدى، از پدرش
آغامیربزرگ نقل کرده که او نیز همه ساله شاهد جریان خون از این درخت
بوده است[11].عمرش گذشته باشد[12]. آن درخت اصلى که بیش از یکهزار
سال عمر کرده بود، به تدریج خشک شده، و اخیرا به هنگام تجدید بناى
بقعه امامزاده بریده شده است.
در شب عاشوراى 1312 ه ق آقاى حاج سیّد محمّد مجتهد نقل فرمود
که ایشان در ایّام اقامت خود در نجف اشرف به ایران آمده بود و مدّتى در
زادگاه خود زرآباد اقامت داشت. در آن ایّام یکى از نوجوانان زرآباد امامزاده
را در خواب دیده بود، به ایشان فرمود که «ریشه درخت من را اذیّت مىکند».
آن شخص رؤیاى خود را به مرحوم حاج سیّد محمّد گفته بود، به دستور
ایشان جمعى از افراد صالح در حضور ایشان به امامزاده رفته، قبر را شکافته
بودند و مشاهده کردند که ریشه درخت همانند بالشى زیرسر امامزاده قرار
دارد و به تدریج ریشه رشد کرده، فضاى بعد را در قسمت زیر سر پر کرده
است و بدن امامزاده نیز ترو تازه و بر سر مبارکش جاى ضربتى بود[13].
فرمان تولیت بقعه امامزاده علىاصغر علیهالسلام
متن فرمان: بسماللّه تعالى شأنه العزیز، الملک للّه تعالى
تا که دست ناصرالدّین خاتم شاهى گرفت
صیت داد و معدلت از ماه تا ماهى گرفت
الملک للّه تعالى حکم همیون شد، از قرار فرمان جهان مطاع همایون
تولیت بقعه منوره حضرت امامزاده محمّد اصغر سلاله امام همام حضرت
امام موسى کاظم علیهالسلام واقع در قریه زرآباد من اعمال قزوین از قدیم الایام با
پدر و نیاکان جناب آقا سید حسین مجتهد زرآبادى بود و نسلاً بعد نسل به
خود او رسید. این اوقات که مشارالیه وفات یافته و از او یک نفر صبیه مسمّاة
به صدیقه بیگم خانم باقى است و تولیت بقعه متبرکه به او منتهى مىشود
علیهذا امر و مقرر مىفرمائیم که میلغ بیست و پنج هزار تومان و پنجهزار و
هفتصد و پنجاه دینار صرف روشنائى بقعه مبارکه را که همه ساله از بابت
تیول دودانگ قریه زرآباد وقفى در دستور العمل قزوین به خرج منظور است
از محل مزبور دریافت نموده و به خرج منظور از محل مزبور دریافت نموده
به مصرف روشنائى برساند و مبلغ هفت تومان و یکهزار و هشتصد دینار نقد
و مقدار نود و سه من و کسرى جنس مستمرى آن مرحوم را تماما در حق
مشارالیها مرحمت و برقرار فرمودیم که از سنه آتیه بارس ئیل و ما بعدها همه
ساله مستمرى خود را بعد از وضع رسوم موافق خرج آمده دستورالعمل
دریافت و صرف معاش نماید. مقرر انکه حکّام و مباشرین حال و استقبال
امور دیوانى قزوین از قرار این منشور قدر دستور همایون معمول دارند و
مستوفیان عظام شرح فرمان مبارک را در دفاتر خلود و دوام ثبت و ضبط
نموده در عهد شناسند. حرّر فى شهر رجب المرجب 1307 (ه . ق).
(متن حاشیه فرمان): مبلغ بیست و پنج تومان و پنج هزار و هفتصد و
پنجاه دینار به صیغه صرف روشنائى بقعه امامزاده على اصغر علیهالسلام و مبلغ
هفت تومان و یکهزار و هشتصد دینار نقد و مقدار نود و سه من و بیست سیر
غله به صیغه مستمرى به اسم مرحوم آقا سید حسین زرآبادى در
دستورالعمل هذه السنه بارس ئیل قزوین به خرج منظور شده است. از سنه
آتیه از قرار فرمان به اسم صبیه مرحوم آقا سید حسین از بابت محل مزبور
خرج خواهد آمد.
(متن حاشیه دوم فرمان): مبلغ بیست و پنج هزار تومان و پنجهزار و
هفتصد و پنجاه دینار به صیغه صرف روشنایى امامزاده على اصغر و مبلغ
هفت تومان و یکهزار و هشتصد دینار نقد و مقدار نود و سه من و بیست سیر
جنس به صیغه مستمرى در دستورالعمل قزوین در هذه السنه اودئیل به اسم
مرحوم آقا سید حسین مجتهد زرآبادى منظور شده.
(ظهر فرمان): فرمان داراى 42 مهر و امضاست، از جمله: «دفتر استیفا،
دفتر سرکار انشاى خاصه، قوام الدوله، مجدالملک، معاون الملک،...»
پیشینه تاریخى موقوفه و واقف آن
به استناد اظهار آقا سید فخرالدّین حسینى ـ از اعضاى تولیت کنونى
امامزاده على اصغر علیهالسلام ـ واقف دودانگ ملک زرآباد، موضوع فرمان مورد
بحث، یکى از سادات صفوى است به نام «شاه زینب خانم»، ظاهرا ماخذ
سخن او، نوشته یا سندى است که نزد یکى از مطلعین ساکن قزوین موجود است.
بى تردید، این شاه زینب خانم، باید «شاهزاده زینب بیگم» دختر شاه
طهماسب اول صفوى حسنى موسوى باشد، که از محترمترین بانوان حرم
شاه عباس بوده و شاه در بیشتر امور با او مشورت مىکرده است. به شهادت
فرمانها و وقف نامههاى موجود، این بانوى صفوى موقوفاتى داشته که
موقوفه او بر بقعه متبرکه حضرت عبدالعظیم در رى، (به تاریخ 997 ه . ق) از
آن جمله است. علاوه بر این تجدید بناى مزار شاهزاده حسین علیهالسلام در قزوین
و کتیبه سردر جنوبى همین بقعه (به تاریخ 1040 ه . ق) از کارها و یادگارهاى اوست.
بعضى از احکام بخشى از موقوفات او را شاه سلیمان در تاریخ 1084
ه . ق تجدید کرده و بعضى بر اثر حوادث و گذشت ایام از بین رفته است.
از آنجا که قزوین در سال 955 ه . ق به دست شاه طهماسب پایتخت
ایران شد و نواحى کوهستانى شمال قزوین ـ از جمله گیلان و روبار الموت ـ
به تصرف حکام صفوى در آمد، وجود موقوفاتى از این خاندان در این منطقه
و توجه به آنها به این گونه امور بعید به نظر نمىآید. با وجود این نگارنده این
سطور در منابع مذهبى، تاریخى و وقف نامههایى که به همین منظور از نظر
گذرانده، از واقف این موقوفه، نام و نشانى نیافت.
پس از این توضیح مختصر باید گفت آنچه از کتابچه دهات خالصه و
موقوفات و املاک انتقالى... از قدیم الایام تا 1296 بر مىآید این است که
تمام قریه زرآباد در دوره ناصرى خالصه به حساب آمده و از وقف دودانگ
آن ذکرى نشده است، در حالى که به موجب فرمان حاضر، معلوم مىشود که
دو دانگ این آبادى وقف بوده و حاکم وقت ـ یعنى ناصرالدّین شاه ـ عواید
ناشى از دودانگ وقفى را به عنوان «تیول» به آقا سید حسین مجتهد زرآبادى
واگذار نموده است. مىتوان چنین تصور کرد که این موقوفه سرنوشتى
همانند بعضى موقوفات در دوره ناصرى داشته، بدین معنى که به علت
ضعف متولى و قدرتمندى حاکمان وقت، اداره مستقل آن از دست متولى آن
بیرون آمده و تحت اراده حاکم وقت قرار گرفته و او این دو دانگ وقفى را
چون املاک خالصه و شخصى خود به حساب آورده است، با این تفاوت که
مبلغى از درآمد آن را به عنوان تیول براى مصارف روشنایى و مستمرى
متولّى منصوب، بر قرار کرده است.
از نام واقف و چگونگى این موقوفه که بگذریم، بى فایده نیست که از یک
مأخذ با ارزش که در آن از موقوفه مذکور یاد شده، سخنى به میان بیاوریم.
