- شنبه ۲۹ شهریور ۹۳
بقعه با شکوه و زیباى این امامزاده در ابتداى ده دوشاب در 42 کیلومترى شمال خاور قزوین واقع شده است.
اصل بنا شامل یک اتاق مربّع شکل به ابعاد 7×7 متر است و بیش از یک متر ضخامت دیوار دارد که نشان از قدمت بنا که متعلّق به عصر صفویّه است. چهار زاویه اتاق مرقد را با ایجاد گوشواره و رسمى بندى و طاقنماسازى مبدل به دایره و سپس شکل چترى در آوردهاند تا گنبد بنا را بر دیوار ضخیم آن استوار سازند. در ساقه گنبد، سه پنجره جهت روشنایى و تهویه هوا، تعبیه شده است.
گنبد بنا که در میان آثار باستانى منطقه منحصر به فرد است به سبک پلکانى در غالب شلجمى امّا به صورت کلاه خودى و استوانهاى طرّاحى شده و قطر آن 4 و ارتفاع آن بیش از 4 متر است. این گنبد که با آجر تزیین شده، ظاهرا شالوده آن نیز همچون پى بقعه از سنگ لاشه و ملاط گچ و ساروج مى باشد.
درِ ورودى بقعه بسیار زیباست و داراى منبّت کارى ظریفى است که در
سالیان اخیر به بقعه اهداء شده است. بر روى قبر امامزاده، صندوق چوبى
به ابعاد 2×20/1 متر نصب شده که تمام آن را با پارچههاى سبز پوشاندهاند.
این صندوق داراى کنده کارىهاى ظریفى است که بیش از 40 سال
قدمت دارد.
دو اتاق کوچک در جانب شمال به ابعاد 4×8 متر به بقعه ملحق شده و
درى در جانب شمال تعبیه شده و شرق بقعه نیز شبستانى در حال ساخت
مىباشد. دور تا دور بقعه از جانب شمال تا شرق، ایوانى توسّط 13 تیر
چوبى احداث شده است. چشم انداز بقعه زیباست و به اعتقاد اهالى
امامزاده هارون را از فرزندانِ امام هفتم علیهالسلام مىدانند. از آنجایى که مزارات
زیادى به هارون بن موسى علیهالسلام در ایران منسوب است از اینرو به شرح حال
هارون پسر امام موسى کاظم علیهالسلام و مزارات منسوب به او خواهیم پرداخت تا
دیدگاه فوق رد و اثبات شود.
هارون بن موسى علیهالسلام
هارون، فرزند دیگر امام موسى کاظم علیهالسلام است، که مادرش اُمّ ولد (کنیز)
بود.[1] ابوالحسن عمرى نسّابه براى او هشت فرزند قایل شده و مىنویسد:
اسامى آنان محمّد، احمد، زینب، اُمّعبداللّه، فاطمه، اُمّجعفر، موسى و دو
فرزند که بعد از او به دنیا آمدند که یکى به نام هارون بود که در کودکى وفات
یافت و دیگرى به نام زینب صغرى است.[2] به گفته نسبشناسان، نوادگان
او در شهرهاى رى، قم، بخارا، نیشابور، بلخ، دامغان و یمن سکونت
داشتهاند و تداوم نسل او تنها از فرزندش احمد است.[3]
وى سیّدى جلیل القدر و شریف بود.[4] متأسّفانه، از تاریخ تولّد و وفات
او در کتب معتبر انساب و تراجم ذکرى به میان نیامده است. تنها برخى از
مورّخان متأخّر، از هجرت او به ایران صحبت کردهاند و در محلّ دفن او نیز
اختلاف نمودهاند.
باقر شریف قریشى مىنویسد: «مأموران مأمون الرشید او را تحت فشار
قرار دادند و با او درگیر شدند که به مجروح شدن وى انجامید. ناچار او از
شهر و دیار خود گریخت و به روستاها و مناطق کشاورزى پناهنده شد. مردم
او را معالجه و مداوا کردند و آنگاه که مأموران او را شناختند، او را در همان
جا به قتل رساندند.»[5]
برخى نیز مىنویسند که، وى به همراه خواهرش حضرت فاطمه
معصومه علیهاالسلامبه همراه بیست و دو تن از علویان جهت دیدار برادرش
حضرت على بن موسى الرضا علیهالسلام به مرو عزیمت کرد و در پىِ دستور
ممانعت مأمون از حرکت این کاروان، مأموران به قافله یورش برده و در این
نبرد وى مجروح مىشود و سرانجام به قتل مىرسد.[6] در این جا به بررسى
مزارات منسوب به هارون بن موسى علیهالسلام مىپردازیم.
