- چهارشنبه ۲ مهر ۹۳
بقعة این امامزاده در روستاى وفرجین در 16 کیلومترى همدان واقع شده و به علّت استقرار در یکى از درّههاى مصفّا و دلگشاى دامنه کوه الوند به امامزاده کوه یا امامزاده کوهستان نیز مشهور است. بنا از آثار دورة مغول و قرن هشتم هجرى قمری است.
ساختمان بقعه از جبهه بیرون به شکل مستطیل است. نماى آن از یک ایوان بزرگ که بر فراز ورودى مقبره احداث شده و اتاق‌هایى دو طبقه در دو سوى ایوان آن قرار دارد، تشکیل شده است.
ساختمان مرکزى امامزاده مشتمل بر دو حرم پیوسته با دو گنبد دو پوشه است که پوشش دوّم صحابه (شبستان اوّل) فرو ریخته بود و در سالیان اخیر توسط میراث فرهنگی مرمّت شده است. پلان داخلى مقبره از دو شبستان مربّع شکل تشکیل شده است. شبستان اوّل مدفن سه تن از صحابه حضرت امیر است که در فتح همدان در زمان خلیفه دوّم در جنگ شرکت داشته است و شبستان دوّم نیز مدفن امامزاده محسن است.
بر فراز هر دو شبستان، گنبدهای نسبتاً بزرگی ساخته شده است، نحوه تبدیل مربّع به دایره، با کمک گوشواره‌هایى انجام گرفته است.
دیوارهاى سکوى گور صحابه، پوشیده از کاشىهاى کوکبى، مثلثى، صلیبى و چند ضلعى است که در حدود 250 سانتى‌متر طول، 150 سانتى‌متر عرض و یک متر ارتفاع دارند. این
شواهد نشان مىدهند که هر چند امروزه بناى امامزاده
فاقد تزئینات است، ولى به یقین در زمان ساخت، داراى تزیینات کاشى کارى و گچبرى بوده است.
روى گور امامزاده آثارى از سنگ قبر دیده نمىشود و گور صحابه را نیز سکویى با پوشش کاشى پوشانده است. روى قبر امامزاده یک صندوق چوبى با حاشیه بندى و طرحهاى شکیل هندسى وجود دارد که در داخل حاشیه آن هویّت امامزاده و صلوات بر محمّد و آل محمّد به گونهاى زیبا در میان گل و بوتههاى ظریف تکرار شده و تاریخ ساخت آن نیز سال 935 هـ . ق نوشته شده است. روى این صندوق، ضریح نسبتاً بزرگى از چوب به صورت مشبک و گره بندى قرار گرفته است. در شجره نامه امامزاده سال بناى آن را 735 هـ . ق ذکر کردهاند. نحوه کارِ زیر گنبد و شکل قوس پوشش زیرین و زبرین، هر دو مؤید این امر است که بنا به قرن هفتم و هشتم هجرى مربوط بوده است.
پوشش بیرونى گنبد، مربوط به دورة نخستین بوده که فرو ریخته و به تازگى تعمیر و باز سازى شده است، اما پوشش حرم امامزاده که بر روى طبق یا گردنى هشت ضلعى آجرى بر پا شده، در نهایت تناسب و زیبایى سالم مانده است. تمامى سطح گنبد با آجر پوشیده شده و چند نقش کاشى فیروزهاى به صورت یک طرح هندسى، بر گیرایى آن مىافزاید، شکل کلّى بنا از خارج با بناى 72 تن ساروق اراک، مربوط به قرن ششم هجرى، قابل مقایسه است.
این بنا به شمارة 823 و در تاریخ 01/01/1347 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.
ماشان رود: ماشان رود، نام سابق قریه «وفرجین» است که قدمت طولانى دارد، در کتاب تاریخ مفصل همدان آمده است.
«مشان رود» از آبادىهاى نزدیک همدان و زیباترین جایگاه تابستانى و تفریحى مردم همدان و مسافران بوده که هر کس یک بار آن را دیده، تا آخر عمر فراموش نکرده است.
