مزارات ایران و جهان اسلام

بومیان به آن «روشنوا» یا «مصاده» (معصوم زاده) مى‏گویند که در 14 کیلومترى غرب شهر گرگان و 13 کیلومترى شرق شهر کردکوى بین روستاهاى شموشک، اسبومحلّه، دنگلان، نوچمن، خطیرآباد، کفشگیرى و یساقى واقع شده است. این مکان با استناد به نوشته‏هاى ابن اسفندیار، حداقل 900 سال قدمت دارد. وى در تاریخ خود در زمان ذکر وقایع سال 525 هـ . مى‏نویسد: «...اسپهبد علاءالدوله (حاکم وقت طبرستان مازندران) که به همراه حاجب بزرگ سلطان سنجر که محمود کاشانى بود، از روشن آباد به استراباد آمدند تا ارغش سردار قشون سنجر را که عصیان نموده و استراباد گریخته و در قلعه بالمن و جهینه پناه گرفته بود سخت بمالند. اما ارغش پناه بر اسپهبد آورد و...».

این بارگاه در وسط قبرستان قدیمى و پر درخت در حاشیة جادّة عبّاس قدیمى قرار گرفته و بر اساس نوشته‏هاى وقفنامه‏اى مربوط به سال 900 هـ ، محل آرامگاه دو امامزاده فضل‏اللَّه کاظم و عبداللَّه کاظم مى‏باشد. در گذشته مقبره و بارگاه سیّد شهاب‏الدّین فضل اللَّه هم در حاشیة بارگاه روشن آباد قرار داشت که اینک هیچ اثر از آن نیست.

بناى امامزاده، بسیار قدیمى و از نظر فنون معمارى زیبا و قابل توجّه است. کارشیو یا پلان آن هشت ضلعى با فضاى داخلى مربّع شامل رواق و حرم چهار گوش مى‏باشد که مصالح اصلى آن‏ها آجر، گچ، خاک و آهک است.

در فضاى داخلى، در ناحیة انتقال زیر گنبد و جداره‏هاى داخلى و نیز ناحیة عرقچین، تزئینات گچى شامل نقوش اسلیمى و کاربندى بر روى زمینة آبى لاجوردى و چند رنگ دیگر را داشت. در فضاى بیرونى، ایوان ورودى به چشم مى‏خورد که بدون اسپر (پایه) قابل توجّه هستند. در هر ترک (8 گوش) بیرونى بنا طاق نماهائى با طاق جناغى ایجاد شده‏اند که در میان یکى از این طاق‌نماها، ورودى بقعه را تعبیه کرده‏اند. گرداگرد بناى اصلى، پاگرد یا تراسى وجود دارد که سقف آن سفالى است و حدود 30 ستون چوبى چهار ترک باریک سقف پاگرد را بر فراز آن نگه داشته‏اند.

در اینجا براى گنبد، چبیره (مراحل تدریجى تبدیل مربّع فضاى داخلى براى دایرة گنبد) بکار نرفته، بلکه چهار گوشواره (پتگین) در چهار کنج زمینه را به هشت ضلعى تبدیل و سپس گنبد آجرى (عرقچین) دو پوسته دقیقاً بر فراز جرز، گوشواره‏ها و مرقد قرار گرفته که از خارج داراى کمربند بلندى با 12 طاق با طاق‏هاى جناغى مى‏باشد. پس از این قسمت و بالاى طاق‌نماها، گیلوئى دندانه اره‏اى در دو ردیف قرار گرفته که پس از آن‏ها با آجر نر بخش گیلوئى کمربند را گرد کرده و گنبد خارجى و اصلى را بر روى استوانة شکم دار و دو ردیف گیلوئى دانه اره‏اى به بیرون قرار داده و پس از آن گنبد کوتاه انتهائى را تعبیه نموده‏اند. این گنبد در گذشته، کاشى کارى معرّق (رنگارنگ با نقش گل) فیروزه‏اى زیبا و پرکارى داشت که هم اکنون کاملاً از بین رفته است. به هر صورت گنبد روشن آباد را همچون گنبد قدمگاه نزدیک نیشابور، امامزاده حمزه در عبدالعظیم رى، گنبد عطار در نیشابور، گنبد روى مرقد تیمور و چند مکان دیگر باید در زمرة گنبدهاى ساقه دار محسوب نمود.

سردر ورودى متصل به محیط مقبره یا بقعه، داراى ایوان گچبرى با نقوش اسلیمى و هندسى زیبائى است که در وسط بعضى از نقوش به صورت کتیبه با متن‏هاى «نصر من‏اللَّه و فتح قریب»، «یا محمّد» و «یا على» چشم را خیره مى‏کند. طاق و بدنة داخلى مقبره، داراى گچبرى‏هاى ظریف و پرکار با نقوش گل و بوته (ختائى و اسلیمى) هستند. بناى چهار گوش داخلى مقبره با ابعاد 465 سانتى‏متر، داراى اندود و پوشش گچ است. متأسّفانه در این مکان هیچ کتیبه‏اى باقی نمانده که بانى و تاریخ ساخت دقیق آن‏ها را مشخص کند.