الف: امامزاده هارون اصفهان
علاّمه سیّد ضامن بن شدقم، ضمن توصیف «جابربن محمّدبن جریر
مدنى حسینى» متوفّاى اواخر قرن دهم یا اوایل قرن یازدهم، مىگوید: وى
داخل اصفهان شد و در همین شهر از دنیا رفت و دفن گردید.[7]
مؤلّف «انوارالمشعشعین» از بعضى کتب انساب نقل کرده است که، قبر
هارون بن موسى علیهالسلامدر اصفهان است. از سیّد علاّمه نسّابه امیر محمّد قاسم
سبزوارى، در برخى از تألیفاتش نقل کرده است که، مزار هارون را در جایى
جز اصفهان نیافتم.[8]
این امامزاده هماکنون در محلّه گلبهار اصفهان، در پیچ و خم بازار کهنه و
مقابل مسجد على علیهالسلامواقع شده و از مقابر بسیار قدیمى اصفهان مىباشد که
در عهد صفویّه رونق داشت و ساختمان آن از آثار باستانى اصفهان
بشمار مىرود.
نسب وى نزد مورّخان به اختلاف ذکر شده است برخى او را هارون بن
محمّد بن زید بن حسن بن جعفر بن امام جواد علیهالسلام مىدانند و نیز گویند، آن
جناب در زمان معتصم خلیفه عبّاسى 227 ه.ق در اصفهان به شهادت
رسیده است، لکن باید بدانیم که براى امام جواد علیهالسلام فرزندى به نام جعفر
ذکر نکردهاند.
در نسب این امامزاده اختلاف زیاد وجود دارد. مؤلّف میزان الانساب[9]
معتقد است که، او هارون بن على از اولاد و احفاد حضرت هادى علیهالسلاممىباشد.
عدّهاى هم گفتهاند[10] هارون بن محمّد بن زید بن الحسن و دسته دیگرى او را
هارون بن موسى بن جعفر علیهالسلام دانستهاند[11] و احتمال مىرود که او، هارون بن
اسحاق کوکبى بن حسن بن زید بن امام حسن علیهالسلام باشد.[12] در تاریخ سلطانى
نوشته شده است که[13] او، هارون بن محمّد بن احمد بن جعفر بن هارون بن
امام موسى علیهالسلاممىباشد.
مؤلّف «جامع الانساب» به نقل از تاریخ سلطانى، نسب او را چنین
مىنویسد: هارون بن محمّد بن احمد بن جعفر بن هارون بن موسى علیهالسلام. شاید
منظورش «ابوعبدالله هارون» صاحب الاحوال الحسنه باشد که او در یمن
وفات نموده و نسل او در آن جا سکنى گزیدند. وانگهى تداوم نسل هارون بن
موسى علیهالسلامتنها از احمد فرزند اوست، از این رو احتمال فوق از سوى مؤلّف
تاریخ سلطانى اشتباه است. مرحوم آقامیرزا محمّدباقر چهار سوقى، امامزاده
هارون ولایت را نبیره امام هادى علیهالسلام نام برده است. برخى هم گفتهاند که، این
بزرگوار از اولاد و احفاد حضرت امام حسن مجتبى علیهالسلامو نسبش هارون بن
محمّد بن زید بن امام حسن علیهالسلام است، که مشروح این احتمالات در مصدر
ذیل مىخوانید.[14]
ب: امامزاده هارون ساوه
در ده کیلومترى ساوه در میان قریه طریز ناهید و دهکده رضاآباد، بقعهاى
است که به زعم مردم، قبر هارون بن موسى علیهالسلاماست. آنان مىگویند: بعد از
تفرقه سادات به وسیله سپاه عبّاسیان، با جراحات زیادى داخل زراعات
قریه ورزنه شد و به زمین افتاد و در حال اغماء بود که شخص زارعى در حین
سرکشى به زراعات خود آن جناب را دیده، به عمّال مأمون که او را جست و
جو مىکردهاند خبر داده و دشمن را بر سر آن حضرت مىآورد و فورا به
قتلش مبادرت مىنماید.[15]
عدّهاى بر این باورند که، شخصیّت مدفون در این آرامگاه احتمالاً هارون،
فرزند بلافصل امام کاظم علیهالسلام است.[16] از جمله کسانى که این بقعه را به مدفن
«هارون بن موسى علیهالسلام» نسبت مىدهند، عبّاس فیض است. او مىنویسد:
علاّمه نسّابه امیر محمّد قاسم سبزوارى چنین آورده است که، هر چند که
من مقبره هارون بن امام کاظم علیهالسلام را نیافتهام، ولى علماى انساب مدفن او را
جز در اصفهان تعیین نکردهاند.