این مأخذ کتاب مجمل است، تألیف محمّد على خان رشوند. مؤلّف در
صفحه 33 کتاب خود بدون آنکه از نام واقف موقوفه و متولى آن یاد کند،
میزان درآمد وقفى قریه زر آبد را در سال 1271 ه . ق، چنین محاسبه کرده
است: «زر آباد دودانگ وقف، نقد: چهارده تومان. جنس: سه خروار و بیست
من. فرع: دو تومان و هشت هزار و دویست دینار.»
روشن است که این نوشته قدمت موقوفه زرآباد را تایید مىکند، اما در
باب میزان وجه اختصاص یافته در فرمان دوره ناصرى براى تامین روشنایى
بقعه امامزاده على اصغر علیهالسلام و مستمرى متولى آن یعنى آقا سید حسین
مجتهد زرآبادى، باید گفت که این مطلب عینا و بى کم و کاست، در سه
دستورالعمل دارالسلطنه قزوین در سالهاى اودئیل (1292 ه . ق)، تنگوزئیل
(1282 ه . ق) و قوى ئیل (1314 ه . ق) ثبت و منظور شده است.
به استناد کتاب مجمل و دستورالعملهاى یاد شده، قریه زرآباد در دوره
ناصرى جزء تیول نوّاب اسحاق میرزا (ولد على نقى میرزا رکن الدوله) بوده
است. رکن الدوله پسر هشتم فتحعلى شاه است و از سال 1222 ه . ق تا
میانه سال 1238 ه . ق و از سال 1239 ه . ق تا 1250 ه . ق حاکم قزوین
بوده است.
آقا سید حسین مجتهد زرآبادى
اطلاعات ما در باب شرح احوال و زندگى آقا سید حسین مجتهد زرآبادى
ـ متولى امامزاده على اصغر زرآباد ـ و خاندان او بسیار ناچیز و اندک است.
از فرمان تولیت مؤرخ 1307 ه . ق مربوط به امامزاده على اصغر علیهالسلام،
معلوم مىشود که تولیت امامزاده، نسلاً بعد نسل، متعلّق به این خاندان بوده
تا آنجا که به او و تنها فرزندش صدیقه بیگم خانم منتهى شده است. از این
مطلب مىتوان چنین استنباط کرد که خاندان او در میان مردم، مشهور به
دیانت و تقوا بودهاند. از همین فرمان بر مىآید که او در سال 1307 ه . ق
وفات یافته است.
میرزا محمّد حسین حسنى فراهانى در سفرنامه خود، وى را در شمار
شش تن از «علماى معروف» قزوین در سال 1302 ه . ق نام مىبرد که اسامى
آنان چنین است: حاجى ملا آقا، شیخ صادق، حاجى سید ابوتراب، آقا سید
جعفر، آقا سید حسین زرآبادى و آقا شیخ صالح.
در دستورالعمل حکومتى قزوین ـ در زمان حاکمیت سلطان احمد میرزا
عضد الدوله ـ مربوط به سال اودئیل (= 1292 ه . ق) و تنگوزئیل (1282
ه . ق) نام او دیده مىشود، که مبلغ هفت تومان و یکهزار و هشتصد دینار نقد
و مقدار نود و سه من و کسرى جنس حق تولیت امامزاده مذکور را دریافت
مىداشته، که با توجه به تاریخ فوت او، یعنى 1307 ه . ق مىبایستى این
مبلغ را یگانه بازمانده او، صدیقه بیگم خانم، دریافت کرده باشد.
مرحوم سید محمّد على گلریز در بخش «خاندانهاى قزوین» در کتاب
مینودر یا باب الجنه قزوین، درباره او نوشته است: «آقا سید حسین زرآبادى
در کوچه دارالشفا مىنشست و از اهل تقوا بود و در مسجد آقا سید على
(واقع در زرگره کوچه) امامت مىکرد.»
تذکّر این نکته نیز مفید است که در میان اسامى علماى دوره ناصرى
قزوین، سه نام ـ با اندکى اختلاف ـ خودنمایى مىکند که گاه با هم خلط شدهاند:
1. آقا سید حسین مجتهد زر آبادى (متوفى 1307 ه . ق)
2. آقا سید حسین مجتهد (قزوینى) فرزند سید على قزوینى که تا محرم
سال 1318 ه . ق در قید حیات بوده است.
3. حاجى سید حسین، فرزند سید احمد مرعشى، که با برادر خود سید
حسن، مشترکا تولیت آستانه حضرت شاهزاده حسین علیهالسلام قزوین را عهده دار
بودهاند. او در ع 1ـ1317 ه . ق وفات یافته است.
متولیان امامزاده على اصغر علیهالسلام
در باب متولیان گذشته و حال امامزاده على اصغر علیهالسلام، مىتوان گفت که با
عنایت به اسامى بعضى متولیان، معلوم مىشود که آنان از عالمان و
شخصیّتهاى معروف قزوین و رودبار الموت بودهاند. به طورى که دانستیم
بعد از آقا سید حسین زرآبادى، امر تولیت به تنها بازمانده خاندان او، یعنى
صدیقه بیگم خانم محول شده و ظاهرا نسل این خانواده بعد از فوت صدیقه
بیگم خانم، منقطع و تولیت این بقعه شریفه به شخصیّتهاى دیگرى که در
پى نام بعضى از آنان را مىآورم، سپرده شده است:
1. آیتاللّه حاج شیخ عبدالکریم روغنى قزوینى؛
2. علاّمه آقا سید موسى (بن سید على بن سید مهدى بن میر بزرگ بن میر
فاضل زر آبادى رودبارى (متولد: 1294، وفات: 1353 ه . ق) از اعاظم
علماى سده چهاردهم، که داراى تألیفات بسیار است.
3. آیتاللّه سید جلیل زرآبادى، فرزند علاّمه سید موسى زرآبادى.
و اکنون گردش امر تولیت این بقعه متبرکه در عهده این آقایان است: حاج
سید قدیر حسینى، حجت الاسلام و المسلمین سید فخرالدّین حسینى،
اسلام موسوى، سید قریش حسینى.
درخت خونبار
همان طور که پیش از این اشاره کردم، بخشى از شهرت امامزاده على
اصغر علیهالسلام زرآباد مربوط است به وجود درخت چنار خونبار که در کنار مقبره
امامزاده على اصغر علیهالسلام قرار دارد. در دوران پادشاهى شاه سلطان حسین
صفوى، موضوع خون آمدن از درخت چنار این بقعه در روز عاشورا، چنان
شهرت داشته که پادشاه صفوى، عالمانى را براى تحقیق صحت و سقم
مسأله به قریه زرآباد فرستاد. از جمله این فرستادگان، میرزا قوامالدّین محمّد
بن مهدى حسینى سیفى قزوینى (متوفّاى 1150 ه . ق) بود که به امر شاه
صفوى به زرآباد رفت و رسالهاى از مشاهدات خود درباره این درخت به نام
چنار خونبار تألیف کرد و براى پادشاه ارسال داشت. پس از میرزا قوامالدّین،
عالم دیگرى که در همین منظور به زر آباد سفر کرد، میررضا بن میرقاسم بن
میر باقر بن میر جعفر کامل حسینى قزوینى (از دانشمنان خاندان تقوى،
متوفّاى 1170 ه . ق) بود. از نیز رسالهاى در این زمینه تألیف کرد که تاریخ
تألیف آن، ماده «چنار خونبار» (به حساب جمل 1113 ه . ق) مىشود.
ابن على شیرازى در کتاى سفینة النجات (ص 142)، ملا محمّد صالح
برغانى قزوینى (متوفّاى 1271 ه . ق) در مخزن البکاء (ص 18)، فاضل
دربندى (متوفّاى 1285 ه . ق) در کتاب اسرار الشهادات (ص 586 و 628)،
واعظ اصفهانى (متوفّاى 1329ه . ق) در نفایس الاخبار (ص 342)، محمّد
هاشم خراسانى (متوفّاى 1352 ه . ق) در منتخب التواریخ (ص 232)،
شیخ مجتبى قزوینى در بیان الفرقان، أشرف الواعظین (1361 ه . ق) در
جواهر الکلام فى سوانح الایام (ص 514) و نمازى شاهرودى در مستدرک
سفینة البحار (ج 5، ص 364) نیز موضوع خون آمدن از درخت را در روز
عاشورا و خشک شدن شاخهاى که از آن خون جارى شده، نقل کردهاند. در
نوشتههاى متاخرتر، از جمله در کتاب مینودر یا باب الجنة قزوین و کتاب
سرزمین قزوین دکتر ورجاوند، در همین موضوع مطالبى آمده است.
