- سه شنبه ۲۲ مهر ۹۳
بقعه این امامزاده در میان قبرستان بزرگ روستاى کرزان،[1] در حدود 10 کیلومترى شمال باختر تویسرکان واقع شده است.
بقعه، بسیار قدیمى و متعلّق به اواخر دوره صفویّه یا ابتداى دوره زندیّه مىباشد. بنا داراى غلامگردشى در غرب و ایوانى به ابعاد 5/2×4 و ارتفاع 5 متر مىباشد که در جهت شرق آن درى با چند پلّکان به پشت بام آن که گنبد خانه در آن قرار دارد، راه مى یابد.
گنبد بنا به صورت عرقچینى به قطر 4 و ارتفاع تقریبى دو متر است که از داخل داراى نقّاشى و از خارج ایزوگام مىباشد. قبر امامزاده را به اندازه 30 سانتىمتر از کف بقعه بالا آوردهاند و روى آن را با پارچه سبز پوشاندهاند.
دور قبر را ضریح چوبى مشبّکى به ابعاد 20/2×30/1 و ارتفاع 60/1 متر احاطه نمود که بیش از صد سال قدمت دارد و بخشهایى از آن از بین رفته است. دو درِ از جانب مغرب و مشرق بقعه وجود دارد و ایوان اصلى آن رو به سوى جنوب است و در شمال نیز درى قرار داشت که فعلاً مسدود است. در صحن بزرگ چهار هزار مترى بقعه، درختان گردو و سنجد، فضاى مناسبى را فراهم آورده است. در مجاورت امامزاده، چهار جریب باغ گردو و گیلاس قرار دارد که از موقوفات امامزاده مىباشد و در آمد حاصل از آن صرف تعمیر و نگهدارى بقعه مى شود.
به اعتقاد اهالى، شخصیّت مدفون در بقعه، عبداللّه بن موسى علیهالسلام، برادر
امام رضا علیهالسلام است. بر این اساس، آقاى فرهنگ گلشائیان تویسرکانى درباره
این امامزاده مىنویسد: «او عبداللّه بن موسى علیهالسلام است و در قرن سوّم
مىزیسته است.» که بنابر تحقیق، این ادّعا منشا صحیحى ندارد.[2] زیرا
چنان که خواهد آمد، عبداللّه فرزند امام هفتم علیهالسلام در کوفه وفات یافت و
مزاراتى به نام او در ایران منسوب است. از این رو به جهت اهمیّت موضوع
به شرح حال عبداللّه بن موسى علیهالسلام مىپردازیم.
عبداللّه بن موسى علیهالسلام
عبداللّه بن موسى علیهالسلام، سیّدى بسیار جلیل القدر، عظیم الشأن و
بزرگوار بود. وى، از مادرى ام ولد «کنیز» به دنیا آمد.[3] شیخ طوسى رحمهاللهاو را
از اصحاب امام رضا علیهالسلامبرمىشمرد.[4] همچنین نمازى شاهرودى اضافه
مىکند که، وى از اصحاب پدرش امام موسى کاظم علیهالسلام و برادرش امام
رضا علیهالسلامبوده است.[5] مامقانى از او به «امامى ممدوح» تعبیر مىکند.[6]
به هر حال، وى از محدثین بزرگ و نزد همگان از مقام و منزلت بلندى
برخوردار بود و در مدینه فتوا مىداد.[7] کتاب ابى داوود در خلق قرآن را
روایت کرده[8] و «حسن بن دینار»،[9] و «على بن سائح»[10] و «على
المحمودى»[11] از وى روایت نقل مىکنند. «ابراهیم بن هاشم» او را توثیق
کرده است.[12]
محبّت و احترام عبداللّه بن موسى علیهالسلام نسبت به امام جواد علیهالسلام حکایت از