از آن جایى که «عَدَمُ الْوجدان لایَدلُّ عَلى عَدَمِ الْوُجود» و با توجّه به
اینکه دهکده طریز ناهید جزء ساوه اصفهان بوده است، مىتوان گفت
مقصود علماى انساب از اصفهان همین عمارت باشد که در منتهىالیه خاک
اصفهان قرار داشت و چون قم در سال 189 به عنوان شهرى مستقل شناخته
شد، این قریه هم تابع آن گردید. بنابراین مقدمات، هیچ گونه مانعى ندارد که
مدفون در این گنبد را همان هارون فرزند بلافصل امام کاظم علیهالسلامبخوانیم.[17]
قطع نظر از اینکه ساوه بخشى از اصفهان به شمار مىآمده یا نه، باید
اذعان نمود که قبرى که علماى انساب آن را متعلّق به هارون مىدانند،
هماکنون در اصفهان مشهور به «هارون ولایت» است که در جاى خود به
شرح آن پرداختهایم. ولى آنچه که موجب شده است تا عدّهاى قبر هارون بن
موسى را در ساوه بدانند. ماجراى همراهى او با خواهرش «فاطمه کبرى»
مشهور به حضرت معصومه علیهاالسلام در عزیمت به مرو مىباشد. براساس این
نظریّه، در پى دستور ممانعت مأمون از حرکت کاروان حضرت معصومه علیهاالسلام،
مأموران در منطقه ساوه به قافله هجوم مىبرند و «هارون بن موسى» در این
نبرد مجروح و سرانجام به قتل مىرسد؛[18] که این موضوع صحّت ندارد.
آنچه که موجب سست شدن و بىپایه بودن این نظریّه شده است،
گزارشهایى مىباشد که آشکار مىسازند دست کم هیچ یک از برادران
حضرت معصومه علیهاالسلام در این سفر با وى همراه نبودهاند.
ذبیحاللّه محلاّتى نیز مىنویسد: «قبر امامزاده هارون بن موسى علیهالسلام در ده
کیلومترى شهر ساوه است.»[19] امّا این ادّعا صحیح به نظر نمىرسد و به
احتمال قوى، این مکان مدفن امامزاده سیّد هارون بن موسى بن ابراهیم
الاصغر بن امام موسى کاظم علیهالسلام باشد؛[20] زیرا فرزند برادر او اسحاق بن
ابراهیم بن موسى بن ابراهیم الأصغر بن موسى بن جعفر علیهالسلام در شهرستان
ساوه مىزیست و اینک در این شهر داراى گنبد و بارگاه مجلّلى دارد.[21] از
این رو احتمال قوى داده مىشود که، عموى سلطان اسحاق، هارون در این
مکان مدفون باشد.
ج: امامزاده هارون شهریار
بقعهاى دیگر در روستاى کرد امیر شهرستان شهریار به هارون بن
موسى علیهالسلام منتسب است که از هیچ اعتبارى برخوردار نیست و به طور قطع،
شخصیّت مدفون در آن باید ابوالحسین هارون الاقطع بن حسین بن محمّد بن
هارون بن محمّد بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن علیهالسلام باشد؛ زیرا ضمن
اینکه ابن طباطبا از هجرت او به شهر رى خبر داده[22] و شهریار نیز در گذشته
جزو رى بزرگ محسوب مىشد، ابوالحسن عمرى نسّابه نیز مىنویسد:
«پدرم گفته که وى در شهررى بوده و مادرش نیز اهل شهررى بوده است.
