مزارات ایران و جهان اسلام

این زیارتگاه در دو کیلومترى جنوب شهر سارى، در انتهاى روستاى آهى دشت، پس از مجموعه فرهنگى ورزشى روستا واقع شده و چشم انداز آن فوق العاده زیباست.

بنایى برج گونه به ارتفاع هشت متر است که پنج متر آن را گنبد کلاه خود بقعه تشکیل مى دهد. درب بقعه از جانب شرق باز مى شود و سه پنجره در سه جهت دارد. زمین زیارتگاه حدود دو هزار متر مربع است که درختان آزاد زیادى در آن مشاهده مى شود. در وسط بقعه ضریح آهنى به طول دو و عرض پنجاه سانتى متر و ارتفاع یک و نیم متر قرار دارد. نماى خارجى گنبد قیر اندود است که با رنگ سبز نقاشى شده است. در کنار بقعه مسجد بزرگ نیمه سازى است که همان طورها شده است.

ولى الله خرّمى از اعتقاد مردم نسبت به خفته در مزار و شهرت آن به سلیمان دارا و اینکه او از فرزندانِ امام موسى کاظم(علیه السلام) است، سخن مى گفت و اضافه مى کرد که بارها این بقعه مورد دستبرد سارقان قرار گرفته است.

در اینکه شخصیّت مدفون از فرزندانِ امام موسى کاظم(علیه السلام) نیست، شکّى در آن نداریم، زیرا مزارات با شکوه زیادى به آن حضرت منسوب است که در اینجا تنها به چند مورد آن اشاره مى نماییم.

سلیمان بن موسى کیست؟

یکى دیگر از فرزندان امام موسى کاظم(علیه السلام) سلیمان نام دارد که از اُمّ ولد «کنیز» به دنیا آمده است.^([1]) ابن عنبه کرمانى و دیگر علماى انساب معتقدند که سه تن از فرزندان امام موسى کاظم(علیه السلام) تنها داراى دختر بودند که نام آنها سلیمان و فضل و احمد مى باشد.^([2]) هم چنین اکثر علماى انساب وى را بلاعقب^([3]) نوشته اند.^([4])

قدیمى ترین مدرکى که از هجرت و شهادت سلیمان بن موسى(علیه السلام) سخن به میان آورده، شیخ عبدالجلیل قزوینى رازى است که در موقع توصیف علماى «آبه» (آوه) یاد کرده و مى گوید: «شهادتگاه و آرامگاه عبدالله و فضل و سلیمان فرزندان امام موسى کاظم در آبه است. محل قبور این عزیزان نورانى و پر از قبور علماء و فقهاست.»^([5])

در حاشیه عمدة الطالب در هنگامى که مؤلّف، سلیمان و فضل، دو پسر امام موسى(علیه السلام) را وصف مى کند، از قول سیّد حسین بن مساعد حایرى آمده است: «قبر آن دو در آوه است و من در ماه رمضان سال 918 هـ . ق آن را زیارت کرده ام.»^([6])

هم چنین قاضى نورالله مرعشى شوشترى در کتاب مجالس المؤمنین در هنگام وصف آبه گوید: «مشاهدى که در آبه قرار دارد عبارتند از شهادتگاه عبدالله و فضل و سلیمان فرزندان امام موسى کاظم(علیه السلام) که آنها مشاهدى نورانى است.»^([7])

همین اقوال را سیّد عبدالرزاق کمونه در کتاب خود بیان داشته است.^([8])

مرحوم تفرشى نیز در کتاب خود مى نویسد: «سلیمان بن موسى(علیه السلام)بافضل برادرش در قریه آبه دو فرسنگى ساوه است.»^([9])

شیخ ذبیح الله محلاّتى نیز معتقد است: «قبر سلیمان بن موسى بن جعفر(علیه السلام)در آوه قم است».^([10])

مرحوم عبّاس فیض نیز برگفته دیگران مُهر تأیید مى زند و مى نویسد: «تردید نیست در این که امامزادگان جلیل عبدالله و موسى و فضل و سلیمان فرزندان حضرت امام موسى کاظم(علیه السلام) در قصبه آوه در شش فرسنگى قم مدفون و داراى بقعه و گنبد هم مى باشند.»^([11])

علاّمه رجالى، نمازى شاهرودى نیزدر کتاب رجالش پس از نام سلیمان بن موسى(علیه السلام)مى نویسد: او در آوه مدفون مى باشد.^([12])