معرفت او نسبت به امام علیهالسلام زمان خود دارد.[13] هنگامى که امام رضا علیهالسلام
وفات یافت، تعدادى از شیعیان به مدینه آمدند تا فرزند و جانشین او، امام
جواد علیهالسلام را زیارت کنند. آنگاه عموى آن امام (عبداللّه بن موسى علیهالسلام) که
پیرمردى کهنسال و خردمندى بود، در حالى که لباس خشنى به تن داشت و
میان پیشانىاش در اثر سجدههاى زیاد و طولانى پینه بسته بود، بر آنان وارد
شد. سپس امام جواد علیهالسلام که کودکى نُه ساله بود، به مجلس وارد شد و عبداللّه
هم به احترام امام علیهالسلام از جاى برخاست، او را در آغوش کشید، میان پیشانى
او را بوسید و مجلس پیرامون گفت و گوى شیعیان با امام جواد علیهالسلام ادامه یافت.[14]
مرحوم مامقانى پس از ذکر روایت فوق، قایل به عدالت عبداللّه شده
است.[15] سیّد جعفر اعرجى از او به سیّدى جلیل القدر و مقدّم بر سایر
سادات یاد مىکند.[16]
ابن طباطبا او را ساکن نصبین کوفه مىداند.[17] از اینرو، قبرى به او در
عراق در منطقه «خرّم غماس» مشهور است.[18] سنّ او را هنگامى که در
مدینه بود، نود سال نوشتهاند.[19]
ضامن بن شدقم وى را مکنّى به «ابوجعفر»[20] مىداند.
به اتفاق نقل بیشتر علماى انساب، عبداللّه داراى سه دختر و پنج پسر به
اسامى زینب، فاطمه، رقیه، احمد، محمّد، حسین، حسن و موسى بوده
است.[21] ابوطالب مروزى تعداد پسران وى را شش تن مىداند، امّا از ذکر نام
ایشان خوددارى کرده است.[22]
این احتمال که فرزند ششم او جعفر باشد، بعید به نظر نمىرسد؛ زیرا او
مکنّى به ابوجعفر بوده است. لکن ضامن بن شدقم «على» را بر تعداد
فرزندان اضافه نموده است.[23]
عبداللّه بن موسى علیهالسلام به جهت سکونت در منطقه «عوکلان»[24] به
عوکلانى مشهور شد[25] و فرزندان او نیز به «بنى عوکلانیون»
خوانده شدند.[26]
ابىنصر بخارى تداوم نسل وى را تنها از یک فرزندش به نام «موسى
الثانى» مىداند.[27] امّا برخى فرزند دیگر او، محمّد را نیز جزو معقّبین وى
ذکر نمودهاند.[28] به هرحال، اعقاب او در کوفه، نصبین، سیرجان و رمله و
مصر پراکنده بودند.[29]
از تاریخ وفات او هیچ اطّلاعى در دست نیست و درباره محلّ دفن او نیز
بین مورّخان و علماى انساب اختلاف است. امّا نسبت او به «عوکلان» نشان
مىدهد که تا آخر عمر خود در آن جا بوده است.
ابن طباطبا وى را ساکن در کوفه مىداند.[30] ظاهرا این موضوع پس از
بازداشت امام جواد علیهالسلامبه عراق مىباشد که وى نیز به آن جا مهاجرت نموده
و در آن جا وفات یافته است و مزارى در کوفه به او منسوب مىباشد.[31]
بنابراین هیچ مدرک معتبرى دال بر مهاجرت عبداللّه بن موسى که
پیرمردى نود ساله بود، به ایران در دست نیست، با این حال، اقوال متعدّدى
مبنى بر دفن او در شهرهاى ایران گزارش شده که هیچ کدام آن منشأ صحیحى
ندارد. در ادامه به بعضى از آنها اشاره مىشود.
