مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة با شکوه این امامزاده در 83 کیلومترى همدان، در روستای درجزین واقع شده و به اظهر بن علی معروف است.

در محوّطه شمال شرقى درجزین که گورستان قدیمی روستا قرار دارد، برج تاریخى جالب توجّهى با گنبد مخروطى شکل بلند، به صورتى استوار و زیبنده، بینندگان و راهگذاران را متوجّه خود مى‏سازد و بلندى گنبد مخروطى این بنا و هیأت آن طورى است که از جادّه آسفالته هم تا مسافت چندین کیلومتر از میان درختان بلند آبادى درجزین، سر بر آسمان بر افراشته و مسافران علاقه‏مند را به خوبى از وجود یک بناى تاریخى قابل توجّه مطّلع مى‏ نماید.

شعراى درجزین آن را در اشعار خود ذکر کرده‏اند: نصراللَّه خان فانى در جزینى تهاروى چنین سروده است:

«دو نور نیّر بینش، کو یکى قاسم، یکى اظهر

زمین از پرتو این نورها بینى درخشانش»

حاج سیّد احمد کوثر درجزینى در اشعار درجزینه‏اش چنین سروده است:

«بارگـاه اظهرى هم‏دوش ماه‏      شکل مخروطى چـو مقیاس مبین‏

زاده سـجّاد از آن باب مـراد      ظـالـم و مظلـوم راغب و سمین‏

قاسم از موساى کاظم یادگار     ملجاى خلف از کهین و از مهین»

بناى تاریخى مزبور که به نام امامزاده اظهر مى‏خوانند، از خارج به صورت برجى است که 19 ترک محسوس دارد و نوک یک ترک تا نوک دیگر 22/2 متر مى‏باشد و عمق وسط دو ضلع مورب هر ترک، بالغ بر 86 سانتى‏متر مى‏شود. ارتفاع کلیّه بنا به طور تخمین 20 متر است که قریب هشت متر آن، ارتفاع برج و بقیّه ارتفاع گردنى و قسمت مخروطى نوک تیز گنبد مى‏باشد. پوشش‏هاى خارجى گنبد با آجرهاى خفته و راسته ساده بود که حکایت از ذوق فطرى توأم با سادگى و بى‏پیرایگى سازنده آن مى‏نماید. به علّت داشتن 19 ترک در پایین بنا و ارتفاع زیاد گنبد، بناى مزبور در نوع خود یکى از آثار تاریخى منحصر به فرد دورة مغول به شمار مى‏رود.

مدخل بنا از سمت مشرق است و به وسیله دهلیز مستطیلى شکل کوچکى به طول و عرض تقریبى 5/3 در 5/2 متر از در خارجى بنا به در قدیمى و آستانه اصلى برج مى‏رسند. داخل برج به صورت دایره است که قطر آن 12/7 متر مى‏باشد و سقف ضربى کروى شکل بسیار شیوا و متناسب که پوشش زیرین بنا محسوب مى‏گردد، بر فراز آن استوار است و آن را به صورت 21 ترک در آورده است. نقّاشى کره و سه پنجره هم در بالاى در با فاصله‏هاى مختلف شبیه به هم تعیبه نموده‏اند و بین این سه پنجره بر حسب اختلاف، فاصله آن‌ها شش و نُه ترک نقّاشى رسم گشته است. در کنار محوّطه درونى دایره شکل امامزاده، به فاصله کمى از محراب، در سمت جنوب و نزدیک به مغرب حرم، صندوق امامزاده اظهر قرار دارد که اصل آن در سال 1056 هـ . ق و زمان سلطنت شاه عبّاس دوّم صفوى ساخته شده است. به نقل از نوشته‏ها، قسمت الحاقى و تعمیر شدة آن در سال 1350 هـ . ش مى‏باشد که بعضى از قسمت‏هاى صندوق به سرقت رفته و همچنین به سال 1352 آن را تعمیر و مرمّت کرده‏اند. این صندوق مانند بسیارى از صندوق‏هاى عصر صفویّه در قسمت پایین به صورت سکّوى چوبى است و قسمت بالاى آن ترکیب صندوق‏هاى دیگر را دارد.

