مزارات ایران و جهان اسلام

این آرامگاه در دو کیلومترى شرق شهر جاجرم، در ابتداى جادّه جاجرم ـ سبزوار واقع شده و به خواجه مهزیار مشهور است.

گویا در گذشته علاوه بر این بنا چند بقعه تاریخى دیگر در این محل وجود داشته که امروزه اثرى از آنها بر جاى نمانده است. ورودى بنا در ضلع شمالى و داراى پلان مربع شکل به ابعاد هر ضلع 5/7 متر است که حدود 5/1 متر ضخامت دیوار آن است و تنها شامل یک اتاق به ارتفاع چهار و نیم متر است که با ایجاد چهار گوشواره در زاویه‏ها به هشت ضلعى و با کمک فیلپوشها به دایره تبدیل شده و در نتیجه گنبد بنا بر آن استوار شده است. این گنبد به صورت عرقچینى و به ارتفاع 5/7 متر است و در ساقة آن چهار پنجره جهت نورگیرى و تهویة هوا طرّاحى شده است. با توجّه به گچبرى، رنگ آجرها و همچنین شکل گنبد، ساخت اوّلیّة بنا را به قرن هفتم تا دورة تیمورى مترتب مى ‏سازد.

جهانگردى اروپایى بنام (چارلز ادوارد ببت) در سفرنامه خراسان و سیستان خود گویا آخرین فردى بوده که کاشى کارى‏هاى بنا را دیده و در توصیف آنها مى‏نویسد: «... در این بنا نوشته‏اى که نام این شخص در آن ذکر شده باشد پیدا نکردیم و تنها نکته جالب براى ما این بود که این قبر تا ارتفاع دو متر و ده سانتى متر از کاشى‏هاى آبى رنگ که آیات قرآن با خط درشت بر روى آن نقش داشت پوشیده شده بود. این کاشى‏ها 45 تا 60 سانتى‏تر عرض داشتند و خیلى خوب ساخته شده بودند و به طور کلى بر روى این کاشى‏ها نتوانستیم تاریخى پیدا کنم.»

قابل ذکر است سهام الدوله یار محمّد خان شادلو، ایلخان بجنورد (1322ـ1354 هـ . ق) به هنگام ساخت مقبره‏اش در «بش قارداش» این کاشى‏ها را از محل مقبره (خواجه مهزیار) خارج و در داخل مقبرة خود نصب مى‏کند.

در سال 1316 هـ . ش رئیس معارف بجنورد کاشى‏ها را به اداره معارف و اوقاف خراسان تحویل مى‏دهد و در حال حاضر
در «گنجینه هنرهاى اسلامى» تهران با شماره ثبت 3278 نگهدارى مى‏شوند.

کاشى‏ها به رنگ فیروزه‏اى تیره و داراى خطوط ثلث با رنگ مشکى هستند این خطوط شامل آیات شریفه آیة الکرسى مى‏باشد.اعتماد السلطنه از این بقعه بازدید به عمل آورده و درباره آن مى‏نویسد: «... شهر جاجرم دو دروازه دارد. یکى غربى که از نردین چونه به جاجرم آیند از این دروازه داخل شهر شوند... دروازه دیگر شرقى است که از آن به سمت جوین و جغتاى و زمان آباد و بجنورد مى‏روند و تقریباً بیش از یک میدان که از این دروازه دور شوى، قبرستان کهنه‏اى است که آثار چند بقعه در آن دیده مى‏شود. دو بقعه نیز از آن بقعه‏ها باقى است. یکى بکلى آباد که آن را مقبره على بن مهزیار مى‏دانند و نزد عوام اهالى معروف به بقعة خواجه مهزیار ا ست. این بقعه مربع و نه ذرع در نه ذرع فضاى آن و ارتفاع گنبد آن نیز نه ذرع مى‏شود. از گچ و سنگ و آجر ساخته شده و شکل قبرى که سه ذرع طول و یک ذرع و سه چارک عرض دارد در بقعه موجود است و در بالاى قبر، آجرهاى کاشى سبز ممتاز نصب کرده‏اند و آیات شریفه قرآنى به خط ثلث با گل و بوته بر روى آجرها، برجسته رسم شد. اما چون افاغنه این آجرها را خراب کرده و در ثانى رسم نموده‏اند از ترتیب افتاده و آیات مبارکات درست خوانده نمى‏شود.»

