مزارات ایران و جهان اسلام

این بارگاه باشکوه در سیزده کیلومترى جنوب خاورى شهر سارى، در بالاى تپّه اى مشرف بر رود تجن و با چشم انداز بسیار عالى و در انتهاى روستاى پایین کولا قرار دارد.

ساختمان امامزاده تازه ساخت و کرسى بلند و به صورت گنبدخانه و دو نمازخانه مجزا در جنوب و غرب آن مى باشد. دو چنار تنومند به ارتفاع تقریبى چهل متر مقابل ایوان بقعه استوار ایستاده که بالغ بر یکصد سال عمر آن است.

پس از عبور از شش پلکان به ایوان بقعه خواهیم رسید که دو کفشکن در کنار مدخل اصلى بقعه تعبیه شده است. بعد از عبور از این فضا، به اتاقى به طول ده و عرض شش متر مى رسیم که به عنوان شبستان از آن استفاده مى شود. اتاق بعدى مرقد امامزاده است که به ابعاد شش در هفت متر است که در وسط آن ضریح چوبى بر سکویى بیست سانتى مترى قرار گرفته و داخل آن نیز صندوقى چوبى قدیمى قرار دارد.

در جانب جنوب مرقد، مسجدى قدیمى به طول شش و عرض چهار متر است که ظاهراً متعلّق به قبل از قاجاریّه و نشانگر قدمت بقعه امامزاده و گویاى تخریب مزار و بازسازى ساختمان فعلى است. در غرب بقعه نیز مسجدى به طول هفت و عرض شش متر به جاى مسجد مخروبه ى قبلى ساخته اند که توسّط چندین پلکان به صحن امامزاده راه مى یابد.

گنبد بنا به صورت هرم با پوشش آلومینیوم و بر روى سازه اى مربع شکل به طول و عرض چهار متر و ساقه اى یک و بیست سانتى مترى قرار دارد. دو گلدسته بتونى بلند به ارتفاع تقریبى بیست متر، متّصل به فضاى ورودى در سمت جنوب بقعه دیده مى شود که بر شکوه و عظمت بنا افزوده است.

مقابل ایوان مسجد زنانه، زائرسرایى در سه طبقه در سال 1383 هـ . ش ساخته شده که شامل دوازده اتاق و دو انبارى است. طرح توسعه حرم امامزاده عبدالله از سال 1365 هـ . ش شروع شده، در سال 1383 و 1384 هـ . ش تعمیرات وسیعى من جمله نقاشى و رنگ آمیزى حرم مطهّر، محوطه سازى، و بهسازى مزار شهداء انجام شده است.

زمین زیارتگاه حدود یک هکتار است و ده هکتار نیز زمین شالى موقوفه دارد که توسّط درویش کمال الدّین در سال 806 هـ . ق وقف امامزاده شده است.

در ضلع جنوبى بقعه تکیه اى قاجارى که مربوط به 136 سال قبل است با سقف سفالى و نقشه مستطیل شکل به ابعاد دوازده در پنج متر قرار دارد که متشکل از فضاى نیمه باز اصلى و اتاقکى جهت انبارى است که هنوز مورد استفاده قرار مى گیرد.

این تکیه کرسى بلند و بوسیله پنج پلکان به قسمت مدخل و درب شمال و جنوبى آن راه مى یابد که یکى جهت ورود به انبار که به ابعاد چهار در پنج متر است که قبلا به عنوان مکتب خانه از آن استفاده مى شده است. درب جنوبى متعلّق به تکیه اى است که تماماً با چوب ساخته شده و در وسط آن محرابى قدیمى قرار دارد. بانى تکیه درویش گنجعلى و سازنده آن استاد ابوالقاسم و تاریخ ساخت سال 1294 هـ . ق ثبت شده است. آیة الکرسى به خط نستعلیق بسیار زیبا در بالاى سه ستون اوّل تکیه دیده مى شود که در نوع خود بسیار جالب است.