مزار على اصغر علیهالسلام در زرآباد، در تمام فصول سال پذیراى زائران و
علاقهمندان خاندان پیغمبر صلىاللهعلیهوآله و آل على علیهالسلام است. عاشوراى حسینى در
کنار این بقعه و چنار خونبار آن، براى مردم منطقه و کسانى که از راههاى دور
خود را به آنجا مىرسانند، شور و حالى وصفناپذیر دارد.
زید شهید علیهالسلام، جدّ اعلاى امامزاده علىاصغر
زید بن على علیهالسلام را «حلیف القرآن»[14] و «زید الأزیاد»[15] مىگفتند.
نام پُر افتخار زید بن على علیهالسلام، با انقلاب خونین و قیام خدا پسندانهاش
همراه است و هر کس نام زید علیهالسلام را شنیده باشد، کم و بیش آوازه قیام و
شهادت او را نیز شنیده است.
او اوّلین سیّد حسینى علوى مىباشد که علیه ظلم و فساد و برابر غاصبان
خلافت و شجره ملعونه، یعنى بنى اُمیّه قیام کرد و با وجود آنکه مردى متّقى،
پارسا، محدّث، مفسّر، عالم، جلیل القدر و شریف بود، در میدان نبرد هم همانند جدّ
بزرگوارش حضرت سیّدالشهدا علیهالسلام شجاع، دلیر و مجاهد به شمار مىرفت.
تاریخ تولّد و شهادت زید علیهالسلام
روز ولادت زید علیهالسلام مشخّص نیست و بین مورّخان هم در سال ولادتش
اختلاف است.
ابن عساکر (متوفّاى 571 ه . ق) سال تولّد او را 78 ه . ق مىداند.[16]
مورّخ دیگرى به نام محلّى (متوفّاى 652 ه . ق) سال ولادت زید بن
على علیهالسلامرا سال 75 ه . ق نقل مىکند.[17]
گرچه دانشمند بزرگ شیعه، شیخ مفید رحمهالله یادى از سال ولادت او نکرده،
امّا نتیجه کلام وى مؤیّد قول ابن عساکر در «تهذیب التهذیب» است؛ زیرا
روایات متفّق است که، حضرت زید علیهالسلامدر موقع شهادت 42 سال[18] سن
داشت و شیخ مفید رحمهاللهسال شهادت آن حضرت را 120 ه . ق مىداند؛
بنابراین ولادت او سال 78 ه . ق مىباشد. امّا شیخ مفید رحمهاللهدر کتاب دیگرش
به نام «مسار الشیعه» سال شهادت زید علیهالسلامرا اوّل صفر 121 ه . ق ذکر مىکند
و ظاهرا این تاریخ را اختیار کرده است.[19] برخى از محقّقین نیز این قول را
پذیرفته و باکم کردن مدّت عمر آن حضرت، یعنى 42 سال، تولّد وى را به
سال 79 ه .ق ذکر نمودهاند، که این قول مقرون به صحّت مىباشد.
مادر زید علیهالسلام
درباره نام مادر زید علیهالسلام نیز اختلاف است؛ شمارى از مورّخان و علماى
انساب نام او را «غزاله»[20] نوشتهاند. بعضى از او به نام «جیّد»[21] یا «جیدا» و
عدّهاى دیگر «حیدان»[22] نام بردهاند، امّا در روایتى آمده که امام سجّاد علیهالسلاماو
را به نام «حوراء»[23] مىخواند.
به هر حال، او کنیزى شایسته و با نجابت بود که مختار بن أبى عبیده
ثقیفى[24] او را به سى هزار درهم خرید[25]. این بانو آن قدر در نظرش جلوه
کرد و خوشایند او شد که با خود گفت: من لیاقت این زن را ندارم! او شایسته
على بن الحسین علیهالسلاماست؛ لذا او را به عنوان هدیهاى ارزنده به خدمت
امام علیهالسلامفرستاد.
این بانو از امام چهارم علیهالسلام داراى سه پسر و یک دختر شد و فرزند اوّل او،
زید علیهالسلامبود و سه فرزند دیگرش عمر، على و خدیجه نام داشتند.[26]
لقبهاى زید علیهالسلام
لقبهاى زید علیهالسلام عبارتند از:
1. «شهید» که در بعضى روایات از او به این لقب ذکر کردهاند، در حالى که
علماى انساب، زید بن امام موسى کاظم علیهالسلام را ملقّب به نار (آتش)
نمودهاند.[27]
2. «حلیف القرآن» یعنى هم پیمان با قرآن. به دلیل ممارست و
ارتباط فراوان او با کتاب خدا، این لقب براى او به یادگار مانده است؛ زیرا وى
مأنوس با این کتاب شریف و مفسّر و مؤلّف کتاب «غریب القرآن»مىباشد.[28]
3. «زید الأزیاد» کنایه از مقام والا، عظمت و شخصیّت بى نظیر او
نسبت به هم نامهاى او مانند، زید بن حارثه، زید بن ارقم و زید
بن حسن مىباشد.[29]
کنیه وى «ابوالحسین» بود و این، از آن جهت است که، زید علیهالسلامفرزندى به
نام حسین داشت، لذا به آن مکنّى شد.[30]
فضایل علمى و اخلاقى زید علیهالسلام
زید بن على علیهماالسلام نه تنها در زهد، عبادت، شجاعت، سخاوت و مردانگى
معروف بود، بلکه در علم و دانش نیز یکى از بارزترین چهرههاى درخشان
اسلام به حساب مىآید.
زید علیهالسلام در شناخت احکام الهى، فقیهى عمیق و دانشمندى بس سترگ
بود و علم سرشار و دانش بىکران او زبانزد دوست و دشمن بوده است.
وى با بیان روایات و احادیثى که از پدر، برادر و برادرزادهاش شنیده بود،
سؤال کننده را قانع مى ساخت؛ لذا مقام علمى زید علیهالسلام در اذهان عمومى و
میان بزرگان صحابه و انصار، معروف و مسلّم بود، تا آنجا که او را عالم آل
محمّد و فقیه اهل بیت نامیدهاند.
امام صادق علیهالسلام دربارهاش مى فرماید: «رحِمَ اللّهُ زَیْدا إنَّهُ الْعالِمُ
الصَّدُوقُ.»[31] [یعنى: ]«خدا، زید را رحمت کند او عالمى درست گفتار بود.»
امام هشتم على بن موسى الرّضا علیهالسلام نیز در مقام تجلیل و ستایش از او
مىفرماید: «اِنَّهُ کانَ مِنْ عُلَماءِ آلِ محمّد»[32] [یعنى: ]«او از علماى آل
محمّد صلىاللهعلیهوآلهبود.»
همچنین بار دیگر، امام صادق علیهالسلام، زید علیهالسلام را با عظمت یاد کرده
و مىفرماید:
[یعنى: ]«انَّهُ کانَ مُؤْمِنا وَ کانَ عارِفا وَ کانَ عالِما وَ کانَ صادِقا.»[33]
«او مردى با ایمان، عارف، دانشمند و درست کار بود.»
از این رو، علماى بزرگ و صاحب نظران علم رجال و حدیث، مقام علمى
حضرت زید علیهالسلام را با عباراتى محکم و رسا بیان کردهاند و او را به عنوان
یکى از بارزترین چهرههاى فقهى، تفسیرى، و علمى آل محمّد صلىاللهعلیهوآله
ستایش نمودهاند.
بیان رساى زید علیهالسلام
از الطاف خداوند بزرگ در مقام خلقت انسان، یاد دادن بیان به فرزند آدم
است و قرآن کریم در سوره الرّحمن به این موضوع اشاره داشته و مىفرماید:
«عَلّمَهُ الْبَیان»[34] [یعنى: ]«خداوند انسان را بیان آموخت.»
درباره زید علیهالسلام هم نوشتهاند:
«اِءنَّهُ حُلُّو الِلّسانِ، شَدیدُ الْبَیانِ، خَلیقُ بِتَمْویهِ الْکَلام.»[35]
[یعنى: ]«زید علیهالسلام زبانى شیرین و بیانى محکم داشت و سازنده کلام
روان بود.»
حفظ مطالب گوناگون و سپردن علوم مختلف به ذهن، نشانه نبوغ و
استعداد قوى و درک عالى انسان به شمار مىرود. زید بن على علیهالسلام نیز مرد
فوقالعاده، داراى حافظهاى قوى بود؛ به طورى که اگر کتابى را فقط یک بار
براى او مىخواندند، آن را از حفظ مىگفت و بدون کم و کاست
تقریر مىنمود.[36]
زید بن على علیهالسلام قهرمان گفتار و داراى فصاحت و بیانى قوى بود و در مقام
سخن، به عنوان یکى از بهترین فصیحان عرب شناخته شده است.
