- يكشنبه ۱۱ خرداد ۹۳
بناى تاریخى درب امام، از دو بناى گنبددار بزرگ و کوچک و یک سردر بزرگ کاشىکارى از دورة جهان شاه قراقویونلو که در ضلع شمالى آن واقع است، و سه صحن در سه جانب شمالى، شرقى و غربى آن، تشکیل شده است. نماى خارجى این بنا به جانب هر سه صحن داراى تزیینات کاشىکارى و گچبرى است و هر دو گنبد آن، مخصوصاً گنبد بزرگتر، از کاشىهاى نفیسى پوشیده شده است. در ورودى فعلى بقعه، به صحن شرقى باز مىشود، ولى سردر آنکه ساختمان آن در قرن نهم هجرى به اتمام رسیده، در جانب شمالى واقع است. دهلیزى که این سردر را به داخل بقعه مربوط مىکرده است، از طرف سردر اصلى آن مسدود شده و به جاى در ورودى، پنجرهاى نصب شده است.
سردر اصلى درب امام که در ضلع شمالى و مشرف به صحن شمالى آن است، از شاهکارهاى تزیینات رنگین ایرانى است که از لحاظ ظرافت صنعت کاشىکارى، نظیر آن را کمتر سراغ داریم و شاید کاشىکارى مسجد کبود تبریز که آن هم در دورة جهان شاه قرایویونلو بنا شده است، همانند آن باشد. کتیبة تاریخى این سردر در جبهة مقابل و جانب غربى باقى مانده، ولى ثلث آخر کتیبه که در جانب شرقى سردر بوده، به کلّى از بین رفته است. این کتیبه که به خط ثلث سفید و با کاشى معرّق بر زمینة لاجوردى رنگ نوشته شده است، به نام امیرزاده جهان شاه و مورخ به سال 857 هـ . ق است.
در سمت شرقى این سردر اصلى، سردر تاریخى دیگرى واقع شده که کتیبههاى آن حاکى از اقدام شاه سلطان حسین صفوى نسبت به تعمیر بقعة درب امام و ساختمان رواق شرقى بقعه است.
در قسمت آخر کتیبة اوّل به خط نستعلیق سفید بر زمینة لاجوردى نوشته شده است: «عمل استاد محمّد بن محمّد غدیر آجر تراش 1127». کتیبة دوّم به خط ثلث سفید بر زمینة کاشى خشت لاجوردى که در دو سطر است، مربوط به سال 1129 هـ . ق است. در اطراف رواق شرقى که به فحواى کتیبة سردر آن، در دورة شاه سلطان حسین صفوى بنا شده و به صورت یک ردیف اتاق در ضلع شرقى مرقد واقع شده است، به خط بنایى با کاشى فیروزهاى بر زمینة شطرنجى آجرى، اشعارى نوشته شده است.
تاریخ ساختمان دو گنبد بزرگ و کوچک درب امام متفاوت است. گنبد بزرگ، از نوع معمارى قرن نهم هجرى است که زمان ساختمان بقعه است و پوشش کاشىکارى آن در دورة سلطنت شاه عبّاس اوّل تعمیر یا تجدید شده و بانى این اقدام، غیاث الدّین محمود الحسینى المستوفى بوده است. کتیبة این گنبد به خط ثلث سفید معرّق بر زمینة کاشى لاجوردى شامل سورة دهر تا آخر آیة سیزدهم این سوره است که در قسمت آخر کتیبه، سال 110 دیده مىشود. عدد 110 در آخر این کتیبه مفهوم نشد. احتمال دارد این عدد، 1010 هـ . ق بوده که برابر با چهاردهمین سال سلطنت شاه عبّاس اوّل بوده است.