ظاهراً مآخذ تمام کسانى که این قول را ذکر نموده اند «الرد على النقض» تألیف شیخ عبدالجلیل رازى قزوینى، متوفّاى قرن ششم هجرى است، امّا او خود ذکرى از منبع و مدرک مورد استنادش ارایه نمى دهد و تاکنون نیز هیچ یک از کتب معتبر انساب محل دفن او را به طور دقیق ذکر نکرده اند. آرامگاه سلیمان بن موسى(علیه السلام) در آوه ساوه داراى گنبد و بارگاه مى باشد و از آثار عهد سلجوقى است.^([13])

برخى از همراهى 5 تن از برادران حضرت معصومه(علیها السلام) از مدینه به ساوه و حمله به کاروان آنها و به شهادت رسیدن آن عزیزان خبر داده اند که مى تواند انگیزه مهاجرت سیّد سلیمان را معلوم کرد.^([14])

بنابراین اجماع مورّخان بر دفن سلیمان بن موسى(علیه السلام) در ساوه = آوهه دارد، لذا وجهى براى مزار کوهبنان نخواهد بود و از «باب ربّ شهرة لا اصل لها» است. با وجود این، مزاراتى به او در جاى جاى ایران منسوب است که به مشاهیر آن اشاره مى شود.

الف. اشتهارد; در شصت کیلومترى شهرستان کرج بعد از ده پلنگ آباد، در کنار جاده، بقعه اى زیبا قرار دارد که به «شاه سلیمان» مشهور است. این بارگاه به زعم اهالى به برادر حضرت امام رضا(علیه السلام) منسوب مى باشد.^([15])

اما این ادّعا صحیح به نظر نمى رسد زیرا به گفته ى برخى از منابع، شخصیّت مدفون در آن ابو سلیمان یحیى بن زید ما نکدیم بن محمدبن حسین بن قاسم بن على بن اسماعیل بن حسن بن زید بن امام حسن(علیه السلام) مى باشد. پدر وى «زید ما نکدیم» مکنّى به «ابوالقاسم» است که مردى عالم، شاعر و فاضل بوده و نقابت سادات شهر رى را به عهده داشته است. سیّد ابو الغنائم در سال 417 هـ . ق او را در شهر رى دیده و مى نویسد که وى چهار فرزند داشته که به اسامى زیر بوده اند: ابو سلیمان یحیى، ابوالبرکات محمد، ابوالحسین عیسى و ابو احمد داود.^([16])

زید ما نکدیم بنابر قول مشهور در شهر رى وفات یافته و هم اکنون آرامگاه او در بازار بزرگ تهران مطاف اهالى است و فرزندان او نیز غالباً در شهر رى سکونت داشته اند، از این رو بنابر ظنّ غالب شخصیّت مدفون در اشتهارد همین ابو سلیمان یحیى بن زید حسنى است که به اشتباه کنیه وى بر نام او غلبه پیدا کرده و سپس او را منسوب به موسى بن جعفر(علیه السلام) نموده اند.^([17])

ب. مشکین شهر; آرامگاهى باشکوه در مرکز دهستان قره سو در روستاى فخرآباد، در حدود بیست و پنج کیلومترى شهرستان مشکین شهر قرار دارد که به اعتقاد اهالى مدفن سیّد سلیمان بن موسى بن جعفر(علیه السلام) مى باشد که این ادّعا به طور یقین صحیح نمى باشد. ما معتقدیم که خفته در آن مزار سیّد جلیل القدر سلیمان بن احمد بن محمّد بن عبدالله بن محمّد بن اسحاق بن امام موسى کاظم(علیه السلام)است که سیدى بسیار بزرگوار و شریف بود و یک فرزند بنام حمزه داشت و او نیز فرزندى بنام یوسف داشته و تداوم نسل سیّد سلیمان از اوست.^([18])

ج. اسدآباد; در دهستان جلگه شهرستان اسدآبادِ همدان بنایى قرار دارد که به پیر سلیمان شهرت دارد. به اعتقاد اهالى وى از فرزندان امام موسى کاظم(علیه السلام)است که یقیناً این ادّعا صحّت نداشته بلکه، خفته در آن مزار یکى از سادات حسنى ساکن همدان است که بالغ بر سه قرن در آن جا داراى موقعیّت اجتماعى و مقبولیّت عمومى داشته اند.