او در خانه وحى و در دامن ولایت، همه فضایل و کمالات را به ارث برد.
درباره فصاحت و بلاغت او گفتهاند: «وَ کانَ یَشْبَهُ الأِمامُ عَلیِ بْنِ اَبى طالِب علیهالسلام
فی فَصاحَتِهِ وَ بَلاغَتِهِ.»[37] [یعنى: ]«او در سخنورى و بلاغت و فصاحت به
جدّش امیرالمؤمنین علیهالسلامشباهت تام داشت.»
خالد بن صفوان در همین رابطه مىگوید: فصاحت، خطابه، زهد، تقوا و
عبادت در بنى هاشم به زید علیهالسلام منتهى مىشود. من او را در مجلس خلیفه
هشام بن عبد الملک دیدم، زید علیهالسلامچنان او را با بیان محکمش کوبید و
مجلس را بر او تنگ کرد که راه فرارى نداشت.[38]
ابواسحاق سبیعى نیز مىگوید:
«رَأَیْتُ زَیْدَ بْنِ عَِلیٍّ علیهالسلام فَلَمْ اَرَفی أَهْلِه مِثْلُهُ أَفْضَلَ وَ کانَ أَفْصَحَهُمْ لِسانا وَ
أَکْثَرَهُمْ زُهدْا وَ بَیانا.»[39]
[یعنى: ]«من کسى را همانند زید علیهالسلام در فضل، فصاحت لسان، کثرت زهد
و خوبى بیان در عصر او ندیدم.»
قیروانى در کتاب زهرالآداب مىگوید:
زید بن على علیهالسلام مردى دیندار، شجاع و از بهترین نوادگان هاشم بود. او
خوش کلام و نیکو رفتار بود. سران بنى امیّه به حکّامانشان در عراق
مىنوشتند: نگذازید مردم کوفه با زید علیهالسلامتماس بگیرند، چون او زبانى
برّندهتر از شمشیر، تیزتر از نوک نیزه و مؤثّرتر از سحر و کهانت که در گرهها
دمیده شده، دارد.[40]
زید بن على علیهالسلام مفسّر و همراز قرآن
همان طورى که گفته شد، یکى از القاب زید علیهالسلام «حلیف القرآن»[41] یعنى
«همراز قرآن» بود و همیشه با قرآن سروکار داشت و از ذکر خدا و کتاب او
غافل نبود.
امام باقر علیهالسلام مىفرمایند: روزى پدرم زید را خواست و دستور داد تا قرآن
بخواند. او خواند. سپس پدرم آیات مشکل قرآن را از او پرسید، و او یکى
یکى جواب صحیح مىداد. پدرم این قدر تحت تأثیر استعداد فوق العاده و
دانش و اُنس او با قرآن زید علیهالسلام قرار گرفت، که برخاست و بین دو چشم
زید را بوسید.[42]
زید علیهالسلام مىگوید: «خَلَوْتُ بِالْقُرآنِ ثَلاثَ عَشْرَةَ سَنَةً أقرَأَهُ و أَتَّدَبِّرُهُ.»[43]
[یعنى: ]«سیزده سال با قرآن خلوت کردم آیات آن را مىخواندم و درباره
آن مىاندیشیدم.»
ابونصر بخارى، از ابن ابىجارود روایت مىکند:
«قَدِمْتُ الْمَدینَةَ فَجَعلْتُ کُلَّما سَأَلْتُ عَنْ زَیدٍ بنِ عَلیَ، قیلَ لی ذاکَ حَلیفُ
الْقْرانِ ذاکَ اُسْطُوانَةُ الْمَسجِدِ.»[44]
[یعنى: ]«به مدینه که آمدم و از هر کس حال زید را پرسیدم، در جوابم
گفته مىشد: منظورت همان حیلف القرآن، همان ستون مسجد است.»
آرى، او آن قدر با مسجد و عبادت اُنس گرفته بود که اکثر اوقات خود را
در آن جا مىگذراند؛ به طورى که چون ستونى از ستونهاى مسجد
جلوه مىکرد.[45]
او در تشخیص معانى قرآن و طرز قرائت آن صاحب نظر بود و در
بحثهاى خود همیشه با الهام از این کتاب، خصم را مغلوب مىساخت.
درباره زید علیهالسلامگفتهاند: «وَکانَتْ لَهُ فیهِ قَرائَةٌ خاصَّةٌ.»[46]
[یعنى: ]«او قرائت خاصى در قرآن داشت.»
ایشان کتابى در این زمینه تألیف نموده است و گفتهاند: «فَقَد عَلِمَ الْقرآنَ وَ
اَوْفى فَهْمَهُ.» [یعنى: ]«او قرآن را مىآموخت و خوب آن را مىفهمید.»[47]
امام صادق علیهالسلام در این مقام، از ممارست و مطالعه عمیق وى
سخن مىگوید و با جملهاى افتخارآمیز از او یاد مىکند: «کانَ وَاللّهِ
أقَرَءْنا لِلکِتابِ.»
[یعنى: ]«به خدا سوگند! او در میان ما، بیش از همه به قرائت و تلاوت
قرآن اشتغال داشت.»[48]
تفسیر قرآن در زندان
مردى به نام ابىغسّان ازدى مىگوید: زید بن على علیهالسلامدر مسافرت به
شام، در زمان حکومت هشام ستمگر، پنج ماه به زندان افتاد. هیچ مردى را
داناتر از او به کتاب خدا ندیدم. در این مدّت کوتاه که با او هم زندان
بودم، سوره حمد و بقره را به طور جالب و شیوا و با بیانى رسا به نحو تفسیر
از او آموختم.[49]
آرى، زید از فرصت استفاده کرد و زندان را به مدرسهاى عالى براى تفسیر
قرآن و معارف الهى تبدیل نمود و حتّى در موقع گرفتارى تا آنجا که برایش
ممکن بود، به وظیفه روشنگرى خویش مىپرداخت.
شاگردان زید علیهالسلام
زید علیهالسلام خود، یکى از برجستهترین شاگردان مکتب پدر، برادر و پسر برادر
عالىقدرش بود و علوم مختلف اسلامى را به طور مستقیم از این سه امام
معصوم فرا گرفت، و پس از این برداشتهاى پُرارزش و سنگین و تسلّط کامل
در این علوم، خود نیز به تربیت شاگردانى پرداخت.
او با همتّى بلند و روحى عالى، کرسى علوم مختلف را اشغال کرد و با
بیانى رسا، مستدل و بىنظیر افرادى را در این علوم پرورش داد.
شاگردان زید علیهالسلام خود مجتهدانى بزرگ و شخصیّتهایى کم نظیربودند که
افتخار دارند علوم خود را از عالم آل محمّد صلىاللهعلیهوآله و فرزند برومند، برادر و برادر
زاده امام معصوم علیهمالسلام، حضرت زید بن على علیهالسلام فرا گرفتهاند.
اینک اسامى تعدادى از شاگردان برجسته وى را ذکر مىکنیم:
1. یحیى؛ فرزند فقیه و شهید زید بن على بن الحسین علیهالسلام.
2. محمّد بن مسلم؛ از شخصیّتهاى عالىقدر و فقهاى برازنده اسلام.
3. ابى حمزه ثمالى؛ از یاران و اصحاب امام زین العابدین علیهالسلامکه مردى فقیه
و کم نظیر بود.
4. محمّد بن بکیر؛ از فقها، علما و راویان عالىقدر اسلام.
5. ابن شهاب زهرى.[50]
6. شعبة بن حجّاج.[51]
7. ابوحنیفه؛ علاوه بر اینکه وى مدّتى شاگرد مکتب علمى امام
محمّد باقر علیهالسلامو امام جعفر صادق علیهالسلام بود، دو سال نیز در محضر
حضرت زید بن على علیهالسلام شاگردى کرد و جزء رهبران بنى امیّه، کسى
ابوحنیفه را از این کار باز نمىداشت.[52]
8. سلمة بن کهیل؛ وى از محدّثین بزرگ شیعه بود و روایاتى نیز در کتاب
شریف کافى و تهذیب از او نقل شده است. او مردى فاضل و از بزرگان
شیعیان است.[53]
9. یزید بن ابى زیاد؛ زید علیهالسلام وى را به نهضت و همکارى باخویش دعوت
نمود و او نیز کنار آن حضرت بود.
10. هارون بن سعد کجلى کوفى؛ او مرام زیدیّه داشت و برخى وى را از
مرجئه مىدانند. وى از جمله بیعت کنندگان با زید علیهالسلامبود.[54]
11. ابوهاشم رمانى.
12. حجّاج بن دینار.