طول آن در قسمت پایین 79/2 متر و در قسمت بالا 70/2 متر بوده و عرض آن در پایین 27/1 متر و در قسمت بالا 16/1 متر مى‏باشد. ارتفاع صندوق مجموعاً 42/1 متر مى‏شود که نیم متر آن شامل قسمت سکّو مانند پایین و 92 سانتى‏متر قسمت بالاى آن است. در حاشیه باریک بالا و پایین بدنه اصلى صندوق، به خطّ ثلث برجسته، سورة مبارکه فتح (انّا فتحناک فتحاً مبینا یا سورة 48 قرآن مجید) مرقوم مى‏باشد و پس از پایان سوره (مغفرة و اجراً عظیماً) که در حاشیه سمت پایین ضلع شرقى صندوق تمام مى‏شود، این جمله نوشده شده است: «به تاریخ سنة خمسین و الالف من الهجرة النبویّة در ارفع بلده گیلان بفرموده... اقبال پناه خواجه نظام الملک به عمل استاد طالب... به تحریر العبد...».

وقتى مى‏خواستند قسمت‌هایى از صندوق را که در اثر سرقت از بین رفته بود تعمیر نمایند، چون مجبور به تعمیر یا تجدید چهار پایه اصلى صندوق بودند، قسمت‏هایى از آیات قرآن که در گوشه صندوق بر قطر دو جانب هر پایه نوشته شده بود، از میان رفت و قیدهاى بالا و پایین صندوق که مشتمل بر آیات سورة مبارکه فتح بود، به وضع خوبى مجدّداً به جاى خود نصب گردید. نوشته‏هاى قدیمى آن هم به خطّ ثلث شیوا مرقوم شده منبّت کارى آن نیز نیکو انجام گردید و خطوط آیات را برجسته و استادانه در آورده‏اند.

این بنا به شمارة 366 و در سال 02/12/1327 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.

دربارة شخص مدفون در این بقعه، سه دیدگاه است. نخست به استناد کتاب بحرالانساب که فاقد اعتبار و استناد است، خفته در مزار را فرزند و یا نوادة حضرت امام سجّاد ‰ معرفی می‌نمایند که تاکنون در میان نوادگان آن حضرت، اظهر نامی یافت نشده است.

عدّه‌ای دیگر، خفتگان در دو زیارتگاه امامزاده اظهر و هود را دو تن به اسامی شیخ سلمان عارف درگزینی متوفّای قرن هفتم هجری و دیگری به شیخ شیئ الله درگزینی متوفّای قرن هشتم هجری می‌دانند که به مستند گفتار آنان مدرکی ارایه نشده است. خصوصاً این‌که، این دو زیارتگاه اقلاً دو قرن به امامزاده شهرت دارند.

به اعتقاد برخی دیگر از اهالی، امامزاده اظهر از فرزندانِ امام موسی کاظم ‰ است. ظاهراً این ادّعا منشأ صحیح داشته باشد زیرا در میان نوادگان حضرت امام موسی کاظم ‰ اظهر نامی یافت می‌شود که نوادة بزرگوار سیّد مرتضی علم الهدی ‰ است که با پنج واسطه به آن جناب و با یازده واسطه به امام هفتم ‰ نسب می‌رساند که از قرار ذیل است:

سیّد اظهر بن محمّد بن اکمل بن محمّد بن علی بن محمّد بن مرتضی علم الهدی بن حسین بن موسی بن محمّد الاعرج بن موسی ابی سبحة بن ابراهیم المرتضی بن امام موسی کاظم ‰ .

وی سیّدی جلیل القدر و عظیم الشأن بوده و چنین مشهور است که وی در قرن هشتم هجری می‌زیسته و از طرف برخی از حکام همدان به ایران دعوت شده و سپس در همدان سکونت یافته است.