به اعتقاد اهالى، شخصیّت مدفون در بقعه، فرزند بلافصل امام موسى کاظم(علیه السلام)است که جهت زیارت امام رضا(علیه السلام)گرفتار مخالفان شده و در این مکان به شهادت رسیده است. پرواضح است که چنین داستانى درباره اکثر مزارات امامزادگان ایران ساخته شده و غالب آنها تهى از واقعیت است. در استان مازندران هیچ فرزند بلافصل امامى مدفون نبوده و کلا هیچ کاروانى از سادات جهت زیارت امام رضا (علیه السلام)از مسیر طبرستان در قرون ابتدایى اسلام، عازم خراسان نبوده و در هیچ یک از گزارشهاى مورّخان و علماى انساب به ثبت نرسیده است. طبرستان و شهر سارى مرکز سادات حسنى و حسینى است و تیره اى کوچکى از نوادگان امام موسى کاظم(علیه السلام)در طبرستان سکنى داشته اند که تعداد آنها به عدد انگشتان دست تجاوز نمى کند.

محل دفن عبدالله بن موسى(علیه السلام)

همچنان که در شرح حال امامزاده عبّاس مدفون در بلوار امام رضا(علیه السلام) اشاره شد، عبدالله بن موسى(علیه السلام) سیّدى بسیار جلیل القدر، عظیم الشأن و بزرگوار بود.

عبدالله بن موسى(علیه السلام)، از مادرى ام ولد «کنیز» بدنیا آمد.^([1]) شیخ طوسى(رحمه الله) او را از اصحاب امام رضا(علیه السلام)برشمرده^([2])، و نمازى شاهرودى اضافه مى کند که وى از اصحاب پدرش امام موسى کاظم(علیه السلام) و برادرش امام رضا(علیه السلام)بوده
است.^([3]) مامقانى از او به «امامى ممدوح» تعبیر مى کند.^([4]) بهرروى وى از محدثین بزرگ و در نزد همگان از مقام و منزلت بلندى برخوردار بود و در مدینه فتوى مى داد.^([5]) کتاب ابى داوود در خلق قرآن را روایت کرده^([6]) و «حسن بن دینار»^([7])، و «على بن سائح»^([8]) و «على المحمودى»^([9]) از وى روایت نقل مى کنند. «ابراهیم بن هاشم» او را توثیق کرده است.^([10])

محبت و احترام عبدالله بن موسى(علیه السلام) نسبت به امام جواد(علیه السلام) حکایت از معرفت او نسبت به امام(علیه السلام) زمان خود دارد.^([11]) هنگامى که امام رضا(علیه السلام)وفات یافت، تعدادى از شیعیان به مدینه آمدند تا فرزند و جانشین او امام جواد(علیه السلام) را زیارت کنند، آن گاه عموى آن امام (عبدالله بن موسى(علیه السلام)) در حالى که پیرمرد کهنسال خردمندى بود و لباس خشنى به تن داشت و میان پیشانیش در اثر سجده هاى زیاد و طولانى پینه بسته بود، بر آنان وارد شد، سپس امام جواد(علیه السلام) که کودک نه ساله بود به مجلس وارد شد و عبدالله هم به احترام امام(علیه السلام) از جاى برخاست، او را در آغوش کشید، میان پیشانى او را بوسید و مجلس پیرامون گفتگوى شیعیان با امام جواد(علیه السلام) ادامه یافت....^([12])