او مکنّى به ابوالحسین و پدربزرگ دو امام زیدى به نام الشریف السیّد الفقیه
العدل ابوالحسین احمد بن الحسین بن هارون الاقطع و برادرش السیّد یحیى
هارونى است.»[23]
ابن عنبه از علماى نسب شناس قرن نهم هجرى نیز ورود و هجرت
«هارون الاقطع» را به شهر رى تأیید کرده و توضیحاتى درباره احفاد
او مىدهد.[24]
مرحوم بدایع نگار در کتاب خود از هجرت، وفات و دفن او در شهر رى
خبر داده است؛ امّا محلّ دقیق دفن او را به جهت عدم اطّلاع از این مزار ذکر
نمىکند.[25] بنابراین، جاى هیچ شکّى نیست که مزار کنونى در روستاى کرد
امیر شهریار از آنِ همین سیّد جلیلالقدر حسنى و جدّالائمّه الزیدیّه
طبرستان باشد. شاهد این گفتار، مزار تاریخى این امامزاده است که متعلّق به
قرن ششم و هفتم هجرى است که اخیرا به شکل زیبایى بازسازى شده است.[26]
د: امامزاده هارون کاشان
در محلّه پنجه شاه کاشان، بقعه و بارگاهى قرار دارد که داراى صحن
وسیع است و گنبد و مأذنه بلندى در آن وجود دارد که مشهور به زیارت
هارون بن موسى علیهالسلاماست. در داخل ضریح دو قبر وجود دارد که مىگویند،
قبر دیگر از آنِ فرزندش محمّد است.[27]
عبدالرزّاق کمونه در این باره چنین مىنویسد: در کاشان، قبر هارون بن
امام موسى کاظم علیهالسلامواقع است. سیّد على روضاتى در «جامع الانساب» از
تاریخ کاشان و شیخ عبدالرحیم ضرّابى در «مزارات کاشان» نقل کردهاند که،
یکى از مزارات کاشان مرقد هارون بن موسى بن جعفر در محلّه پنجه شاه
است و کنار آن قبرهایى از خاندان پیامبر صلىاللهعلیهوآله به چشم مىخورد.[28]
امّا صاحب مستدرکات علم رجال الحدیث، درباره این قول تردید دارد و
احتمالى داده که با برخى از قراین سازگار است. او مىنویسد: «له مزار
معروف فى کاشان و لعلّه منسوب الى جدّه فیتّحد مع هارون بن موسى بن
اسماعیل بن موسى علیهالسلام». [یعنى: ]«در کاشان مزار معروفى منسوب به اوست
و شاید منسوب به جدّش شده باشد، [یعنى شخص مدفون را با اینکه در او
واسطه است به جدّ اعلاى او امام موسى کاظم علیهالسلام منسوب نموده و سلسله
نسب را حذف و ساقط کردند] و متّحد با هارون بن موسى بن اسماعیل بن
موسى علیهالسلام(که از روات احادیث بوده و از پدر و جدش چند روایت نقل
نموده است) باشد.»[29]
این نظر با بعضى قراین سازگار است؛ زیرا برادر او على بن موسى بن
اسماعیل در ایّام خلیفه معتزّ عبّاسى در رى قیام کرده بود و از سوى «عبداللّه
بن عزیز» عامل طاهر بن عبدالله دستگیر شد و به سر من رأى (سامرا)
فرستاده و محبوس گردید و در زندان وفات یافت.[30] بنابراین، بعید به نظر
نمىرسد که هارون بن موسى بن اسماعیل بن موسى علیهالسلام در جریان قیام برادر
خود حضور داشته و پس از زخمى شدن در کاشان، که دارالمؤمنین بوده،
پناه آورده و وفات یافته و بعدها هارون بن موسى بن اسماعیل بن موسى علیهالسلام
به هارون بن موسى علیهالسلامتبدیل و تحریف شده است.