حمداللَّه مستوفى گوید: ماشان رود نسخه جلد برین و نگارخانه چین و از حساب فریوار است و نه پاره آبادى چون یک باغ از پیوستگى باغات با یکدیگر و از کثرت اشجار و درختان آفتاب بر آن‌ها هرگز نتابد و در آن‌جا است مزار ابو دجانه انصارى.
یاقوت حموى، متوفّاى 626 هـ . ق ماشان رود را به عنوان ماوشان ذکر کرده و در توصیف و مدح آن بر آمده و اشعارى از ادبا و شعراء و عرفاء و علماء در مدح و وصف آن نقل کرده است، که همه از نهایت زیبایى و طراوت و خرمى آن حکایت دارد.
هی الجنة المشتهى طیب‌ها ولکن فردوسها ماوشان
ابوالحسن على بن حسن بن على قاضی، جدّ عین القضاة همدانى که از فقهاى شافعیه و رفیق ابو اسحاق شیرازى و ساکن همدان بود دربارة ماوشان چنین گفته:
اذ ذکر الحسان من الجنان فحـى هلابوادی مـاوشان
تجدد شعبا تشعب کل هم و ملهى ملهیاً عن کل شأن
عین القضاة عارف بزرگ همدانى که به جرم عرفان و حکمتش به دار آویخته و سپس سوخته شده، موقعى که کفاره دانش خود را در کنار زندان بغداد مىپرداخت، یادى از موطن خویش کرده و طى نامهاى به صورت شعر به مردم همدان و دوستانش مطالبی نوشته است.
ابو المظفر ابیوردی که چندى در همدان به سر برده و آب الوند و هواى لطیف ماوشان را چشیده و دیده چنین سروده:
هــی الجنة المشتهى طیب‌ها ولکـن فـردوسـها مـاوشـان
فــامـواج امــوالها کالعبیر ترى أرض‌ها وحصاها الجمان
ماشان رود یا ماوشان در عصر ما همان محلّى است که آن را «وفرجین» مىنامند و مردم آن‌جا را «امامزاده کوه» مىگویند. عقیده مردم این است که قبر «محسن بن على» در آنجاست و در کنار آن، قبر ابودجانه است. قضیّه به این نحو در بین مردم اشتهار دارد و قبر ابودجانه را هم حمد اللَّه مستوفى بدان اشاره کرده و آن را در همدان دانسته.
مؤلف تاریخ همدان در جاى دیگر از کتابش مىنویسد: «این مقبره در ده وفرجین از دهکدههاى نزدیک همدان قرار دارد که تابستان مردم زیادى به زیارت آن‌جا مىروند. بقعه کوچکى در آن وجود دارد. یکى را مردم متعلّق به محسن بن على مىدانند و دیگرى را قبر ابودجانه انصارى مىشناسند. این محل همان ماوشان است که ذکرش گذشت.
حمداللَّه مستوفى مورّخ قرن هفتم در ذکر همدان قبر ابودجانه انصارى را در این شهر معرفى کرده است. ولى بنا بر نقل کتب معتبره تاریخ، ابودجانه انصارى که یکى از صحابه بزرگ، مشهور و شجاع بود، در یمامه در جنگ با مسیلمه کذّاب به شهادت رسید، و به قولى ابودجانه زنده بود تا در صفین در کنار امیر المؤمنین على بن ابى طالب به شهادت رسید. و عجب است از نویسنده تاریخ حشرى که گفته ابودجانه به آذربایجان آمد و در جنگ به شهادت رسید و در قریه خلیجان یک فرسخى تبریز مدفون است.
اما محسن بن على شخصى به این نام از فرزندان بلافصل امیر المؤمنین على بن ابى طالب جز محسن سقط شده نام برده نشده است. ممکن است از نوادههاى آن حضرت باشد».
نسب امامزاده: چنان که گذشت، به عقیده اهالى، خفته در این مزار محسن بن امام على است. در کتاب دایرة المعارف تشیّع آمده که: نسب امامزاده را به امام على النقى رساندهاند که جاى تردید است. ظاهراً در این کتاب اشتباهى صورت گرفته، زیرا شهرت اصلى بقعه به فرزند امام على است که آن هم صحیح نیست زیرا مشهد محسن بن على جایى ثبت نشده است چه رسد در همدان آن را بدانیم؟
حسن زنده دل، نسب امامزاده را به عنوان یکى از نوادگان امام حسن مجتبى و به این صورت اشاره نموده است. محسن بن على النقی بن الحسین بن الحسن بن القاسم بن محمّد البطحانى بن القاسم بن الحسن بن زید بن امام الحسن .