13. آدم بن عبداللّه خثعمى.
14. إسحاق بن سالم.
15. بسام بن صیرفى.
16. راشد بن سعد.
17. زیاد بن علاقه.
18. عبداللّه بن عمرو بن معاویه.
اشخاص فوق، از شاگردان ممتاز زید علیهالسلام بودند که از کلاس علمى وى
برخاستهاند. امّا غیر از اینان، از دودمان بنى هاشم و فرزندان ابوطالب علیهالسلامهم
در محضر زید علیهالسلامکسب فیض کردند که عبارتند از:
19. ابراهیم بن الحسن علیهالسلام.
20. حسن بن الحسن بن الحسن علیهالسلام.
21. حسین بن على بن الحسین علیهالسلام؛ وى از رجال برجسته اهل بیت
پیامبر صلىاللهعلیهوآلهبود.
شیخ مفید رحمهالله در کتاب ارشاد درباره او مىفرماید: «او مردى فاضل و
پارسا بود. احادیث زیادى را از پدرش امام سجّاد علیهالسلامو عمّهاش، فاطمه دختر
امام حسین علیهالسلام و برادرش امام محمّد باقر علیهالسلامنقل کرده است. وى در سن 64
یا74 سالگى از دنیا رفت و در قبرستان بقیع دفن شد.[55]
22. عبیداللّه بن محمّد بن عمر بن علی بن ابى طالب علیهالسلام؛ او از اصحاب امام
باقر و امام صادق علیهماالسلام نیز مىباشد.[56]
23. عبداللّه بن محمّد بن عمر بن على علیهالسلام؛ وى نیز از اصحاب امام محمّد
باقر علیهالسلامبود و در کتابهاى روایى شیعه روایات زیادى از او نقل
شده است.[57]
تمام آنان، افراد بارزى از شاگردان مکتب حضرت زید علیهالسلامبودند که علوم،
اخبار و احادیث زیادى را از او فراگرفتند و هر یک از آنان فقیهى صاحب نظر
بودند که میان مسلمانان نورافشانى مىنمودند.
تألیفات زید بن على علیهالسلام
زید علیهالسلام نه تنها در قرآن مفسّر قوى و نمونه بود، بلکه در علوم مختلف پس
از بردارش امام باقر علیهالسلام، سرآمد روزگار خویش بود.
او در علم کلام، فقه، حدیث و... کتابهایى تالیف نموده که تعداد آنها
بیش از ده رساله است و مهمترین و بارزترین آنها تفسیر اوست که به آن اشاره
خواهد شد.
1. مجموع الفقهى؛ این کتاب مجموعهاى از فقه و احکام شیعه است که
بعدها با تنظیم خاص، از طرف برخى از علماى زیدى به نام «مسند الامام
زید علیهالسلام» جمع آورى و چاپ شد.[58]
2. القلّة و الجماعة؛ کتابى استدلالى است که زید بن على علیهالسلامدر احتجاج و
بحث بامخالفانش از آن کمک گرفته و به آن استناد مىکرد.[59]
3. تفسیر غریب القرآن؛ این کتاب حاوى بحثهاى تفسیرى بعضى از
آیات قرآن مىباشد که در سالهاى اخیر، از سوى دفتر تبلیغات اسلامى قم
به چاپ رسیده است.
4. المجموع الحدیثى؛ در حدیث و روایت.
5. اثبات الوصیّة.
6. قرائته الخاصّة؛ در علم الفاظ قرآن و قرائت ویژه حضرت زید علیهالسلام.
7. قرائة جدّه على بن ابى طالب علیهالسلام؛ قرائت مخصوص حضرت امام
امیرالمؤمنین على علیهالسلام.
8. منسک الحج؛ بحثى فقهى در احکام حج.
9. الصفوة؛ به معناى برگزیده و منتخب است؛ در این کتاب مسئله امامت
و خلافتِ برگزیدگان واقعى حق، یعنى ائمّه علیهمالسلاممورد بحث و بررّسى قرار
گرفته و آن حضرت در این کتاب، مسئله امامت را به نحو جالب و استدلالى
با کمک قرآن مورد بحث و بررسى قرار داده است.
او در این کتاب، با الهام و استمداد از قرآن و استناد به بیش از 150 آیه،
مسئله مهمّ امامت و حقّانیّت ائمه علیهمالسلام را بررسى و اثبات کرده است.
همسر و تعداد فرزندان زید علیهالسلام
زید علیهالسلام در طول زندگى خود، سه زن عقدى و سه کنیز داشت.
اوّلین همسرى که زید علیهالسلام انتخاب کرد، «ریطة» دختر ابى هاشم عبداللّه بن
محمّد بن حنفیه بود. این زن از بانوان با شخصیّت و بنام بنى هاشم است.[60]
زید علیهالسلام، بنا به گفته طبرى، در اواخر عمرش دو زن دیگر در شهر کوفه
اختیار نمود که اوّلى دختر یعقوب بن عبداللّه سلمى و دوّمى دختر عبداللّه بن
ابى القیس ازدى بوده است و علّت ازدواج آنان با زید این بود که، این دو زن
از خاندان شیعه و طرفداران اهل بیت علیهمالسلام و خواهان ازدواج بودند.
از اسامى سه کنیزى که در نکاح حضرت علیهالسلام بودند و از آنان فرزند داشت،
اطلاّع دقیقى در دست نیست؛ علماى انساب سه تن از فرزندان آن حضرت
را از این سه کنیز دانستهاند. از این رو، در شمار فرزندان حضرت زید بن
على علیهالسلامنوشتهاند که زید علیهالسلام را چهار فرزند پسر بود و هر یک خود شخصیّتى
برازنده و مجاهد بودند. نامهاى ایشان عبارت بود از:
1. یحیى الشهید علیهالسلام.
2. حسین ذوالدمعة، ابو عبداللّه.
3. محمّد، ابو عبداللّه.
4. عیسى مؤتم الاشبال، ابویحیى.
که مادران سه نفر اخیر کنیز بودند.
محمّد بن زید شهید علیهالسلام جدّ دوّم امامزاده على اصغر
آخرین و کوچکترین فرزند زید شهید علیهالسلام، محمّد نام داشت که مکنّى به
ابوعبداللّه[61]، و ابوجعفر[62] و مشهور به «شبیه»[63]، و مادرش کنیزى از اهل
سند بود.[64] در هنگام شهادت پدرش او چهل روز بیش نداشته است.[65]
دربارهاش گفتهاند: «وکان فى غایة الفضل و نهایة النبل»
او به عالیترین درجه فضیلت و کمال رسیده بود. حسین بن محمّد بن
یحیى علوى از جدش نقل مىکند که درباره محمّد مىگفت: «فکان من رجال
بنى هاشم لسانا و بیانا»[66]
محمّد بن زید از نظر بیان و گرمى سخن از مردمان برجسته بنى هاشم
به شمار مىرفت. ابوالحسن عمرى قریب به این مضمون مىنویسد:
«وکان بلیغا لسنا»[67]
خطیب بغدادى در شرح حال او مىنویسد:
«او در زمان خلافت مهدى عباسى به بغداد آمد و در آنجا درگذشت و
گفته است که در قیام محمّد نفس الزکیه بن عبداللّه المحض از جمله
رزمندگان و فرماندهان لائق و از مبارزین بود و محمّد بن عبداللّه وصیت کرده
بود که اگر کشته شدم رهبرى نهضت به عهده برادرم ابراهیم است و اگر
ابراهیم کشته شد، عیسى بن زید و پس از او محمّد بن زید فرماندهى قیام را
به عهده گیرند.[68]
طبق روایت دیگرى که ابوالفرج اصفهانى نقل کرده، محمّد بن زید در نبرد
فرزندان عبداللّه المحض شرکت نکرد، ولباس سیاه که علامت بنى العباس
بود را پوشید و نزد ابوجعفر منصور دوانیقى رفت و مقام قربى پیدا کرد و
باعث شد که برادرش حسین ذى الدمعة که در قیام محمّد و ابراهیم شرکت
جسته بود و پس از شکست آن قیام، مخفیانه مىزیست، از سوى خلیفه امان
داده شود و به مدینه باز آید.[69]
برخى نیز نوشتهاند که وى در سنین جوانیش با منصور خلیفه عباسى کنار
آمد و مثل عبّاسیان لباس سیاه به تن کرد و با منصور ارتباط
داشت اما او بعدا در مدینه قیام کرد و خود را ظاهر نمود او کمتر
با مردم در تماس بود و به هر کس که اعتماد نمىکرد اجازه ورود به
خانهاش را نمىداد.[70]
اما اینکه او از اصحاب امام جعفر صادق علیهالسلام بوده، شکى در آن نیست؛
زیرا شیخ طوسى رحمهالله او را از جمله اصحاب آنحضرت نام برده[71] و سندهایى
از او در سلسله روایات نقل کرده است.[72]
گفته شده که او از ثقات بوده و یکى از شهود بر امامت امام رضا علیهالسلام به
شمار مىرفته است.[73] مرحوم آیهاللّه خویى قدسسره از ذیل یکى از روایتها چنین
استنباط کرده که وى شیعه امامى نبوده و قایل به امامت امام رضا علیهالسلام نیز
نبوده است.[74]
محمّد ناگهان در سال 202 ه . ق در بین حدود 57 سالگى وفات
یافته است.[75]
اعتقاد محمّد در مسأله امامت شیعه
چنانچه در بالا گذشت، برخى از بزرگان شیعه و اصحاب رجال، محمّد
بن زید علیهالسلام را شیعه امامى و از ثقات محدثین امامیه معرّفى کردهاند، و یکى
دو نفر نیز برخلاف آن راى دادهاند. روایت ذیل بیانگر اعتقاد راسخ محمّد
بن زید شهید علیهالسلام چسان برادر بزرگوارش یحیى بن زید علیهالسلامبه مسأله امامت
شیعه است. او به امامت ائمّه معصومین علیهمالسلام ایمان و اعتراف داشت و
نسبت به امام موسى بن جعفر علیهالسلام و فرزندش امام رضا علیهالسلام کمال خضوع و
احترام را داشت او ائمّه راستین حق را مستحق امامت مىدانست و ادله
و شواهدى زیاد بر این موضوع دلالت دارد و از جمله روایتى است که ذیلاً
نقل مىشود:
مردى به نام حیدر بن ایوب گوید: ما چند نفر در دهکده «قبا» بودیم و بنا
بود محمّد بن زید علیهالسلامهم به جمع ما ملحق شود، محمّد مقدارى از موعد
مقرر دیرتر به نزد ما آمد به او گفتیم چرا دیر کردى؟ او عذر موجهى براى
خود ذکر کرد.