ه: امامزاده هارون طالقان
مرحوم تفرشى معروف به بدایعنگار درباره مزار امامزاده هارون بن
موسى علیهالسلام طالقان مىنویسد: «در تکیه طالقان بقعه دارد و گویند پسر امام
موسى علیهالسلام است. واللّه اعلم.»[31]
ظاهرا این قول از شهرت بیشترى برخوردار مىباشد و آمده است: وى
پس از زخمى شدن در یکى از روستاهاى تکیه «طالقان» از دنیا رفته و در
همان جا به خاک سپرده شده است. در سال 853 ه.ق هم براى او بقعهاى
ساخته شده و روى ضریح آن نوشتهاند: «این قبر امامزاده سلطان هارون بن
سلطان اتقیاء و امام اولیاء موسى کاظم علیهالسلام مىباشد.»[32]
بنابراین محتمل است، وى از جمله همراهان احمد بن موسى علیهالسلام و یا
حمزة بن موسى علیهالسلاممدفون در شهررى باشد که پس از درگیرى با مأموران
حکّام محلّى مجروح شده و به طالقان پناه آورده و در آن جا وفات
نموده باشد.
باید یادآور شد، که مزارات دیگرى به نام هارون بن موسى علیهالسلام در دیگر
شهرهاى ایران وجود دارد که بررسى همه آنان در حیطه این کتاب نیست و
خوانندگان محترم را به جلد 17 و 18 دایرة المعارف بقاع متبرّکه
ارجاع مىدهیم.
شخصیّت مدفون در بقعه
چنانچه اشاره شد، خفته در این مزار نمىتواند هارون بن موسى علیهالسلام
باشد. بلکه ما معتقدیم وى یکى از نوادگان حضرت عبّاس بن على علیهالسلام بنام
سید هارون بن محمّد اللحیانى بن عبداللّه بن حسن بن حمزة الشبیه بن حسن
بن عبداللّه بن العبّاس الشهید بن امام امیرالمومنین على علیهالسلام است. بیهقى نسّابه
مىنویسد: او برادرى دارد بنام ابراهیم که طاهر بن عبداللّه، عامل شهررى، در
جنگى نابرابر در قزوین او را به قتل رساند و یکى از نوادگان جعفر طیّار علیهالسلام بر
جنازهاش نماز خوانده او در هنگام کشته شدن 40 سال داشت.[33]
ابوالفرج اصفهانى نیز این گزارش را تایید مىکند.[34] عمیدى، ابراهیم را
اهل رقه، و مقتول در قزوین مىداند.[35] بر این اساس اگر همراه بودن برخى
از برادرانش را در قزوین بدانیم به دور از حقیقت نیست زیرا عبیدلى نسّابه،
فرزند قاسم بن محمّد اللحیانى را ساکن در قزوین دانسته است. [36] و از
طرفى ابوالحسن عمرى نسّابه نیز نسل على الشعرانى بن حمزة بن قاسم بن
محمّد اللحیانى را در قزوین ذکر نموده و نشان مىدهد که جمع کثیرى از
سادات بنى العبّاس علیهالسلام در قزوین سکونت داشتهاند.[37]
علماى انساب براى محمّد اللحیانى، 12 فرزند پسر به اسامى ذیل ذکر
نمودهاند که عبارتند از، قاسم (نسلش در قزوین)، فضل (نسلش در ساوه)،
عباس (در مغرب)، احمد قشرى (در مغرب)، داود خطیب، ابرهیم (مقتول
در قزوین)، سلمان، حمزه، عبیداللّه، جعفر (غرق شده در رمله) و سیّد
هارون که به عقیده ما در این بقعه مدفون است.
[1]- المعقّبین: 88، تحفهالعالم 2: 33، بحارالانوار 48: 386، تحفهالأزهار 3: 393، عمدهالطالب: 260، ارشاد 2: 244، الکواکب المشرقه 3: 623، المجدى فى انساب الطالبیّین: 107، تهذیب الأنساب: 165، الشجرهالمبارکه: 114، الأصیلى: 196، الفخرى فى انساب الطالبیّین: 22-23، سراج الأنساب: 83.
[2]- المجدى فى الانساب الطالبیّین: 107.
[3]- تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب: 165، الشجرهالمبارکه: 114،عمدهالطالب: 261-260،
سراج الانساب: 83، الاصیلى فى انساب الطالبیّین: 196، المجدى فى انساب الطالبیّین: 108، الفخرى فى الانساب: 22-23.