د. دلیجان; در میان گورستان عمومى روستاى راونج شهر دلیجان که به بهشت قاسم نامیده شده، زیارتگاه ساده اى قرار دارد^([19])که به اعتقاد اهالى از نوادگان امام موسى کاظم(علیه السلام) است. برخى او را احفاد امام سجّاد(علیه السلام)تلقى نموده اند.

هـ . کوهبنان;

این زیارتگاه باشکوه در غرب شهر کوهبنان واقع شده و از مهمترین و معتبرترین امامزاده هاى استان کرمان است.

درباره شخصیّت مدفون در بقعه، سه دیدگاه مطرح شده که پس از ذکر این اقوال به بررسى، صحّت و سقم آن ها خواهیم پرداخت.

1. در گذشته این مزار به فرزند امام هفتم(علیه السلام) شهرت داشته است، آقاى روح الامینى مى نویسد:

«در مغرب کوهبنان آرامگاهى است که مردم آن را امامزاده سلیمان مى گویند و مانند اکثر نقاط ایران که هر امامزاده مرد را مردم برادر امام رضا(علیه السلام) و اگر زن باشد آن را خواهر امام رضا(علیه السلام) مى دانند، این امامزاده را هم مردم برادر امام رضا(علیه السلام)مى دانند.»^([20])

2. نواده امام حسن مجتبى(علیه السلام): این مطلب را اهالى از آیة الله حسن میرجهانى طباطبایى نقل مى کنند که زمانى از او درباره نسب امامزاده سوال شد و او فرمود:

«شجره این امامزاده به امیرالمؤمنین على بن ابى طالب(علیه السلام) مى رسد که در کوهبنان بدست خوارج کشته شد.»^([21]) سپس او نسب شریف امامزاده را چنین مى نویسد: «سید سلیمان بن أبى سلیمان محمّد بن أبى عبدالله عبیدالله^([22]) بن الحسن بن جعفر بن الحسن المثنى بن الامام الثانى و السبط الاول حسن المجتبى ابن امیرالمؤمنین على بن ابى طالب(علیهم السلام)مقتول در کوهبنان کرمان و مدفون در همان جا و چنان چه در کتاب اغصان الطالبیین این گونه نقل شده که ایشان بدست خوارج درهمین محل به شهادت رسیدند»^([23]) همین شجره نامه فعلا بر در و دیوار بقعه نصب است.

3. بعضى از مردم مى گویند: چون کوهبنان زمانى محل تجمّع اهل تصوّف بوده و این گروه در آخر نام اقطاب خود، کلمه شاه را اضافه مى نموده اند، لذا این مکان هم آرامگاه یکى از همان اقطاب تصوّف است که «سلیمان شاه» نامیده مى شود.^([24])

محرابى کرمانى مى نویسد: «دیگر اعزّه که در آن محال متبرکه آسوده اند یکى از آنها سید سلیمان است.»^([25])

درجواب قائلین این قول ]خفته در مزار از اقطاب صوفیّه است[ باید گفت: اگر کسى از اقطاب تصوّف شد، مگر نام و نسب ندارد! او نمى تواند سیّد باشد! پس چگونه شاه نعمت الله ولىّ هم صوفى است و هم سید؟ انکار سیادت از یک مزار مشهور و شخصیّت مدفون در آن که اهالى به آن اعتقاد دارند آن هم بدون تحقیق، کار پسندیده اى نیست. هر چند «عدم الوجدان لایدل على عدم الوجود» نیافتن دلیل بر نبودن نیست، امّا در امورى که انسان تخصّص ندارد، نباید دخالت کرد و این امور را باید به اهلش سپرد.

بدون شک در استان کرمان هیچ یک از فرزندان بلافصل ائمه(علیهم السلام) مدفون نیستند و این ادّعا که خفته در این مزار فرزند بلافصل امام هفتم(علیه السلام) و برادر امام رضا(علیه السلام)است نیز اعتبارى ندارد.

چنان که پیشتر گفته شد، آیة الله حسن میرجهانى طباطبایى در پاسخ به درخواست اهالى که از شجره نامه امامزاده سوال کرده بودند، از کتاب اغصان الطالبیین، خفته در مزار را از نوادگان امام حسن مجتبى(علیه السلام)معرّفى مى کند و مى نویسد که او بدست خوارج در کوهبنان به شهادت رسیده است.