گفت: ابو ابراهیم «کنیه امام هفتم» ما را که هیفده نفر از فرزندان على و
فاطمه بویدم به عنوان شهود وصیتش جمع کرد و از ما درباره امامت و
جانشینى فرزندش (رضا) شاهد گرفت. سپس اضافه کرد:
ابوابراهیم فرزندش رضا را وصى و وکیل خود معین نمود که در زمان
حیات و مماتش جانشین باشد.
آنگاه محمّد با ایمانى راسخ و استوار گفت: اى حیدر به خدا سوگند او
امروز فرزندش رضا را به عنوان امامت انتخاب کرد. و همه شیعیان بعد از او
باید معتقد به امامت وى باشند.[76]
از این روایت کاملاً روشن است که محمّد در مسأله امامت ائمّه
معصومین علیهالسلام ایمان و اعتراف داشته و آنان را دوست مىداشت.
تعداد فرزندان محمّد بن زید علیهالسلام
ابوالحسن عمرى نسّابه، براى محمّد، یازده فرزند ذکر نموده که سه نفر
آنها دختر و الباقى پسر بودند که ذیلاً به اسامى آنان اشاره مىشود.
1 ـ کلثوم: با برخى از بنى اعمامش ازدواج نمود.
2 ـ فاطمة: او با پسر عمویش محمّد بن حسین ذى الدمعة بن زید شهید
ازدواج کرد، او به نیکویى رفتار مشهور بود، فاطمه بسیار همسرش را دوست
مىداشت، پس از وفات او، از شدت علاقهاش به وى خود را کشت. او یک
فرزند به نام محمّد داشت.[77]
3 ـ اُمّ الحسین: او نیز با پسر عمویش حسین بن حسین ذى الدمعة بن زید
الشهید علیهالسلام که از سوى محمّدبن محمّدبن زید شهید علیهالسلام، امارت کرمان را
داشت ازدواج کرد. مادر فاطمة و ام الحسین، فاطمه دختر
مرجا جعفرى بود[78].
4 ـ محمّد الأکبر؛ وى بزرگترین فرزند ذکور محمّد است. او ملقب به المؤید
باللّه و یکى از ائمّه زیدیّه است. پس از وفات محمّد بن ابراهیم طباطبا،
ابوالسرایا در سال 199 ه . ق با او بیعت کرد و رهبر قیام علویان شد. پس از
کشته شدن ابوالسرایا، حسن بن سهل حاکم عراق، هرثمة بن اعین را جهت
دستگیرى وى با سپاهى عظیم به سوى او روانه کرد، اما محمّد خود را
تسلیم نمود و او را نزد مأمون به مرو فرستادند. مأمون از اینکه او را جوانى
20 ساله دید تعجب کرد. سپس دستور داد تا او را مسموم کردند و به
شهادت رساندند. گویند: هرثمه او را در نیشابور پس از مسموم کردن آتش
زد، و اینک مزار او در نیشابور به امامزاده محروق مشهور است.
ابوطالب مروزى قبر محمّد را در مرو در منطقه شکیلانه نوشته است. به
هر حال او در سال 202 ه . ق در سن 20 سالگى به شهادت رسیده است.[79]
5 ـ محمّد الاصغر: او در کوفه وفات یافته است.
6 ـ جعفر الشاعر: وى جدّ سوّم امامزاده على اصغر مىباشد که شرح
حالش خواهد آمد.
7 ـ حسن، 8 ـ قاسم، 9 ـ على، 10 ـ حسین، 11 ـ زید.
که تنها نسل باقى مانده از جعفر شاعر مىباشد و الباقى فرزندان محمّد
بن زید علیهالسلام بلا عقب بودهاند.[80]
خیانت یکى از کنیزان محمّد
به جز دو همسر محمّد بن زید شهید علیهالسلامکه در بالا به آن اشاره شد (فاطمة
دختر مرجا جعفرى، و هنادة مخرومى) او داراى کنیزانى بوده که برخى از
فرزندان او از آنها بوده است. مرحوم تاج لنگرودى روایتى را مبنى بر خیانت
یکى از کنیزان وى نقل مىکند که صحّت و سقم آن به عهده راوى آن است.
از مرد شیعهاى نقل شده که به اتفاق محمّد دمیرى بر محمّد بن زید
علوى، مهمان شدیم، او بعد از پذیرایى از ما و پهن کردن بستر استراحت
از ما جدا شد و ما به خواب رفتیم، نیمه شب متوجه شدم که جامه خوابم
تکان خورد!!
زنى را در کنارم دیدم که گفت: چون از فصاحت و بلاغتت خوشم آمد،
لذا آمدم امشب را با تو بگذرانم و از هم کام بگیریم! گفتم تو کیستى؟ گفت:
من زن همین مرد علوى هستم.
گفتم: واى بر من که با این نمک خوارگى خدعه و خیانت به ناموس
پیغمبر کنم، از من دور شو، چون از من مایوس شد به طرف رفیق من
رفت ولى او بدون ملاحظه و در کمال شقاوت وى را پذیرفت و در آغوش
خود کشید.
من در عالم خواب حضرت امام مجتبى، امام حسن علیهالسلام را دیدم، فرمود:
اگر شراب خوار نبودى لبان تو را مىبوسیدم که گفتى خدعه به ناموس
پیغمبر نمىکنم. در این حال از وحشت بیدار شدم، رفیق خائن را دیدم بیدار
شده و دست برصورت دارد و مىنالد، گفتم کیست؟ گفت: حضرت امام
حسین علیهالسلامرا در خواب دیدم گفت: تف بر تو که خیانت کردى، لذا صورتم
مىسوزد، چنان ناله زد و نقش بر زمین شد که بعد از ساعتى جنازهاش از
خانه بیرون رفت.[81]
گذشت و فداکارى محمّد بن زید علیهالسلام
سرگذشت جالبى که بر فضیلت و جوانمردى و کرامت محمّد دلالت
دارد، درباره پسر هشام بن عبدالملک، قاتل پدر محمّد، حضرت زید
شهید علیهالسلاماست که بسیار جالب بوده و مرحوم مجلسى رحمهالله در بحارالانوار به
آن اشاره نموده که چنین است ؛ ابوجعفر منصور خلیفه عباسى در مکه
شنیده بود که در نزد محمّد بن هشام بن عبدالملک گوهر قیمتى است، وى
مىخواست به هر وسیلهاى که ممکن است از چنگ او بیرون آورد، یک روز
صبح دستور داد تمام درهاى مسجد الحرام را ببندند و مأمورینى چند
گماشت تا محمّد فرار نکند و فقط یک در را باز گذارد و دستور داد، تا
مأمورین محمّد را دستگیر کنند. محمّد بن هشام فهمید که این نقشهها براى
گرفتن خود اوست، وحشت زده این طرف و آن طرف مىرفت تا پناه و
پناهگاهى پیدا کند و بلکه خود را از مهلکه نجات دهد. در بین مردم دید
جوانى که آثار کرامت و بزرگوارى از چهره او خوانده مىشود در گوشهاى از
مسجد نشسته، وى این جوان را نمىشناخت. در عین حال بهتر این دید که
خود را در پناه او قرار دهد و اتفاقا این جوان شکوهمند محمّد فرزند زید
شهید علیهالسلام بود و محمّد بن زید علیهالسلام هم فرزند هشام را نمىشناخت.