بناى درب امام ابتدا فقط حرمى بوده که روى آن، گنبد، و جلوى آن، دهلیزى قرار داشته است و ساختمان آن در سال 857 هـ . ق به انجام رسیده بود. بعداً قبور متعددى در اطراف مرقد امامزادگان احداث و به قدرى زیاد شده که دهلیز جلوى بقعه نیز مدفن اموات گردیده و به جاى درِ اصلى سابق آن، پنجرهاى نصب شده است. در سال 1081 هـ . ق، گنبدى نیز بر فراز رواق مزبور که به این ترتیب جزء مقبره شده بوده، ساخته شده است. کتیبة این گنبد، به خط محمّدرضا امامى و مورخ به سال 1081 هـ . ق است.
در داخل گنبد بزرگ درب امام، ضریحى بر آرامگاه دو امامزاده قرار داده، و دیوارها و سقف داخلى را با تزیینات نقّاشى گل و بوته آراسته، و ازارههاى اطراف حرم را با کاشىهاى خشتى هفت رنگ تزیین کردهاند. ولى هیچ نوع کتیبهاى در حرم وجود ندارد. درِ ورودى حرم، داراى زنجیر نفیسى است که بر دایرة برنجى وسط آن به قطر 11 سانتىمتر، کلمات و عباراتى منقور است. این زنجیر را در قرن سیزدهم هجرى، شخصى به نام آقا محمّد حسن تاجر همدانى وقف امامزاده کرده است.
در شمال مرقد، دهلیزى وجود دارد. راه اصلى ورودى مقبره، از سردر کاشىکارى دورة جهان شاه بوده است و به اتاق مربّع شکلى منتهى مىشود. در این اتاق، صورت قبرى وجود دارد و گفته شده که مادر جهان شاه قراقویونلو هم در این محل دفن شده است. سقف اتاق واقع در دهلیز که گنبد کوچک درب امام بر فراز آن بنا شده، داراى مقرنسهاى گچى و طلا کارى و پنجرههاى گچبرى شده است و در قاعدة گنبد آن، کتیبهاى در دو سطر موجود است که در سطر اوّل به خط کوفى طلایى رنگ بر زمینة کبود، عبارات «یا سبحان»، «یا حنان»، «یا منان» و «یا برهان» نقّاشى شده است.
نماى خارجى بقعه و دیوارهاى مجاور آن به سمت صحن غربى، تزییناتى از پشت بغلهاى کاشىکارى دارد که مقرنسهاى زیباى گچى است که قسمتى از آنها رنگآمیزى شده است. در ایوان وسط این ضلع، درها و پنجرههاى نفیسى نصب شده بوده که بعضى از آنها هنوز موجود است. یکى از پنجرههاى نفیس گچبرى این قسمت که یقیناً نظیر آن در هیچ یک از بناهاى تاریخى کهنسال ایران وجود ندارد و تمامى آن از گچ ریخته و با شیشههاى رنگین تزیین شده است، به وسیلة اداره باستانشناسى اصفهان، با مراقبت تمام به قصر چهلستون انتقال داده شده و براى تماشاى سیاحان در محل مناسبى در یکى از اتاقهاى این کاخ نصب شده است. قسمت وسط این پنجره که قبل از انتقال، شکسته شده بوده است، به وسیلة استاد هنرمند فقید گچبر اصفهان ـ استاد نصراللَّه رفائیل ـ به طور ماهرانهاى تعمیر شده است که با کارهاى اصلى آن هیچ گونه تفاوتى ندارد.
کتیبة فوقانى نماى خارجى بقعه به سمت صحن شرقى، شامل دو ردیف خط بنایى است. ردیف اوّل به خط بنایى سادة یک رگى لاجوردى بر زمینة آجرى، شامل صلوات بر چهارده معصوم است و دو ردیف دوّم به خط بنایى سه رگى مشکى بر زمینة آجرى، عباراتى عربى نوشته شده است. حاشیة پشت بغل ایوان ورودى در صحن شرقى به خط بنایى با کاشى لاجوردى بر زمینة کاشى سفید، شامل آیت الکرسى است و در آخر، سال 1206 هـ . ق آمده است.