[4]- بدر فروزان: 55.
[5]- حیاهالإمام موسى بن جعفر 2: 435، فرزندان امام موسى بن جعفر: 27.
[6]- زندگى سیاسى هشتمین امام: 214.
[7]- مشاهد العترهالطاهرة: 13، آرامگاههاى خاندان پاک پیامبر: 27.
[8]- بدر فروزان: 55-56، انوار المشعشعین 2: 206.
[9]- میزان الانساب: 47، مؤلّف آثار ملّى اصفهان مىنویسد: «برخى انتساب او را به خاندان نبوّت و ولایت مورد تردید قرار داده و احتمال دادهاند که، از بزرگان یهود باشد.» وى براى گفته خود مدرکى ارایه نمىکند؛ با این حال مىنویسد: «ولى اغلب نویسندگان و طبقات عامّه تقریبا انتسابش را به خاندان رسالت و ولایت محرز مىدانند و در کیفیّت انتساب او اختلاف دارند.» ن.ک. ابوالقاسم رفیعى مهرآبادى، آثار ملّى اصفهان: 777.
[10]- میزان الانساب: 47.
[11]- میزان الانساب: 47.
[12]- منتهى الآمال 2: 263.
[13]- رجال اصفهان: 192.
[14]- جامع الأنساب 1: 56-61، تاریخ تشیّع اصفهان: 392، آثار ایران 2: 50، آثار ملّى
اصفهان: 777 و 784-785، دائرهالمعارف تشیّع 2: 48، اصفهان: 148-149، تاریخ اصفهان و رى: 221، تاریخچه ابنیه تاریخى اصفهان: 128، تذکرهالقبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان: 106، گنجینه آثار تاریخى اصفهان: 360-364، بناهاى آرامگاهى: 217، هنر ایران 4: 250-246.
[15]- گنجینه آثار قم 2: 147-150، جامعالانساب 1: 56، بحارالانوار 48: 284، دائرهالمعارف
تشیّع 2: 479.
[16]- گنجینه آثار قم 2: 50-147، گزارشهاى باستانشناسى در ایران: 14-313.
[17]- گنجینه آثار قم 2: 147.
[18]- زندگى سیاسى هشتمین امام: 214.
[19]- اختران تابناک 1: 537.
[20]- المجدى فى انساب الطالبیّین: 24، کشف الأستار 1: 57.
[21]- الشجرة المبارکة فى انساب الطالبیّه: 96.
[22]- گنجینه آثار قم 2: 137. الشجرة المبارکه: 97، الفخرى: 11، بدایع الأنساب: 12.
[23]- منتقلهالطالبیه: 155.
[24]- الفصول الفخریّه: 603، عمدهالطالب: 92-93، سراج الأنساب: 37.
[25]- بدایع الأنساب: 62.
[26]- الدّرهالذهبیه فى اکمال منتقلهالطالبیة 2: 186-187، مشاهیر امامزادگان ایران 2: 394.
[27]- تاریخ کاشان یا مرآت القاسان: 429-430، آثار تاریخى شهرستانهاى کاشان و نطنز:
165-169، جامعالأنساب 1: 176، ستارگان فروزان: 99، فهرست بناهاى تاریخى و اماکن باستانى ایران: 187، دائرهالمعارف تشیّع 2: 479-480، بناهاى آرامگاهى: 216-217، امامزادگان معتبر ایران: 37.
[28]- آرامگاههاى خاندان پاک پیامبر: 221-222.
[29]- مستدرکات علم رجال الحدیث 8: 127 و 15815 و 128: 15817.
[30]- مقاتل الطالبیین: 439، النفحهالعنبریة: 89، الفخرى: 15، الشجرهالمبارکه: 89.
[31]- بدایع الانساب: 62.
[32]- زندگانى حضرت موسى بن جعفر: 260، ناسخ التواریخ 3: 54، فرزندان موسى بن جعفر:
28.
[33]. لباب الانساب 1: 417.
[34]. مقاتل الطالبیین: 186.
[35]. المشجرالکشاف 2: 281.
[36]. تهذیب الانساب: 281.
[37]. المجدى: 242.
- ۱۲۰۰
- ادامه مطلب