مزارات منسوب به عبداللّه بن موسى علیهالسلام
شیخ عبدالجلیل قزوینى رازى در هنگام توصیف علماى «آبه» مىگوید:
«شهادتگاه عبداللّه، فضل و سلیمان فرزندان امام موسى کاظم علیهالسلام در آبه
است. محلّ قبور این عزیزان نورانى، پر از قبور علما و فقهاست.»[32]
قاضى نوراللّه مرعشى در کتاب مجالس المؤمنین نیز در وصف مزارات آبه
مىگوید: «مشاهدى که در آبه قرار دارد، عبارتند از: شهادتگاه عبداللّه، فضل
و سلیمان فرزندان امام موسى کاظم علیهالسلام که آن جا مشاهدى نورانى است.»[33]
سیّد حسین بن مساعد حسینى در حاشیه خود بر عمدهالطالب مىگوید:
«قبر عبداللّه در روستایى از روستاهاى ساوه مشهور است و من در ماه رمضان
سال 918 آن را زیارت کردم.»[34]
همچنین شیخ عبدالجلیل رازى قزوینى از صفىالدّین ابوالمحاسن
همدانى نقل مىکند که، قبر عبداللّه بن موسى علیهالسلام در ارجان است.[35]
حمداللّه مستوفى قزوینى نیز آن جا که از اولاد امام موسى کاظم علیهالسلام یاد
مىکند، محلّ دفن وى را در ارجان دانسته است.[36]
نمازى شاهرودى در کتاب رجال خود مزار وى را در پنج فرسنگى قم در
مسیر جاده اصفهان مىداند.[37]
عبّاس فیض، قبر کنونى در قم را معتبر نمىداند و لذا براى او هیچ نسبتى
ذکر نمىکند.[38]
در وسط شهر گرگان گنبد مرتفع و با صولتى وجود دارد که به اعتقاد اهالى
از فرزندان امام موسى کاظم علیهالسلام و برادر امام رضا علیهالسلام است و مورد احترام و
اعتقاد قاطبه اهالى استان گلستان و مسافرین این منطقه است. به احتمال
قوى امامزاده مذکور «عبداللّه ابو محمّد جرجانى بن محمّد اعرابى بن قاسم بن
حمزة بن موسى علیهالسلام» است. برادر وى امامزاده عبّاس مدفون در بلوار امام
رضاى شهر سارى مىباشد.[39]
شیخ ذبیح اللّه محلاّتى قبر عبداللّه بن موسى علیهالسلام را در سمت غربى خارج
از شهر ملایر مىداند.[40] با این حال، هیچ یک از مورّخانى که به نظرات آنان
اشاره شد، منبع مهاجرت، شهادت و دفن عبداللّه بن موسى علیهالسلام را در
شهرهاى قم، ساوه، ملایر، ارجان و... ذکر ننمودهاند.
بنابراین نمىتوان اقوال فوق را تأیید نمود، بخصوص گفتار ابنطباطبا که
وى را ساکن در نصیبین مىداند، مقدّم بر همه اقوال و مقرون به
صحّت است.[41]
درباره شخصیّت مدفون در این بقعه به جهت فقر منابع و همچنین عدم
وجود کتیبههاى تاریخى در بقعه، نمىتوان نظر قابل توجّهى داد، جز اینکه
بعضى شنیدهها حکایت از آن دارد که، امامزاده عبداللّه را، عبداللّه بن احمد
بن موسى علیهالسلام قلمداد نمودهاند و اهالى براى او احترام فوق العادّهاى قایلند.
امّا از آنجایى که احمد بن موسى علیهالسلام، مشهور به شاه چراغ در شیراز، فرزند
ذکورى نداشت، لذا نمىتوان این ادّعا را پذیرفت. امّا اگر ابتداى ادّعا منشأ
صحیحى داشته باشد و امامزاده عبداللّه کرزان را در گذشته به عبداللّه بن
احمد مىخواندند، آن وقت مىتوان با سیّد عبداللّه بن احمد ابىالعبّاس بن
جعفر بن حسین الشاعر بن على بن حسن المکفوف بن حسن الأفطس بن على
الاصغر بن امام سجّاد علیهالسلام تطبیق داد؛ زیرا او عبداللّه بن احمد، و بنا به گفته
عمیدى نسّابه در بروجرد به دنیا آمد و در همدان سرپرست سادات بود.