محمّد بن زید علیهالسلام گفت: چرا وحشت زده و سرگردانى؟ فرزند هشام گفت:
آقا اگر خودم را معرّفى کنم مرا در پناه خودتان مىگیرید و امان مىدهید؟
فرزند زید گفت: تو در پناه من و من تو را نجات مىدهم.
محمّد بن هشام گفت: شما خودتان را معرّفى کنید. فرزند زید گفت من
محمّد بن زید بن على بن الحسین بن على بن ابى طالب مىباشم. تا فرزند
هشام نام زید را شنید و دانست این جوان فرزند آن شهید قهرمانى است که
پدرش هشام قاتل اوست، رنگ از چهرهاش پرید و با خود گفت: دیگر مرگ
من قطعى است. او لرزان و گریان از محمّد بن زید تقاضاى عفو و گذشت و
کمک مىکرد.
محمّد با آرامش و بزرگوار که خاص خاندان او بود گفت: جوان نترس من
به تو کارى ندارم، پدرت، قاتل پدر من است، من تو را به قصاص خون پدرم
نمىکشم. ناچارم با یک نقشهاى از چنگال مأموران منصور نجات دهم واگر
براى نجاتت به تو رفتار تندى کنم پوزش مىخواهم.
فرزند هشام موقعى چنین شنید، گفت: آقا هر جور مىدانى و صلاح
مىبینى براى نجات من انجام بده.
محمّد بن زید علیهالسلام عباى خود را روى فرزند هشام افکند و او را به طرفِ
تنها در خروجى مسجد کشاند، نزدیک مأموران تفتیش که رسید. چند سیلى
آب دارى به فرزند هشام زد و به رئیس شرطه رو کرد و گفت: اى ابوالفضل
این مرد بدجنس شتربان است و شترهایى از او کرایه کردم براى اینکه به
کوفه بروم، اما او به من خیانت کرد، شترها را به افسران لشکر خراسان داده و
الآن او را گیر آوردهام تا نزد قاضى ببرم و در مورد ادعاى خود حقم را بگیرم.
لطفا دو پاسبان را همراه من کن تا او فرار نکند بلکه او را به محکمه قاضى
ببرم. رییس شرطه که محمّد بن زید علیهالسلام و شخصیت او را مىشناخت تعظیم
کرد و گفت: چشم قربان و فورا دو مأمور را در اختیار محمّد بن زید علیهالسلام
گذاشت و از مسجد خارج شدند، بین راه که رسیدند و کاملاً مطمئن شد از
مهلکه خارج شدهاند، با صداى بلند به فرزند هشام گفت: خوب حالا حق مرا
مىدهى یا نه، فرزند هشام هم گفت: بله، بله من قبول دارم، حق تو را ادا مىکنم.
آنگاه محمّد بن زید علیهالسلام رو به دو پاسبان کرد و گفت: بسیار خوب، این مرد
حق مرا مىدهد، دیگر احتیاجى نیست به قاضى برویم شما هم بروید.
موقعى که ماموران رفتند، و محمّد از این نقشه جالب نتیجه گرفت، رو به
فرزند هشام کرد و گفت: حالا دیگر خبرى نیست زود برو جاى امنى و
خودت را پنهان کن والا دستگیر مىشوى.
فرزند هشام موقعى این فداکارى و گذشت بىنظیر را از محمّد بن زید علیهالسلام
دید از باب سپاسگزارى و تشکر از این خدمت فرزند زید، دست برد و در
جامه خود آن گوهر گرانبها و قیمتى که منصور دوانیقى دنبال آن مىگشت به
محمّد بن زید علیهالسلام داد و این گوهر تنها باقى مانده از خزانه هشام خلیفه اموى
بود که به دست پسرش افتاده بود.
اما در گزارش دیگر آمده که پسر هشام سر پسر زید را بوسید و گفت پدر و
مادرم به قربانت اللّه یعلم حیث یجعل رسالته خدا مىداند که رسالتش را کجا
قرار دهد، حقا که شما نسل و ذریه پیامبرید، سپس گوهر گرانبهایى از کیسه
بیرون آورد و گفت: لطف کنید از من بپذیرید.
محمّد بن زید با لحن محبتآمیز به فرزند هشام گفت: نه، ما خاندان
پیامبر در برابر خدمت و کار نیک مزد نمىخواهیم، من خون مقدس پدرم که
مهمتر از همه چیز بود از تو نخواستم، این دانه قیمتى براى خودت باشد و
هر چه زودتر برو و خودت را پنهان کن.[82] آرى این سرگذشتِ عظمت و
شخصیت فرزند زید را مىرساند. چرا چنین نباشد، او تربیت یافته مکتب
امام پاک و مردان راستین و بزرگ شده خانه گذشت و فداکارى و فضیلت، او
از خاندان پاک رسول خدا صلىاللهعلیهوآله است از خاندان کرامت، و از شاخههاى
درخت نبوّت. درود خدا بهروان پاک او باد.
جعفر الشاعر جدّ اوّل امامزاده على اصغر
وى شاعرى ادیب بود و از سوى برادرش محمّد، در ایام ابى السرایا،
امارت شهر واسط را داشت و مشهور است که شرب خمر مىنموده، مادرش
هنادة دختر خلف از آل عمرو بن حریث مخزومى بود و با فاطمه دختر
یحیى بن الحسین ذى الدمعة بن زید شهید علیهالسلامازدواج کرد و ثمره آن یک پسر
به نام محمّد جمانى شاعر بود. ابوطالب مروزى مىنویسد. او نیز مانند
برادرش محمّد اکبر در مرو به شهادت رسید و در سکه ساسان مقابل نهر سفر
نرم دفن شده است.[83]
امام فخر رازى تعداد فرزندان جعفر شاعر را سه پسر به اسامى ذیل مىداند:
1. محمّد ابو على الشاعر خطیب معروف به حمانى یا جمانى
2. احمد سکین وى پدر امامزاده على اصغر است
3. قاسم خطیب [84]
احمد سکین پدر بزرگوار امامزاده على اصغر
وى سیّدى بسیار جلیل القدر و عظیم الشان و بزرگوار بود. او همچون پدر
از شعراى اهل بیت علیهمالسلام و از معاریف سادات حسینى در کوفه به شمار
مىآمد علماى انساب براى وى پنج فرزند به اسامى محمّد ابوالحسن الاکبر
معروف به زریق، ابوالقاسم على اکبر و محمّد ابوعبداللّه، و جعفر ابو عبداللّه
و محمّد ابو على الاصغر الزاهد بود.[85]
على بن احمد سکین، برادر امامزاده على اصغر زرآباد فرزندى داشت به
نام محمّد ابوالحسن الاکبر که مادرش ام کلثوم دختر على بن حسین بن
عیسى بن یحیى حسین ذى الدمعه بن زید شهید علیهالسلام بود.
فرزندان امامزاده على اصغر
چنانچه اشاره شد امامزاده على اصغر که نام واقعى او محمّد ابو على
الاصغر است، بنا به تصریح امام فخر رازى ملقب به زاهد بود او داراى سه
فرزند به اسامى حمزه ابو یعلى اکبر و عباس ابو طالب و احمد ابو جعفر بود.
تمام فرزندان این سه نفر در قزوین سکونت داشتهاند.
سید حمزه ابویعلى به همراه پدر بزرگوارش امامزاده على اصغر در قزوین
قیام مىکند و على اصغر در زر آباد به شهادت مىرسد و پدر بزرگوارش پس
از اسارت به بخارا روانه مىشود و سپس در نیشابور وفات مىیابد و
سرانجام جنازه مطهر او را به قزوین منتقل مىکنند. وى از بزرگان روات
احادیث شیعه است که از مشایخ مرحوم کلینى بوده است.