بناى على بن مهزیار در سال 1357 مرمّت و در سال 1371 نماى بیرونى آن با استفاده از آجر سفال بازسازى شده است. همچنین گنبد بنا در سال 1378 عایق کارى و فضاى داخل آن در سال 1379 گچ اندود شده است. زمین زیارتگاه حدود 3 هکتار است که شهردارى جاجرم با کاشت درخت و محوّطه سازى و احداث حوضى، نظم خاصى به آن داده است. در ضلع جنوبى بقعه، مقبرة شهداء و گورستان شهر قرار دارد. بناى کنونى صرف نظر از جایگاهى که در اعتقاد و باورهاى دینى اهالى دارد و به سبب تعمیرات غیر اصولى که در آن صورت گرفت جاذبه‏هاى اصلى و سنّتى خود را از دست داده است.

حدود سى سال پیش جهت تعمیر بناى آرامگاه خواجه مهزیار نبش قبر صورت گرفته و جنازه سالم این وکیل خوش‏نام ائمه‏Œ صحیح و سالم نمایان شد و اعتقاد اهالى نسبت به وى بیشتر گشت و نذورات فراوان براى وى ارسال داشتند.

این بنا به شماره 16582 و در تاریخ 27/8/1385 به ثبت آثار ملى رسیده است.

علی بن مهزیار اهوازی مکنّی به ابوالحسن و یکی از ثقات محدّثین شیعه و از اصحاب امام رضا، امام جواد و امام هادی Œ بوده است. او از دورق خوزستان است و پدرش مهزیار در ابتدا نصرانی بود و به دین اسلام مشرّف شد و برخی گفته‌اند که علی بن مهزیار در نوجوانی، اسلام آورد و شغل این خانواده ساعت‌سازی بوده است.

علمای رجال از جایگاه بلند علی بن مهزیار در کتابهایشان سخن به میان آورده‌اند و او را از وکلاء امام جواد و امام هادیŠ دانسته‌اند. منتهی از محلّ مأموریّت او هیچ سخنی به میان نیاورده‌اند که این امر نقش به سزایی در تعیین آرامگاه او بین جاجرم و اهواز می‌داشت.

نجاشی پس از پاره‌ای از شرح حال او می‌نویسد: «... و توکّل لهم فی بعضی النواحی» یعنی او وکالت امام هادی‰ را در بعضی از نواحی داشته است. طبق این نقل، محقّقان می‌نویسند اگر او در اهواز سکونت داشت و یا محل مأموریت او در این شهر بود، لذا لازم بود نوشته شود که توکل فی الاهواز، لذا عدم اشاره به این شهر و نیز ناشناس بودن شهر جاجرم، لذا از آن به بعضی النواحی اشاره شده است. از برخی روایات معلوم می‌شود که علی بن مهزیار در زمان امام جواد‰ وکیل آن حضرت در اهواز بوده و قصد خروج از این شهر را داشته است، اما امام جواد ‰ امر نمودند که در اهواز بماند، ظاهراً علی بن مهزیار، در زمان امام هادی‰ به خراسان مأمور تبلیغ و ارشاد و وکالت می‌شود.

کشّی، روایات و احادیث و مکاتبات زیادی را از او با امام جواد‰ ذکر نموده که همة آنان بر علوّ منزلت و بلندی جایگاه و بزرگی شأن و مقام علی بن مهزیار دارد. از برخی روایات بر می‌آید که وی زمان امام حسن عسکری‰ را درک نموده و چه بسا موفّق به زیارت آن حضرت شده است. برخی به اشتباه معتقدند که علی بن مهزیار خدمت امام زمان‰ رسیده و تا غیبت صغری در قید حیات بوده است که البته این دیدگاه یقیناً صحیح نیست و علی بن ابراهیم بن مهزیار که از سفراء ناحیه مقدّسه و پسر برادر علی بن مهزیار است، خدمت امام زمان‰ رسیده و در اهواز سکونت داشته و اینک قبر وی در اهواز است.