وى سیّدى جلیل القدر، عظیم الشان و بسیار بزرگوار بود و منصبِ نقابت
سادات را در قرن چهارم هجرى در همدان و نواحى آن به عهده داشت و
مکنّى به ابوالفضل بود. همچنین برادرى به نام ابوالحسن على داشت که در
همدان مىزیست. پدر بزرگوارش احمد، مکنّى به ابوالعبّاس و در همدان از
موقعیّت ممتازى بهرهمند بود.
ابوطالب مروزى نسّابه، ابوالعبّاس احمد ـ پدر امامزاده عبداللّه ـ را نقیب
سادات همدان ذکر نمود و مىگوید که او در همدان و بغداد داراى نسل
است. ابن طباطبا، نسل ابوالحسن على بن احمد ـ برادر سیّد عبداللّه ـ را در
همدان نوشته است.[42] تمام اجداد سیّد عبداللّه از مشاهیر سادات جبل و
همدان بودند و قبور آنان در بروجرد و خرّم آباد داراى گنبد و بارگاه است.[43]
[1]- روستاى کرزان، در حدود 10 کیلومترى شمال باخترى تویسرکان واقع شده و رودخانه کرزان رود از خاورآبادى مىگذرد. کوه چالاب در 2 کیلومترى جنوب باختر، سیاه کوه در 6 کیلومترى خاور و کوه سنجد در 4 کیلومترى شمال خاور آبادى است. کرزان، درّهاى سرد و خشک است و شامل سه درّه و دو تپّه به نامهاى، سوادّره در شمال باختر، درّه بید در یک کیلومترى جنوب باختر و درّه آریکان در 2 کیلومترى جنوب آبادى است. تپّه آرمان در 2 کیلومترى جنوب و تپّه دویژ در 2 کیلومترى خاورآبادى قرار دارد. ارتفاع آن از سطح دریا 1790 متر و کار و پیشه اهالى، کشاورزى، باغدارى، دامدارى، پرورش زنبور عسل و کارگرى است و فرآوردههاى آن، گندم، جو، سیب زمینى، نخود، لوبیا، یونجه، شبدر، گردو، انگور، سیب درختى، گلابى، زرد آلو، هلو و شلیل مىباشد. قلعه قدیمى چهار برج در این مکان قرار دارد. گویند که، کرزان، ملک مرحوم حاجى سعد الدّوله بود. در گذشته آن را گرزان مىگفتند و معتقد بودند که این روستا داراى مراتع و نیزارهاى فراوان بود و گرازهاى وحشى و حیوانات دیگر در آن جا زندگى مىکردند. همچنین این محل را شکارگاه افراسیاب ذکر مىکنند.
[2]- آئینه تویسرکان: 80-87، 156، فرهنگ جغرافیایى همدان 47: 346.
[3]- بحارالانوار 48: 285-288، الاصیلى فى انساب الطالبیّین: 195، عمدهالطالب: 252.
[4]- خلاصة الاقوال: 379. قاموس الرجال 6: 629.
[5]- مستدرکات علم رجال الحدیث 5: 118.
[6]- تنقیح المقال 2: 319.
[7]- بحارالانوار 48: 285. مناقب ابن شهرآشوب 2: 383. اختصاص: 102. عیون المعجزات: 109.
[8]-تاریخ بغداد 4: 151.
[9]- بحارالانوار 39: 138-139. کشف الیقین فى امرة امیرالمؤمنین: 133-135.
[10]- اصول کافى 2: 429. بحارالانوار 5: 324.
[11]- بحارالانوار 4: 124.
[12]- تنقیح المقال 2: 319.
[13]- بحارالانوار 50: 85 و 79. قاموس الرجال 6: 629. مناقب ابن شهرآشوب 4: 383.