متأسفانه هرچه تحقیق و تفحّص در کتابخانه هاى بزرگ ایران صورت گرفت. از کتاب اغصان الطالبیین خبرى بدست نیامد، جز این که کتاب مقاتل الطالبیین، تألیف ابوالفرج اصفهانى، متوفّاى سال 356 هـ . ق در چگونگى شهادت سادات در بلاد اسلامى نوشته شده را پیدا کردیم که در آن هیچ نامى از سیّد سلیمان مقتول در کوهبنان نبرده است. از این رو براى اثبات این ادّعا رجوع به کتب انساب ضرورى به نظر مى رسد.

مرحوم آیة الله جهانى، نسب سیّد سلیمان را به این طریق بیان داشته; سلیمان بن أبى سلیمان محمّد بن أبى عبدالله عبیدالله بن بن الحسن بن جعفر بن الحسن المثنى بن امام حسن(علیه السلام) که صحیح آن سیّد سلیمان بن أبى سلیمان محمدبن أبى على عبیدالله بن أبى عبیدالله عبدالله بن الحسن بن جعفر بن الحسن المثنى است.

ابوعلى عبیدالله بن عبدالله، سیدى بسیار جلیل القدر و عظیم الشان بود، مادرش کلثم دختر على بن عبدالله بن محمّد بن عمر الاطرف نام داشت. عبیدالله از سوى مامون عباسى، فرماندار مکّه و کوفه بود و هم چنین متولّى صدقات امیرالمومنین(علیه السلام)و فاطمة الزهرا(علیها السلام) در امور فدک بود. علماى انساب براى وى پنج فرزند معقّب = نسل دار ذکر نموده اند که عبارتند از; 1. ابوجعفر محمّد الأدرع 2. ابوالحسن على الباغر 3. ابوالعباس محمّد 4. ابو عبد الله محمّد 5. أبو سلیمان محمد او پنج فرزند دیگر بنام محمّد داشت که با کنیه از هم تشخیص داده مى شده اند. وى در سامراء وفات یافت.^([26])

امام فخر رازى نسل سه تن اخیر فرزندان عبیدالله را کم مى داند.^([27])

ابن طقطقى، نسل ابو سلیمان محمدرا در اهواز ذکر مى کند.^([28])

شیخ شرف عبیدلى نسابه، براى ابوسلیمان محمد، فرزندى بنام احمد ذکر مى نماید و مى نویسد او فرزندى بنام ابو جعفر محمّد داشته که در فارس مى زیسته است. هم چنین اضافه مى کند که ابو جعفر محمد، در شابور فارس داراى فرزندانى به اسامى ذیل شده است; ابوطالب حسن، طاهر، عبدالله، زید، او در آخر مى نویسد: «و لم یذکر صاحب الکتاب غیر هؤلاء اللذین تقدم ذکرهم» صاحب کتاب غیر از آن چه ذکر شد، براى ابو جعفر محمّد بن احمد بن ابى سلیمان محمد، فرزندان دیگرى ذکر ننموده است.^([29])

ابوطالب مروزى پس از ذکر نام ابو جعفر محمّد بن احمد بن أبى سلیمان مى نویسد او درشابور از مناطق فارس زندگى مى کرد و بها عقبه و فیهم قلّه و در آن جا داراى نسل بوده که تعداد آن اندک است.^([30])

ابن عنبه کرمانى نیز براى ابوسلیمان محمد، فرزندى بنام على ذکر مى نماید و مى نویسد او فرزندى بنام محمّد داشته که معروف به کشیش بوده و در شام سکونت داشته است.^([31])

بنابراین معلوم مى شود که ابو سلیمان محمّد بن عبیدالله الامیر، دو فرزند به اسامى على و احمد داشته که یکى در فارس و دیگرى در شام بوده و برخى از فرزندان احمد نیز در اهواز سکونت داشته اند. و اصولا سیّد ابو سلیمان محمّد فرزندى بنام سلیمان نداشته تا در کوهبنان بدست خوارج به شهادت نایل آید. ظاهراً برخى به تصوّر این که کنیه محمّد = ابو سلیمان مقتضاى داشتن فرزندى بنام سلیمان است، این ادّعا را مطرح نموده و قایل به شهادت سلیمان بن ابى سلیمان محمّد در کوهبنان شدند که بطلان این قول در بالا ثابت، و معلوم گشت که این فرزند ساختگى است و در منابع معتبر انساب به آن اشاره اى نشده و بر فرض صحت آن، دلیلى بر شهادت او در کوهبنان نداریم.