مرحوم مامقانى پس از ذکر روایت فوق قایل به عدالت عبدالله شده است.^([13])سیّد جعفر اعرجى از او به سیدى جلیل القدر و مقدم بر سایر سادات یاد مى کند.^([14]) ابن طباطبا او را ساکن در نصبین کوفه مى داند.^([15]) از اینرو قبرى به او در عراق در منطقه «خرم غماس» مشهور است.^([16]) سن او را هنگامى که در مدینه بود، نود سال نوشته اند.^([17]) ضامن بن شدقم وى را مکنّى به «ابوجعفر»^([18]) دانسته و به اتفاق نقل اکثر علماى انساب، عبدالله داراى سه دختر و پنج پسر به اسامى زینب، فاطمه، رقیه، احمد، محمد، حسین، حسن و موسى بوده است.^([19]) ابوطالب مروزى تعداد پسران وى را شش تن مى داند اما از ذکر نام آنها خوددارى کرده است^([20]) این احتمال که فرزند ششم او جعفر باشد بعید به نظر نمى رسد، چونکه او مکنى به ابوجعفر بوده است. لکن ضامن بن شدقم «على» را بر تعداد فرزندان اضافه نموده است.^([21])

عبدالله بن موسى(علیه السلام) به جهت سکونت در منطقه «عوکلان»^([22]) به عوکلانى مشهور شد^([23])، و فرزندان او نیز به «بنى عوکلانیون» خوانده شدند.^([24]) ابى نصر بخارى تداوم نسل وى را تنها از یک فرزند او «موسى الثانى» مى داند^([25])،
اما برخى فرزند دیگر او محمد را نیز جزو معقّبین ذکر نموده اند.^([26]) که به هرحال اعقاب او در کوفه، نصبین، سیرجان و رمله و مصر پراکنده بودند.^([27])

از تاریخ وفات او هیچ اطلاعى در دست نیست و درباره محل دفن او نیز بین مورخان و علماى انساب اختلاف است. اما نسبت او به «عوکلان» نشان مى دهد که تا آخر عمر خود در آنجا بوده است، اما ابن طباطبا وى را ساکن در کوفه مى داند^([28])، ظاهراً این موضوع پس از بازداشت امام جواد(علیه السلام) به عراق مى باشد که وى نیز به آنجا مهاجرت نموده است و در آنجا وفات یافته باشد و مزارى در کوفه به او منسوب است.^([29])

به هرحال هیچ مدرک معتبرى دال بر مهاجرت عبدالله بن موسى که پیرمردى نود ساله بود، به ایران در دست نیست، با این حال اقوال متعددى مبنى بر دفن او در شهرهاى ایران گزارش شده که هیچکدام آن منشاء صحیحى ندارد به برخى از آنها اشاره مى شود.

مزارات منسوب به عبدالله بن موسى(علیه السلام)

شیخ عبدالجلیل قزوینى رازى در هنگام توصیف علماى «آبه» گوید: «شهادتگاه عبدالله و فضل و سلیمان فرزندان امام موسى کاظم(علیه السلام) در آبه است. محل قبور این عزیزان نورانى و پر از قبور علماء و فقها است.»^([30])

قاضى نورالله مرعشى در کتاب مجالس المؤمنین نیز در وصف مزارات آبه گوید: «مشاهدى که در آبه قرار دارد عبارتند از: شهادتگاه عبدالله و فضل و سلیمان فرزندان امام موسى کاظم(علیه السلام) که آنها مشاهدى نورانى است.»^([31])

سیدحسین بن مساعد حسینى در حاشیه اش بر عمدة الطالب گوید: «قبر عبدالله در روستایى از روستاهاى ساوه مشهور است و من در ماه رمضان سال 918 آن را زیارت کردم.»^([32])

همچنین شیخ عبدالجلیل رازى قزوینى از صفى الدّین ابوالمحاسن همدانى نقل مى کند که قبر عبدالله بن موسى(علیه السلام) در ارجان است.^([33])

حمدالله مستوفى قزوینى نیز آنجا که از اولاد امام موسى کاظم(علیه السلام) یاد مى کند، محل دفنش را در ارجان دانسته است.^([34])

نمازى شاهرودى در کتاب رجالش مزار وى را در پنج فرسنگى قم در مسیر جاده اصفهان مى داند.^([35])

عباس فیض قبر کنونى در قم را معتبر نمى داند و لذا براى او هیچ نسبتى ذکر نمى کند.^([36])