مسجدى بزرگ هم در شرق و جلوى بناى بقعه است که در دو ردیف، شش ستون چوبین دارد. محیط دایرة ستون‌ها 80 سانتى‏متر است و پایین آن کنده کارى ظریف دارد. سقف مسجد پلورکشى و بام آن سفال سر است. طول مسجد 11 متر و عرض آن 760 سانتى‏متر مى‏باشد. متأسّفانه در سال‏هاى 1352 و 1353 خورشیدى، سیلى وارد بنا و اطراف آن شد و بخش قابل توجّهى را تخریب یا فرسوده کرد. قسمتى دیگر از بنا مخصوصاً شبستان طویل واقع در ضلع شمال شرقى بنا را باز هم سیلى دیگر در سال 1364 تخریب نمود. این امر سبب گردید شبستان جدید را با پلان بزرگتر در سال‏هاى اخیر بنا کنند. تصاویر قدیمى بناهاى تخریب شده را در صفحات بعد ارائه کرده‏ایم.

بطور کلّى، مرمّت کل بناى امامزادة روشن آباد، توسّط ادارة میراث فرهنگى شهر گرگان از سال 1378 مورد توجّه بوده است و مرمّت قسمت‏هاى مختلف از جمله جرزهاى آجرى، طاق، طاق‌نماهاى بقعه، تعویض چوب بام و سفال، مرمّت جدارة آجرى گنبد، کاشى فرش، تزئینات گچى، حذف الحاقات جدید، مرمّت اندود گچى بقعه و بندکشى جرزها، صورت گرفته است.

لازم به ذکر است که وجود چند چشمه و قنات پر آب هم در حواشى محوّطة امامزاده، تا چند دهه پیش، خود باعث افزایش رطوبت بخش زیرین اراضى شده و بى‏تاثیر بر فرسودگى قسمت‌هائى از جرزهاى بنا نبوده است. البته این چشمه و قنات‌ها و نیز محیط مشجر، مزیتى را هم به همراه داشتند، از جمله در روزهاى پنج‏شنبه و جمعه بسیارى از اهالى شهر و روستاها را به این سو جلب کرده و مردم براى زیارت و سیاحت به اینجا مى‏آمدند. در این دو روز بازار مکارة بزرگ و پر سر و صدایى هم تشکیل مى‏شد که قدرت داد و ستد بالائى هم داشت. نگارنده خود در دوران کودکى به همراه خانواده چند بار این فضاى پر ازدحام و پر هیاهو را به چشم دیده بود.

همچنین آسیاب شخصى به نام جمال الدّین هم در اواخر قرن نُه هجری در حاشیة این محیط وجود داشت که آب چشمة روشن آباد را به گردش در مى‏آورد. در وقفنامه‏اى که در صفحات بعد آورده‏ایم و مربوط به سال 900 هجرى است، به شرح کاملى از چشمه‏ها، بقعه‏ها، قنات‏ها و همین آسیاب در آن آمده است. البته سیاحان و سفرنامه نویسان خارجى هم که در عصر قاجار دیدارى از این محیط داشته‏اند، شرح جالبى را از خود به یادگار باقى نهاده‏اند که به دو مورد از آن‏ها در زیر اشاره مى‏گردد.

رابینو مى‏نویسد: «پس از کردمحلّه، باز به جادّة شاه عبّاسى افتادیم. میان کردمحلّه و دهکده کفشگیرى، درة عمیقى به نام سیاه دره (میان دره فعلى) واقع است. جادّه از میان گندمزارهاى چهار ده به طرف دهکدة الوار ادامه پیدا مى‏کند. سپس از نهر دنگلان و دهکده‏اى به همین نام عبور کردیم و دهکدة شاه ده را از دور مى‏دیدیم. پس از عبور از مسیرى خشک، به امامزاده روشن آباد که گورستان بزرگى اطراف آن است رسیدیم. این مقبره، گنبدى دارد که سابقاً از کاشى آبى پوشیده بوده است. اما امروزه محل استراحت گروهى از کبوتران است. در آن‏جا، مقبرة ابراهیم و محمّد، برادران امام رضا واقع هستند. درهاى امامزاده از چوب کاج است و آیات قرآنى به صورت زیبایى بر آن‏ها کنده شده‏اند. صندوق چوبى امامزاده عمل استاد حاجى عبداللَّه به تاریخ 897 قمرى مى‏باشد. خطاط آن نظام نامى است. یکى از درهاى صحن عمل استاد کاظم بن على نیشابورى و تاریخ آن 877 قمرى مى‏باشد... مرقد این امامزادگان مشهور به مزار روشن آباد و نزدیک شارع که به جانب ولایت سارى مى‏رود و حد غربى آن بعضى متصل به چشمة آب روشن آباد است، می‌باشد. درختان چنار و بعضى دیگر با حدود ثلاثه باقیه از موقوفات مظفرالدّین بتکچى است که مورخ 900 هجرى قمرى مى‏باشد».

ملکونف نیز دربارة امامزاده روشن آباد مى‏نویسد: «امامزاده روشن آباد یا امامزاده عبداللَّه، در سه فرسخى خرابة شهر آستانه روشن یا رستم آباد و از اولاد امام موسى کاظم است».

این بناى باشکوه به شمارة 358 و در تاریخ 20/3/1321 به ثبت آثار تاریخى رسیده است.