امام فخرى رازى تنها یک فرزند معقّب براى وى قائل است که نام او
محمّد ابو سلیمان، عالم و رئیس شهر قزوین بوده است.[86]
[1]. یادداشتهاى قزوینى 5: 32، مینو در باب الجنّه: 267.
[2]. ماهنامه وقف میراث جاویدان، سال سوّم، شماره 3، صفحه 92 تا 96.
[3]. از آستارا تا استرآباد 2: 3.
[4]. تحفة العالم2:29.
[5]. عمدهالطالب: 187، المجدى: 107، مناهل الضرب: 302، الشجرة المبارکة: 77.
[6]. منتقلة الطالبیّه:249.
[7]. تاریخ گیلان و دیلمستان:473.
[8]. سرزمین قزوین: 241.
[9]. وقف میراث جاویدان، سال سوّم، شماره 3، صفحه 94 ـ 96.
[10]. اشک روان: 63.
[11]. ایضاح الحجّة 2: 208، اجساد جاویدان: 98، الذریعه 0: 308.
[12]. دهخدا، حرف چ: 314.
[13]. اجساد جاویدان: 99 ـ 100.
[14]- الشجرة المبارکة فى انساب الطالبیّه: 127، سرّالسسلة العلویه: 75، الأصیلى: 227، لباب
الأنساب 1: 407.
[15]- نور الابصار: 178، امامزادگان حافظ، مفسّر و قارى قرآن: 133.
[16]- تهذیب التهذیب 6: 18.
[17]- الحدائق الوردیة 1: 143.
[18]- ارشاد 1: 148، تاریخ طبرى 8: 272، طبقات ابن سعد 5: 250.
[19]- قاموس الرجال 4: 471، قیام زید بن على علیهالسلام: 18.
[20]- المجدى فى انساب الطالبیّین 156، زید الشهید علیهالسلام: 8.
[21]- نهایة الإختصار: 66، سرّ السلسلة العلویّة 32 و 56، الحدائق الوردّیة 451.
[22]- بحارالأنوار 46: 215، ثورة زید بن على علیهالسلام: 26، فرحة الغرى: 51.
[23]- کامل مبرّد 3: 189، أعیان الشیعه 7: 107، امامزادگان رى 4: 464.
[24]- علاّمه کبیرامینى ره در کتاب نفیس الغدیر 2: 343 - 348 قیام مختار را نهضتى شرعى و الهى و مورد رضاى امام توصیف مىکند. در همین رابطه، محقّق عالى مقام، جناب سیّد ابو فاضل رضوى اردکانى کتاب مستقلّى به نام «قیام مختار» تألیف نموده که در نوع خود کم نظیر است. وى در این کتاب، قیام مختار ابىعبیده ثقفى، انگیزه قیام، کیفیّت جهاد، اصحاب و یاران، اقوال علما درباره شخصیّت مختار را به خوبى بررسى و تحلیل نموده است.
[25]- بحارالأنوار 46: 186، أعیان الشیعه 7: 107 در این دو کتاب شش هزار دینار ذکر شده است.
[26]- مقاتل الطالبیّین: 127، بحارالأنوار 46: 208، تاریخ الفرات: 71، أمالى صدوق :235.
[27]- زید بن على علیهالسلام: 14، امامزادگان رى 4: 465.
[28]- الشجرة المبارکة: 127، سرّ السلسة العلویّة: 57 الأصیلى: 227، لباب الأنساب 1: 407.
[29]- نورالأبصار: 178، زید بن على علیهالسلام: 14.
[30]- تاریخ طبرى 8: 275، تاریخ ابن عساکر 6: 60 شرح نهج البلاغة 1: 315، زید الشهید علیهالسلام:
12.
[31]- الغدیر 2: 221، زید بن على علیهالسلام: 39.
[32]. سفینه البحار 1: 288، تنقیح المقال 1: 468، الغدیر 3: 71.
[33]. رجال کشى: 184، الغدیر 3: 70 امامزادگان رى 1: 472.
[34]- الرحمن 55 آیه 4.
[35]- تاریخ یعقوبى 2:225.
[36]- قیام زید بن على علیهالسلام: 69.
[37]- الحدائق الوردیّة 1: 953، زید بن على علیهماالسلام: 70.
[38]- وقایع الأیّام، خیابانى، شهر صیام: 71.
[39]- نامه دانشوران، ناصرى 5: 169، امامزادگان رى 1: 479.
[40]- الأیّام، خیابانى، شهر صیام: 71.
[41]- الشجرة المبارکة: 127، سرّالسلسة العلویّه: 57، الأصیلى: 227، لباب الأنساب 1: 407.
[42]- زید الشهید علیهالسلام: 22، قیام زید بن على علیهالسلام: 44.
[43]. المواعظ و الإعتبار بذکر الخطط و الآثار 2: 436.
[44]- مقاتل الطالبیّین: 130، وقایع الأیّام خیابانى: 67.
[45]- قیام زید بن على علیهالسلام: 45.
[46]- الکشاف عن حقائق التنزیل 1: 43، الحور العین: 187.
[47]- الروض النضیر 1: 53.
[48]- تهذیب التهذیب 6: 18.
[49]- قیام زید بن به على علیهالسلام: 46.
[50]- تهذیب ابن عساکر 6: 15.
[51]- همان.
[52]- روض النضیر1: 66.
[53]- جامع الرواة 2: 34.
[54]- خلاصة الاقوال: 146، جامع الرواة 2: 306.
[55]. ارشاد 1: 241، امامزادگان رى 1: 476.
[56]- جامع الرواة 1: 248.
[57]- جامع الرواة 1: 248.
[58]- الروض النضیر: 58، قیام زید بن على علیهالسلام: 66.
[59]- «کان یستعمله فی محاجة خصومة و یلجأ إلیه».
[60]- المجدى فى انساب الطالبیّین: 44، لباب الأنساب 1: 262، زید الشهید علیهالسلام: 171،
الفصول الفخریّة :325، الفخرى فى انساب الطالبیّین: 39، الشجرة المبارکة: 127، سراج الأنساب: 10، تهذیب الأنساب: 190.
[61]. الشجرة المبارکة: 152، الفخرى: 39، تهذیب الأنساب: 191.
[62]. سرالسلسلة العلویّة: 67.
[63]. الأصیلى: 237، تاریخ بغداد: 288.
[64]. سرالسلسة العلویة: 67 المعقبین: 93.
[65]. المجدى:166، زید شهید علیهالسلام 367.
[66]. الأصیلى: 237
[67]. المجدى: 183.
[68]. تاریخ بغداد 5 :288، بحارالانوار 46: 158 ـ 159.
[69]. مقاتل الطالبیین: 331.
[70]. به نقل از زید شهید علیهالسلام.
[71]. رجال شیخ طوسى: 276.
[72]. همان: 282.
[73]. تنقیح المقال 3: 118، نقد الرجال: 308، جامع الرواة 2: 115، مجمع الرجال 5: 213، منتهى الآمال 2: 75، عیون اخبار الرضا 1: 28، سفینة البحار 1: 324، منتهى المقال: 273، منهج المقال: 296، اتقان المقال: 228، الوجیزة: 47، الکواکب المشرقه 3: 265 ـ 266.
[74]. معجم رجال الحدیث 16: 96 وفیه: یظهر من ذیل الروایة انه لم یکن من الشیعة ولم یکن
یتعرف بامامة الرضا علیهالسلام.
[75]. الفائق فى رواة اصحاب الامام الصادق علیهالسلام 3: 78.
[76]. زید شهید علیهالسلام: 395.
[77]. المعقبین: 95.
[78]. المجدى: 183، الأساس فى انساب الامهات السادة الناس 2: 186 ـ 187.
[79]. المجدى: 184. الشجرة المبارکة: 152، الأصیلى: 238، سر السلسلة العلویه: 67، الفخرى
510، عمدة المطالب: 332، الفصول الفخریه؛ 165، التحف شرح الزلف: 149 ـ 150، اختران تابناک 1: 444.
[80]. المجدى: 184، سر السلسلة العلویة: 97.
[81]. چشم روشنى: 84، گفتار وعاظ 3: 87.
[82]. بحارالانوار 46: 159، عمدة الطالب: 299، زید الشهید علیهالسلام: 395 ـ 396. شاگردان مکتب ائمّه علیهالسلام 3: 271 ـ 272.
[83]. المجدى: 184، الفخرى: 51، سرالسلسلة: 67، تهذیب الأنساب: 218، المعقبین: 93 و
97.
[84]. الشجرة المبارکه: 153.
[85]. الشجرة المبارکه: 154.
[86]. الشجرة المبارکه: 155.
- ۱۳۹۶