[14]- عیون المعجزات: 120. بحارالانوار 50: 91 و 100. اختصاص: 102.
[15]- تنقیح المقال 2: 319.
[16]- مناهل الضرب فى انساب العرب: 497؛ و کان عبداللّه بن موسى سیّدا جلیلاً مقدما.
[17]- منتقلة الطالبیّه: 329.
[18]- مراقد المعارف 2: 46-47.
[19]- تذکرة آقاعلى عبّاس: 35، اختصاص: 99.
[20]- تحفة الازهار و زلال الانهار 3: 223.
[21]- المجدى فى انساب الطالبیّین: 116-117. النفحة العنبریّه فى انساب خیر البریّه: 94 - 95. روضة الألباب: 107.
[22]- الفخرى فى انساب الطالبیّین: 16.
[23]- تحفة الازهار و زلال الانهار 3: 223.
[24]- معجم البلدان 4: 169.
[25]- الاصیلى فى انساب الطالبیّین: 195. تحفة الازهار و زلال الانهار 3: 223.
[26]- تهذیب الأنساب: 163. الفخرى فى انساب الطالبیّین: 16. الأصیلى: 195. عمدة الطالب فى
انساب آل ابى طالب: 252. سراج الانساب: 82. منتقلة الطالبیّه: 329.
[27]- سرسلسلة العلویه: 44. تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب: 163. الشجرة المبارکة: 104. الفخرى فى انساب الطالبیّین: 16، انساب الطالبیّین: 168.
[28]- المجدى فى انساب الطالبیّین: 114-116. الاصیلى فى انسابالطالبیّین: 195. عمدهالطالب فى انساب آل ابى طالب: 124 و 252. الفصول الفخریه: 140-141. سراج الانساب: 82. النفحة العنبریة: 94-95. روضة الالباب: 107، تحفة الازهار و زلال الانهار 3: 223.
[29]- الشجرة المبارکة فى انساب الطالبیّه: 104. التذکرة فى الانساب المطهّره: 124. تحفة الازهار
و زلال الانهار 3: 223. سیّد نعمهاللّه جزایرى مؤلّف الانوار نعمانیه از نسل اوست. ن.ک: سیّد جعفر الاعرجى نجفى، مناهل الضرب فى انساب العرب: 449-500..
[30]- منتقلة الطالبیه: 329.
[31]- مراقد المعارف 2: 46-47.
[32]- الردّ على النقض: 17. آرامگاههاى خاندان پاک پیامبر: 29-30.
[33]- همان: 29.
[34]- عمدة الطالب فى انساب آل ابى طالب: 252. الاصیلى فى انساب الطالبیّین: 195.
آرامگاههاى خاندان پاک پیامبر: 145.
[35]- الردّ على النقض: 222. آرامگاههاى خاندان پاک پیامبر: 30.
[36]- تاریخ گزیده: 206. آرامگاههاى خاندان پاک پیامبر: 30.
[37]- مستدرکات علم رجال الحدیث 5: 118.
[38]- گنجینه آثار قم 2: 696-698.
[39]-الشجرة المبارکة فى انساب الطالبیّه: 109، تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب: 169، لباب الانساب و
نهایة الالقاب و الاعقاب 2: 596، بارگاه آزاد گله: 90 ـ 91.
[40]- اختران تابناک 1: 570.
[41]- جهت اطّلاع بیشتر، ن. ک. زنان و فرزندان امام موسى کاظم علیهالسلام: 326-307.
[42]- المشجّر الکشّاف لتحقیق اصول السادة الاشراف 1: 889، الدرّة الذهبیه فى اکمال منتقله الطالبیه 1: 990، منتقلة الطالبیّه: 348، تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب: 259-258، الفخرى فى انساب الطالبیّین: 81.
[43]- مزارات امامزادگان ایران 2: 107، 217، 315، 400 و 3: 88-89 و 4: 371-372.
- ۱۸۵۶
- ادامه مطلب
