مزارات ایران و جهان اسلام

بقعة این امامزاده به فاصلة کمی از میدان امام ـ میدان مرکزى شهر همدان، در پشت بانک مرکزی واقع شده و به شاهزاده حسین مشهور است. این بقعه بسیار باشکوه است و گنبدى عالى دارد. در جلوى بقعه، حیاط دلبازى است که درخت توت بسیار کهنسالى در آن جلب نظر مى‏کند. مدخل بقعه، در طرف مشرق حیاط قرار دارد که مشتمل بر ایوان متناسبى است و روى دیوارهاى آن به خط نستعلیق چند بیت از اشعار محتشم کاشانى نگاشته‏اند. بقعه بسیار وسیع و با روح بوده، به‏صورت هشت ضلعى منتظم ساخته شده است. طول هر یک از اضلاع هشتگانه آن، 30/3 متر است و در هر ضلع، طاق‏نمایى به‏صورت شاه‏نشین به عمق قریب 50/1 متر وجود دارد. این بقعه، از آثار عهد صفویّه است. بر فراز بقعه، گنبد آجرى زیبایى و در زیر آن ضریح بزرگ چوبى مشبکى قرار گرفته که هم‏عصر با ساختمان بقعه به نظر مى‏رسد و در داخل آن، مرقدى از کاشى فیروزه‏اى تیره‏رنگ واقع است. نوشته‏اند بقعه مزبور، سه بار تجدید بنا شده که یک مرتبه آن در زمان خواجه نصیر طوسیـ به زمان آبادانی ساختمان بقعه در دورة ایلخانان که نمای مقبره دارای کاشی و کتیبه‌ای به خط رقاع با تاریخ 738 هـ . ق داشته ـ و بعد در زمان صفویّه (قرن دهم زمان شاه سلیمان صفوی) مجدّداً آن را تعمیر کرده‏اند و آخرین بار در سال‌های اخیر که بقعه مورد مرمّت قرار می‌گیرد.

ساختمان مقبره شمالی از ایوان کوچک ورودی و دو حرم با پلان‌های متفاوت (حرم اوّلی صلیبی شکل و حرم دوّم به صورت هشت ضلعی منظم می‌باشند) تشکیل شده، چنان‌که نقشه‌ها و تصاویر قدیمی پیداست نمای ورودی به صورت دو طبقه در نظر گرفته شده، در هر طبقه شش باب حجره احداث گردیده و ایوان کوچک ورودی در وسط نمای ساختمان واقع شده بود. متأسّفانه در سال‌های اخیر تمام نمای ورودی را با سنگ‌های تراورتن روکاری و سبب از بین رفتن نمای آجری قدیمی مقبره شده‌اند. در اطراف سالن حرم صلیبی شکل دو اطاقک و دو راه پلّه (که به حجرات طبقه دوم منتهی می‌شوند) وجود دارد. سالن دارای چهار شاه‌نشین با عمق زیاد و گنبدی نسبتاً کم خیز می‌باشد این گنبد در اصل دو پوششه بوده اما در حال حاضر پوشش دوّم آن از بین رفته، قوس ایوان ورودی و شاه‌نشین‌های حرم صلیبی شکل، تماماً به شیوه جناغی منظور شده و حرم دوّم که ضریح قبر در آن‌جا قرار دارد به فرم هشت ضلعی ساخته شده و از فرم و ترکیب بسیار موزونی برخوردار بوده، علاوه بر تزئینات رسمی بندی داخل طاقنماها و ضریح چوبی نفیس، گنبد کشیده و مرتفع آن که به طور دو پوششه می‌باشد بسیار جالب توجه و الگوی خوبی برای بازسازی پوشش دوم گنبد حرم ورودی است. مصالح به کار رفته در ساختمان مقبره از سنگ در پی، آجر با ملاط گچ و خاک انتخاب شده است.

به طوری که از شجره‌نامه شخص مدفون ملاحظه خواهد شد این مکان مدفن امامزاده حسین یکی از نوادگان امام حسن مجتبی ‰ می‌باشد. در ضمن اشاره‌ای به دفن یکی از احفاد خواجه نصیر طوسی در کنار درخت کهنسال وسط صحن و دفن اباقاخآن فرزند هلاکو در یکی از حجرات قدیمی و نیز مقابر تعدادی از رجال علم و ادب در این بقعه در متون تاریخی دیده می‌شود، همچنین سرشاه سلطان حسین صفوی (1140 هـ) در ایوان جنوبی بقعه دفن است. به هر صورت این مکان مورد احترام و زیارتگاه مردم مؤمن می‌باشد.

این بنای قدیمی به کرات مورد دخل و تصرف قرار گرفته، در حال حاضر غیر از رسمی بندی‌های ایوان و پاکار شروع قوس‌ها و داخل طاقنماهای حرم دوّم و درب بزرگ ارسی آلت و لفظ کاری شبستان اوّلی و صندوق چوبی با ارزش ضریح و کتیبه‌های گچبری دور اطاق حرم اوّلی و داخل ایوان که تاریخ تحریر آن‌ها نیز چندان معلوم نیست، آرایش قابل توجهی در این مقبره دیده نمی‌شود.