این شجره نامه نیز نمىتواند صحیح باشد، زیرا به اتّفاق نقل علماى انساب علی بن الحسین بن الحسن البصرى بن القاسم بن محمّد البطحانی، ملقّب به نقى نبوده و فرزندى به نام محسن نداشته است.
سادات محسن نام در همدان: در همدان چند تن از سادات محسن نام مىزیستهاند که خوشبختانه نسب شریف آنان در کتب أنساب ثبت شده است. پس از ذکر آن به مطابقت یکى از آن‌ها در این مزار خواهیم داشت.
1. أبو زید محسن بن أبی الحسین أحمد بن عبیداللَّه بن الحسن السلیق بن على بن محمّد بن الحسن بن جعفر الخطیب ابن الحسن المثنى ابن امام الحسن پدرش در همدان شهید شد.
2. محسن بن أبی الحسن علی بن أبی جعفر محمّد الأرزق ابن الحسن البصرى ابن القاسم بن محمّد البطحانی ابن القاسم بن الحسن بن زید ابن امام حسن گفته شده که مادرش کنیز بود، اما برخى مادرش را سلیمة بنت حسین بن حسن بصرى دانستهاند.
3. محسن بن علی بن امام حسن بن على بن أبى طالب .
بیهقى گفته که مادرش خواهر امام محمّد باقر بوده، در حدود همدان از دنیا رفت و قاضى شهر بر او نماز خواند. آیة اللَّه صابرى همدانى، معتقد است که وى در این مکان مدفون است.
اما میان فرزندان امام حسن على نامى یافت نمىشود، ظاهراً چند نام از درج کتابت ساقط شده است و به احتمال قوى یکى از احفاد حسن بصرى است.
4. سیّد الأجل أقضى القضاة أبو النجیب محسن بن رکن الإسلام أبی القاسم عبادبن محمّد بن جعفر الفاطمی.
بیهقى او را قاضى القضاة حدود همدان ذکر نموده، و نسب
شریف وى را به شکل فوق اشاره نموده است و معلوم نکرده
که منظور از فاطمى چیست، اما کلمه و نام عباد در سلسله
نسب وى معلوم مىگردد که وى از نوادگان ابوالحسن على
بن الحسین بن على بن الحسین بن الحسن البصرى، داماد صاحب بن عباد و نواده صاحب است که ریاست معنوى و مادى همدان را دو قرن پیا پى بر عهده داشتهاند.
نتیجه بحث: آنچه مىتوان از این اقوال، و شهرت محلى نتیجه گرفت این‌که، نام امامزاده محسن، و نام پدر او على است. منتهى به اشتباه و بر اثر عدم تطبیق با مهاجران علوى همدان، تصوّر شده که وى فرزند امام على است که یقیناً توهّمى بیش نیست. از طرفى در شجره نامه منقول از آقاى حسن زنده دل، او را از سادات حسنى دانستهاند، بنابراین تنها شخصى که نام او محسن، و پدرش على بود و از سادات ساکن همدان و حسنى بود، سیّد جلیل القدر محسن بن أبی الحسن علی بن أبی جعفر محمّد الأرزق ابن الحسن البصرى ابن القاسم بن محمّد البطحانی ابن القاسم بن الحسن بن زید بن الإمام الحسن است که مادرش سلمه دختر حسین بن حسن بصرى، دختر عموى پدرش بود.
اکثر بنى اعمام وى در همدان سکونت داشتهاند، و حتى شهرت آنان چنان بالا گرفت که پسر عموى با کمال و فاضلش با دختر صاحب بن عباد ازدواج نمود، و این وصلت موجب احترام و اعتزاز سادات حسنى از نسل حسن بصرى در همدان شده تا جایی که مناصبی همچون وزارت، امارت، قضاوت، نقابت، امامت، در همدان، اصفهان، قزوین و رى از نیمه دوّم قرن چهارم تا اواخر قرن پنجم به عهده آنان بود.
- ۱۷۷۳
- ادامه مطلب