شخصیت مدفون در کوهبنان

علامه نسّابه سیّد احمد کیاگیلانى، از اعلام قرن دهم هجرى، نخستین کسى است که از نام و نسب شریف سیّد سلیمان سخن به میان مى آورد. او درذیل نسب شریف سادات که بنان کرمان = کوهبنان، سیّد سلیمان را جد سادات آن جا ذکر مى کند و مى نویسد; او فرزندى بنام محسن داشته که تداوم نسل سیّد سلیمان از اوست.

نسب شریف سیّد سلیمان کوهبنان با دوازده واسطه به امام جعفرصادق(علیه السلام)منتهى مى شود که از قرار ذیل است: سیّد سلیمان بن مظفر بن مرتضى بن محمّد صدرالدّین بن حسین بن على بن محمّد أبى جعفر البغیض بن جعفر بن حسن بن محمّد الحبیب بن جعفر الاکبر بن محمّد بن اسماعیل الأعرج بن امام جعفر الصادق(علیه السلام)

او سیدى جلیل القدر، شریف و از بزرگان سادات کرمان بود که در کوهبنان سکونت داشته و در قرن ششم هجرى قمرى مى زسسته و به احتمال قوى دراواخر قرن ششم هجرى نیز وفات یافته است.^([32])

بنابراین آن چه که در قول سوّم بیان شده و سیّد سلیمان را از اقطاب صوفیّه معرفى نموده، مى توان به آن صحّت گذاشت. زیرا وى در قرن ششم در اوج سکونت اهل تصوف در کوهبنان حضور داشته و پسرعموى شاه نعمت الله ولىّ مدفون در ماهان است.

علامه نسّابه ضامن بن شد قم. متوفّاى بعد از سال 1090 هـ . ق نسب شریف امامزاده سیّد سلیمان را در کتاب خود زینت داده، منتهى فاصله او تا امام جعفر صادق(علیه السلام)را نوزده واسطه ذکر کرده که ظاهراً اشتباهى بین کنیه ها و اسامى صورت گرفته است.^([33]) به هر حال آن چه ثابت و معلوم است امامزاده سیّد سلیمان از سادات حسینى و از نسل امام جعفر صادق(علیه السلام)مى باشد که بنا به قول سیّد احمد کیاگیلانى باید در اواخر قرن ششم هجرى وفات یافته باشد و طبق قول ضامن بن شدقم وفات او در ابتداى قرن نهم هجرى است که قول اخیر بعید به نظر مى رسد و نظر اوّل اصح است.^([34])

چنان که پیشتر گفته شد، سیّد سلیمان داراى فرزندى بنام سیّد محسن بود که او نیز داراى فرزندى بنام سیّد وحید و در نتیجه از او سیّد شمس الدّین محمّد شاه به وجود آمده که ما قایل به مدفون بودن او در روستاى فتح آباد زرند هستیم. او فرزندى بنام على داشته که از او محمّد شاه و از او نیز جمال الدّین محمّد و از او مرتضى و از او نیز سیّد رفیع الدّین على به وجود آمده اند که جملگى در کوهبنان و کرمان بوده اند.^([35])

بنابراین معلوم شد که امامزاده سلیمان بن موسى(علیه السلام) در آوه ساوه مدفون است و اجماع مورّخان این ادعا را تایید مى کند، هر چند که مزارات دیگرى بنام آن حضرت در مکان هاى دیگر منسوب است، امّا شخصیّت هاى دیگرى در آن زیارتگاه ها مدفون مى باشند، که شرح حال همه ى آنها در کتاب مزاراتِ امامزادگانِ ایران به تفصیل نگاشته شده است.

خفته در این مزار

از آنجاییکه شهرت محلّى امامزاده به سلیمان دارا مى باشد، و چنانکه در شرح حال و زندگانى و نسب شریف امامزاده سیّد جلال الدّین مدفون در روستاى زرگر باغ اشاره کرده شد، لقب دارا متعلّق به سادات حسینى و شاخه اى از سادات مرعشى است، بعید نیست که وى از خاندان ابو محمّد داراء بن مرتضى بن ابى القاسم احمد بن عبدالله بن عبدالملک بن محمّد بن قاسم بن ابى طالب سراهنگ بن ابى الهیجا حسین بن ابى طالب عزیز بن زید ابى طالب الملکى بن حسن بن على المرعشى بن عبدالله بن محمّد بن السحن الدکة بن الحسین الأصغر بن الأمام سجّاد(علیه السلام).