بر اثر نوسازی‌های اخیر که سبب شده نمای قدیمی ساختمان از آجر به تراورتن تبدیل شود و احداث سالن‌های جدید در اضلاع جنوبی و غربی صحن و ازاره‌کاری حرم با سنگ‌های مرمر و نقاشی سالن دیگر حرم با آب و رنگ، اکثر محققین به تصور این‌که این مکان مقبره‌ای نوساز می‌باشد از بررسی و مطالعه آن صرفنظر نموده‌اند و کمتر توجهی به بررسی ویژگی‌های معماری و سابقه تاریخی این بقعه شده است. همین کم لطفی باعث گردیده که هیئت امناء بدون رعایت ضوابط و بدلخواه خود صحن بزرگ مقبره را تبدیل به سالن و اجازه احداث مغازه در اطراف بقعه به اشخاص متفرقه داده شود.

این بنا به شمارة 1707 و در تاریخ 28/02/1365 به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.

نسب شریف: نسب شریف این امامزاده با نُه واسطه به امام حسن مجتبی ‰ منتهی می‌شود که از قرار ذیل است: سیّد الشریف النقى ابوعبداللَّه حسین (ثانى) بن ابی‌الحسن على الرئیس بن حسین المحدّث بن حسن البصری بن قاسم بن محمّد البطحانی بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن مجتبی ‰ است که از نخستین رؤسای حسنی همدان به شمار می‌آید که القاب سیادت «شریف نقى» از براى او نوشته‏اند، و همچون «شریف رضى»، دال بر بزرگى در حسب و نسب علوى است، به گفته ابن عنبه: «وى از اهل علم و ادب بوده»، و چنان که ابن شادى گوید: همین «شریف ابوعبداللَّه ثانى بود که آن قلعه و عمارت‏ها (در همدان) کرده است...». قمّى هم گوید که: «قلعه همدان او کرد، او را در شجرت‏ها صاحب القصر نویسنده، و قصر همان قلعه است».

ثعالبى، از جلمه کسانى که به «جبال» آمده و در آن‌جا مقیم شده‏اند، ابو عبداللَّه بطحاوى را یاد کرده است، که البته، به نظر ما، مقصود وى نیاکان علوى «بطحاوى» مذکور است. آنگاه، در جایى دیگر، از یک «ابو عبداللَّه علوى» یاد مى‏کند، که به ضرس قاطع همین شریف ابو عبداللَّه حسین علوى مورد ذکر است، و گوید که: «ابودلف خزرجى» در ستایش وى سروده:

لــو لا النبــى محمّد                            و وصیـه ثــم البتـــول

لعلمت انــى شــاعر                            اسـم الرجــال بمـا اقول‏

لکننى اعـرضت عـن                            ذاک الحدیث و فیه طـول‏

و ترکت للخمر الخمـا                            ر، و حبذا تلک  الشمـول‏

گوییم این «ابو دلف»، همان ابو دلف مسعر بن مهلهل خزرجى جغرافى دان، شاعر و جهانگرد نامدار (دهه‏هاى 30 تا 70 سده چهارم) است، که یکبار در سال 341 هـ . ق، به همدان آمده، و آن را وصف نموده است. همچنین، وى سراینده چکامه ارزنده «ساسانیه» در ادب گدائى است. او که ایران را در میان سال‏هاى 331ـ341 هـ . ق گردیده، عمرى طولانى یافته، و با صاحب بن عباد طالقانى (326ـ385 هـ) ملاقات نموده، بر مى‏آید که دست کم تا دهه 70 سده چهارم به گشت و گذارهاى خود ادامه مى‏داده است. ظاهراً ابودلف آن اشعار ستایشى را پس از دیدار ابوعبداللَّه علوى ـ رئیس همدان و برخوردارى از عطایاى وى سروده، اما دانسته نیست که این امر در همان سال (341 هـ) سفر به همدان بوده است یا در دهه‏هاى پسین، مثلا هنگام مواصلت صاحب بن عباد با خاندان علویان همدان. این مطلب، از لحاظ تحدید تاریخ حیات «علوى» مورد بحث ما، قابل اعتناست.

بارى، این شریف ابو عبداللَّه حسین (ثانى)، چنان که اشاره رفت، خواهر وزیر ابوالفضل بن عمید (359 م) را به نام «ستى پرده» به زنى گرفت، که از وى سیّد ابوالحسن على (ثانى) اطروش بزاد، و این یک هم خود داماد وزیر نامدار صاحب بن عباد طالقانى شد، که آن وزیر بدان مفاخرت بسیار مى‏کرد. گویى وزراى آل بویه، در وصلت با رؤساى علوى همدان با هم مسابقه داشته‏اند! حبیب پور مظاهر آورده است که: «ابو عبداللَّه حسین... از براى پسر خود ابوالحسن على ـ داماد صاحب بن عباد ـ گفت: من در شرافت خانواده خود هیچ نقصانى ندانسته‏ام، الا آن که تو با دختر صاحب بن عباد پیوسته شدى، و این سخن را از کمال جلالت قدر و طهارت ذیل و عظمت بیت مى‏گفت، و خویشاوندى صاحب بن عباد را وقعى نمى‏نهاد».