کتیبههاى تاریخى امامزاده: کتیبة بزرگ سردر به زبان فارسى و به خط ثلث به وسیلة کاشى معرّق سفید بر زمینة آبى نوشته شده است: «در زمانى که والى ولایت عظمى و حاکم حکومت کبرى، پادشاه جهان پناه ابوالمظفر امیرزاده جهانشاه خلّداللَّه خلافته و حکومته این ولایه با ایالة و اشارة شاه زاده عالم موید قواعدالدّین الاحمدى ابوالفتح محمّدى خلّداللَّه سلطانه مفوّض فرموده بوده امیر اعظم اعدل معدن العزّ و الجاه جلالالدّین صفر شاه زاداللَّه دولته... در بناى این بقعه رفیعه و عمارت منیعه طلبا لمرضاةاللَّه اهتمام بکار داشت فى شهور سنه سبع و خمسین و ثمانمائه». زیر گنبد کوچک ـ یعنى در راهرویى که به صورت شبستان مقبره در آمده ـ در نزدیکى قرنیز، حاشیهاى نوارى شکل وجود دارد که بر آن بقایاى کتیبهاى منقوش دیده مىشود. آقاى محمّد تقى مصطفوى، متن این کتیبه را چنین خوانده است:
نظـام یافـت بنـــام خــداى عــالمیان عمــارتى که بـود رشک روضة رضوان
بنــزد طاس زراندود و چتــر این گنبد مـــرقعیست کـبود این رفیـع شادروان
زرشک شمسة این هشت طـاق و نه منظر چـو ذرّه شمسه خورشید گشته سرگردان
نهــاده صبــح بدین سـبزه سپهر ز مهر براى زینـت این بقعه جــام جــاویدان
بیمن همّــت زین العــابد و دولت شاه بهشت روى زمین گشت ملـک اصفاهان
بعهــد ... جهــانشـاه آن ابوالفتحـــى که کرد نام خدایش محـمّدى سلـــطان
بروج قصــر جلالش از آن رفیعتر است که تیر و هـم رسد بر وى از کمان گمان
اجل به دست خودش داد تیغ و زد برپاى کسى که کــرد ســرافراز شهر عالمیان
اگر زدنى دون شمـسالدّین محمّد رفت جـــلال میـــر شـــاه بـــاد دوران
تمـــام گشــت بفضــل مفتح الابواب بسال هشتصد و پنجاه و هفت این بنیان»
در نماى بیرونى گنبد کوچک که در دورة صفوى ساخته شده، کتیبهاى در سه سطر، گردن گنبد را از بیرون آذین کرده که به شدّت آسیب دیده است، ولى هنوز جملاتى از آن خوانده مىشود. در پایین «لم الملک الیوم اللَّه الواحد القهار» و در بالا، نام على(ع) چندین بار تکرار شده است. روى حاشیه، آیاتى از قرآن مجید و در پایان، نام نویسنده و تاریخ اختتام کارها ـ کتبه محمّد رضا الامامى فى احدى و ثمانین و الف ـ نوشته شده است.
سر در جدید نیز حاوى کتیبة ذیل است: «امر باتمام هذه العمارة المنوره فى ایّام دولة السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم مروج المذهب الائمه المعصومین علیهم السلم شاه سلطان حسین الصفوى الموسوى الحسینى بهادر خان خلّداللَّه ملکه علىّ نقى ابن محمّد محسن الإمامى عمل استاد محمّد بن محمّد غدیر آجرتراش 1127».
در قسمت بالاى در و بدون فاصله از آن، کتیبة دیگرى روى کاشى نقش شده است: «قد وقع تعمیر هذه البقعة المنسوبة الى مولانا سیّد الساجدین الّتى فیها مزار السیّدین امامزاده ابراهیم بطحا و امامزاده زینالعابدین بامر نواب الخاقان ابن الخاقان اعظم السلاطین الصفویه المسفورة الفوق کتبه الفقیر عبدالرحیم فى 1129».
این بنا به شمارة 217 به ثبت آثار تاریخى رسیده است.
- ۲۰۷۰
- ادامه مطلب