در وسط شهر گرگان گنبد مرتفع و با صولتى وجود دارد که به اعتقاد اهالى او از فرزندان امام موسى کاظم(علیه السلام) و برادر امام رضا(علیه السلام) است و مورد احترام و اعتقاد قاطبه اهالى استان گلستان و مسافرین این منطقه است. به احتمال قوى امامزاده مذکور «عبدالله ابو محمّد جرجانى بن محمّد اعرابى بن قاسم بن حمزة بن موسى(علیه السلام)» مى باشد. برادر وى امامزاده عبّاس مدفون در بلوار امام رضاى شهر سارى است.^([37])

شیخ ذبیح الله محلاتى قبر عبدالله بن موسى(علیه السلام) را در سمت غربى خارج از شهر ملایر دانسته است.^([38]) با این حال هیچ یک از مورخانى که به نظرات آنان اشاره شد، منبع مهاجرت و شهادت و دفن عبدالله بن موسى(علیه السلام) را در شهرهاى قم، ساوه، ملایر، ارجان و... ذکر ننموده اند. بنابراین نمى توان اقوال فوق را تأیید نمود، خصوصاً گفتار ابن طباطبا که وى را ساکن در نصیبین مى داند مقدم بر همه ى اقوال و مقرون به صحت است.^([39])

شخصیت مدفون در بقعه پایین کولا

همچنان که در شرح حال امامزاده حمزه رضاى هولار اشاره شد، جمع کثیرى از سادات حسنى در دستگاه حسن بن زید داعى به خدمت مشغول بودند و در جریان حمله یعقوب لیث صفارى به سارى در رکاب حسن بن زید به شهادت رسیدند. از این رو به اعتقاد ما شخصیّت مدفون در این بقعه سیّد عبدالله بن عیسى بن محمّد البطحانى بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن(علیه السلام)است که به گفته ى ابوالحسن عُمَرى در طبرستان = سارى وفات یافته است و همین قول را سیّد عبدالرزاق کمونه تایید کرده است.^([40])

به احتمال قرین به یقین، عبدالله بن عیسى، به عبدالله بن موسى تصحیف شده و سپس تصوّر کردند که منظور از موسى، امام موسى کاظم(علیه السلام) است که اشتباهى بیش نیست.

علاّمه سیّد مهدى تفرشى نیز عبدالله بن عیسى را متوّفى در طبرستان ذکر نموده است.^([41]) از آنجاییکه جمع کثیرى از سادات بطحانى و پسرعموهاى سیّد عبدالله در خدمت حسن بن زید داعى در سارى سکونت داشته اند،^([42]) این ادّعا را تایید مى کند که شخصیّت مدفون در این بقعه، سیّد عبدالله بن عیسى باشد.

دلیل دیگر، دو برادر بزرگوار عبدالله، بنام هاى حمزه اکبر و حمزه اصغر که اینک آرامگاههاى آنان در روستاى هولار و اسرم است در سال 260 هـ . ق بدست سربازان یعقوب لیث صفار به شهادت رسیدند که خود حکایت از به شهادت رسیدن و وفات سیّد عبدالله و دفن او در این مکان دارد.^([43])

برادر دیگر امامزاده عبدالله، على نام داشت که نقابت = سرپرستى سادات شهر سارى را از سوى حسن بن زید داعى بعهده داشت و فرزند او داود از نزدیکان و اصحاب سرّ داعى بشمار مى رفت.^([44])

برادر دیگر سیّد عبدالله، حسین نام داشت که در طبرستان = سارى سکونت داشته و داراى فرزندانى در این شهر بوده است.^([45])

علاوه بر موارد فوق، بالغ بر شصت تن از برادرزادگان و پسرعموهاى امامزاده عبدالله در شهر سارى به عنوان نقیب، قاضى، امیر و امام جماعت و فقیه سکونت داشته اند که اینک قبور آنان به عنوان فرزندان امام موسى کاظم(علیه السلام)شهرت دارند که در این کتاب به برخى از آنان اشاره شده است.