مزارات ایران و جهان اسلام

بناى قبلى که از خشت و گل بوده را تخریب و به جاى آن بنایى مستطیل شکل به ابعاد 30×20 متر ساخته اند. بام بقعه پشم سیمان (ایرانیت) است و سقف را با ایجاد تورفتگى به شکل کاسه، سه گنبد بزرگ تعبیه نموده اند و الباقى سقف را پلکانى ساخته اند. تمام دیوارهاى حرم را پنجره کار گذاشته اند که صورت زیبایى به بقعه داده است. قبر امامزاده در ابتداى درب باب الحوائج است که به صورت سه طبقه و با سنگ مرمر تزیین شده است. سنگهاى قدیمى متعلّق به قرن هفتم و هشتم هجرى در پیرامون بقعه، در بازسازى حرم کشف شده که اینک در منزل یکى از اهالى نگه دارى مى شود و نشان از قدمت این مزار و گورستان آن دارد. زمین این زیارتگاه حدود 35000 مترمربع است.

خفته در مزار را سیّد حمزة بن جعفر بن عبدالله بن زید بن یحیى بن صالح بن امام موسى کاظم(علیه السلام) معرّفى مى کنند و مى گویند که وى به اتفاق همشیره محترمه خود بنام محرم خاتون و به اتفاق والده مخدّره خود بنام حلیمه خاتون پس از به شهادت رسیدن سیّد حمزه در قریه فعلى اسرم که در زمان شهادت آن به دشت اسرم موسوم بود، مدفون گردیدند. قبر همشیره امامزاده درست در سمت شرق بقعه به فاصله حدود هفتاد مترى و قبر مادرش درست در جنوب بقعه به فاصله حدود یکصد و پنجاه مترى واقع شده است.^([1])

هر چند برخى از قسمتهاى داستان فوق صحیح به نظر مى رسد، اما بخش اعظم آن که شجره نامه امامزاده است، صحیح نمى باشد، زیرا به اتفاق نقل همه ى علماى انساب، امام موسى کاظم(علیه السلام)فرزندى بنام صالح نداشته تا از او یحیى و در نتیجه سیّد حمزة بن جعفر بن عبدالله بن زید به دنیا آمده باشد. به طور کلّى فرزند داشتن امام موسى کاظم(علیه السلام)بنام صالح، فرع بر فرزند داشتن سیّد صالح بنام حمزه است. از اینرو چنانچه که درکتاب بارگاه آزادگُلِه اشاره شد، امامزاده اى که در این نواحى به شهادت رسیده و نامش نیز حمزه باشد سیّد حمزة الاصغر المقتول بن عیسى بن محمّد البطحانى بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن(علیه السلام) است که نسب شریفش با پنج واسطه به امام حسن مجتبى(علیه السلام)منتهى مى شود.^([2])

قدیمى ترین سندى که از سکونت و شهادت سیّد حمزه در طبرستان = سارى خبر مى دهد، ابوالفرج اصفهانى است که مى نویسد: «حمزة بن عیسى بن محمّد بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن(علیه السلام) در پیکارى که بین یعقوب لیث صفّارى و حسن بن زید داعى صورت گرفته به شهادت رسیده است.»^([3])

علاّمه سیّد جعفر اعرجى، حمزه را دو تن شمارش کرده و مى نویسد: آنان دو برادر بنام «حمزتان الاکبر و الاصغر، فقد انتقلا الى طبرستان، و قتلا بها و العقب من أحدهما; حمزه اکبر و حمزه اصغر بودند که به طبرستان مهاجرت نموده و در آنجا به شهادت رسیدند و تنها یک تن آنان نسل داشته است.»^([4])

حمزه اکبر مکنّى به ابورضا است که به حمزه رضا شهرت پیدا کرده و در هولار سارى داراى گنبد و بارگاه مى باشد.^([5]) مرحوم بیهقى سن او را روز شهادت سى سال نوشته است.^([6]) که معلوم مى گردد حمزه اصغر شهید که در اسرم مدفون است به اختلاف یک یا دو سال از برادر کوچکتر بوده و در سن بیست و نه یا بیست و هشت سالگى به شهادت رسیده است. عبیدلى نسّابه نام حمزه را ذکر نموده و براى او سه برادر به اسامى على نقیب طبرستان، و ابوتراب محمّد و حسین^([7]) ذکر مى نماید.^([8])

علاّمه نسّابه ابوالحسن عمرى، خواهران حمزه شهید را پنج تن به اسامى زینب کبرى، زینب صغرى، اُمّ سلمه، اُمّ على و اُمّ الحسین معرّفى مى کند و مى نویسد او داراى یازده برادر بود که یوسف در گرگان و عبدالله در طبرستان = سارى و صالح و یحیى و... بوده اند. سپس اضافه مى کند که حمزه اصغر شهید داراى شش فرزند بوده که سه نفر آنان پسر و سه نفر آنان دختر بودند که اسامى آنان عبارتند از: میمونه، مبارکه، صفیّه، و شریف نقیب در طبرستان ابوعلى عیسى (که در طوس کلا مدفون است) و قاسم اعرج که به میمون معروف بوده و على که در سارى بوده است و از صاحب نفوذان سادات بشمار مى رفت.^([9])

امام فخر رازى، گفتار ابوالحسن عمرى را تایید کرده است و مى نویسد: برادر سیّد حمزه که على نام داشت نقیب طبرستان بود و از نزدیکان سیّد حسن بن قاسم بن حسن بن على بن عبدالرحمن الشجرى معروف به داعى صغیر بشمار مى رفته است.^([10])

ابن عنبه فرزندان حمزه شهید را در رى و سارى ساکن مى داند و از آنان به شایستگى یاد مى کند.^([11])

سیّد مهدى تفرشى نیز از شهادت سیّد حمزه اصغر و سید حمزه اکبر در طبرستان خبر داده است.^([12]) سیّد عبدالرزاق کمونه نیز این اقوال را ذکر مى نماید و تاریخ شهادت این دو سیّد بزرگوار را در زمان حمله یعقوب لیث صفار در سال 260 هـ . ق ذکر مى نماید.^([13])

از متون تاریخى و منابع انساب بدست مى آید که این دو برادر از نزدیکان حسن بن زید داعى ـ مؤسّس دولت علویان طبرستان و از سپه سالاران سپاه وى و از شجاعان و ابطال سادات بشمار مى رفتند که در جنگى که میان یعقوب لیث صفّارى در محرم سال 260 هـ . ق اتفاق افتاد، این بزرگوار در دشت اسرم به شهادت رسید و برادر بزرگترش حمزه اکبر در منطقه هولار شهید شده است و دیگر برادران وى به کیاسر و هزار جریب مهاجرت و متوارى شدند. بجاست هیأت امناء امامزاده حمزه، پانزده محرم هر سال را به عنوان روز شهادت این دو یادگار امام حسن مجتبى(علیه السلام)مجلس عزا بر پا دارند و به پاس فداکاریهاى این فرزندان پاک رسول خدا(صلى الله علیه وآله)، ذکر مصیبت و فضایل و کرامات آنان نقل گردد.