مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة باشکوه و زیباى این امامزاده در یک کیلومترى شمال روستاى توى، در 37 کیلومترى غرب شهر اسفراین واقع شده است.

ساختمان بقعه، بنایى قدیمى و هشت ضلعى است که در چهار ضلع اصلى آن، چهار ایوان کوچک وجود دارد. اضلاع اصلى بنا هر کدام 9 متر و اندازه اضلاع فرعى گوشه‏ها هر کدام 40/4 متر است. در ساختن ایوان‏هاى این بنا، قرینه سازى کاملا رعایت شده و طول و عرض آنها 30/3×4 متر است. هر ایوان به وسیله یک در ورودى به داخل بنا هدایت مى‏شود. درِ شرقى به مثابه درِ اصلى است. در اضلاع فرعى چهار گوشه بنا، طاق‌نماهایى ایجاد کرده‏اند که در برخى از آنها مقابرى از مشاهیر محلّى جا داده‏اند. اگر چه تعمیرات مکررى در این بنا انجام شده است، ولى تاکنون به طرح کلّى و هیأت اوّلیّه بنا لطمه‏اى وارد نیامده است.

اتاق مقبره مستطیل شکل و در هر یک از جرزهاى چهار گانه داخل، دو طاق‌نما گچى ایجاد کرده‏اند. در حاشیة پایین گنبد، چهار نورگیر بزرگ و چهار نورگیر کوچک براى تأمین روشنایى داخل وجود دارد.

گنبد بنا به صورت عرقچینى به قطر 6 و ارتفاع 3 متر است که دور آن داراى نقاشى‏هاى زیبایى است. داخل بقعه گچ اندود شده و تا ارتفاع یک متر با سنگ مرمر، ازاره آن پوشش یافته است. در وسط بقعه، صورت قبرى است که بر روى آن صندوق چوبى قدیمى به ابعاد 10/1×2 متر قرار دارد که در سال 1329 هـ . ق ساخته شده است. در داخل این بقعه، قبورى از دورة صفویّه وجود دارد که قدیمى‏ترین آنها، تاریخ 1072 هـ . ق و مربوط به میر محمّد صادق ولد میر عبداللَّه است. اهالى در حین تعمیرات سالیان اخیر، سه متر از قبر را جهت رسیدن به سنگ قبر اصلى امامزاده خاکبردارى کردند که با جسد تازة مرد میان سالی روبرو شدند که آثار زیبایى و سیادت در آن نمودار بود و سپس قبر را با خاک پوشاندند.

دو چنار تنومند که بیش از هزار سال عمر دارد، در ابتداى صحن امامزاده واقع است و یکى از آنها دچار حریق شده و در تنة سوخته آن به راحتى شش نفر جاى مى‏گیرند.

به نظر مى‏رسد در دورة قاجاریّه تعمیرات اساسى در این بنا صورت گرفته و دیوارهاى خارجى آن با آجر نماسازى شده است. در دهه اخیر نیز تعمیرات به ویژه در نماى خارجى امامزاده و پوشش‏هاى قوسى صورت گرفته است. بناى شاهزاده زید با توجّه به تزئینات معمارى، اعم از کار بندى‏هاى زیر ایوان‏ها و فیلپوش‏ها و نیز نقاشى‏هاى زیر اندود گچ در زیر گنبد در اولین نگاه یادآور بناهاى دورة صفوى است با وجود این دقت در پلان بنا نشان مى‏دهد طرح کلى پلان بر خلاف وضعیّت امروزى منظم و هشت گوش بوده که طى تعمیرات متعدد در ادوار گوناگون به صورت نامنظم و چند وجهى در آمده است. با توجّه به پلان هشت ضلعى بعید نیست که بنیاد بنا در دورة ایلخانى نهاده شده و در ادوار بعد تعمیراتى در آن انجام شده باشد. با استناد به گفتة اهالى امامزاده زید یکى از برادران امام رضا‰ است. البته این ادّعا منشا صحیحى ندارد و طبق قول مشهور زید بن امام موسى‏‰ در روستاى آفریز قاین مدفون مى‏باشد که شرح حالش خواهد آمد.

این بنا به شماره 18734 و به تاریخ 28/12/1386 به ثبت آثار ملّى رسیده است.

برخی از محقّقین معتقدند که چندین واسطه بین زید و امام هفتم‏‰ از قلم افتاده و نسب شریفش با هشت واسطه به امام کاظم‏‰ منتهی می‌شود که از قرار ذیل است: سیّد زید بن زید بن ابی القاسم حمزة بن ابی جعفر محمّد بن موسی بن احمد بن محمّد الاعرابی بن قاسم بن حمزة بن امام موسی کاظم ‏‰ . وی سیّدی جلیل القدر و عظیم الشان بود. جدّش سیّد ابوالقاسم حمزه در روستای زیارت شهر شیروان مدفون است و به حمزه رضا شهرت دارد. پدر بزرگوارش در روستای درصوفیان از توابع بجنورد صاحب گنبد و بارگاه است. این احتمال که سیّد زید بن زید در این مکان مدفون باشد بعید نیست. این خانواده نقابت و سرپرستی سادات طوس و نیشابور را به عهده داشته و از مشاهیر خاندان موسوی خراسان به شمار می‌آیند. وفات وی به احتمال قوی در انتهای قرن پنجم هجری می‌باشد.