- چهارشنبه ۲ مهر ۹۳
بقعة این امامزاده در محلّه‌ای به همین نام در یکی از محلّه‌های قدیمی شهر همدان ]محلّة آقاجانی بیگ[ و در بلوار مدنی قرار دارد. بقعه در وسط حیاط بزرگ مستطیل شکلی واقع شده و دیوارهای شمالی، جنوبی و شرقی آن نوساز است. دیوارهای نوساز دارای طاق نماهایی تزیینی و کم عمق است، ولی طاق نماهای ضلع غربی و شرقی، حجره مانند و دارای عمق مناسبی هستند.
مدخل اصلی صحن که در ضلع غربی حیاط واقع شده، دارای سردری بزرگ تر و زمان ساخت آن بر طبق تاریخی که موجود است سال 1373 هـ .ق است.
ارتفاع هر یک از گلدسته‌ها حدود دو متر است. در میان دو گلدسته تاج سردر قرار دارد که مزیّن به دو شیر گچ کاری شده است.
نوع قوسی که با عنوان تاج در بالای سردر ورودی صحن تعبیه گردیده، از عناصر رایج زمان قاجاریّه است که در اوایل دورة پهلوی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت.
فضای بقعه از دو بخش تشکیل شده است، چهار طاقی اتاق مقبره و رواقی که دور تا دور چهار طاقی گنبد دار را فرا گرفته است. بخش مرکزی که محل مقبره و ضریح است، دارای ابعاد 6×6 متر و شباهت زیادی به پلان‌های چهار طاقی دورة ساسانی دارد.
محمّد تقی مصطفوی رواق مجموعه را به دورة صفویّه نسبت داده و آن را با بقعه شاه نعمت الله ولی در ماهان که از آثار با شکوه عهد صفویّه است، مقایسه نموده است.
نمای بیرونی و فضای داخلی مقبره دو طبقه است و در هر یک از اضلاع چهار گانة بنا، ایوانی به بلندای دو طبقه تعبیه شده و از طریق این ایوان‌ها فضای رواق اطراف بخش چهار طاقی مقبره با بیرون مرتبط است. چهار ایوان بنا در جهات اصلی قرار داشته و هر یک از ایوان‌ها ویژگی خاصی دارد. ایوان ضلع غربی که ورودی اصلی مقبره محسوب می‌شود، بیشتر مورد توجّه بوده و تمام فضای زیر قوس این ایوان با تزیینات آیینه کاری مزیّن شده است. ازارة این قسمت بنا را تا حدود یک متر با کاشی آبی رنگ تزیین شده کرده‌اند.
سینة اسپر ایوان با ایجاد نوارهای جدا کننده، آیینه کاری به فرم‌های مختلفی با طرح‌های گوناگون تقسیم بندی شده است.
در ایوان جنوبی مقبره، آثاری از تزیینات گچ بری، کتیبة نگاری و به ویژه مقرنس‌های گچی مشاهده می‌شود. مقرنس‌ها در فضای زیر قوس ایوان ایجاد شده اند. کتیبه‌هایی به خط نستعلیق و ثلث نیز در این ایوان وجود دارد که قسمت‌هایی از آن‌ها در زیر اندود گچی دوره‌های بعد قرار دارند. با توجّه به این تزیینات و کتیبه‌ها می‌توان این احتمال را داد که ورودی دوّم مقبره، این ایوان بوده است. ایوان‌های شمالی و شرقی امامزاده یحیی تزیینات قابل توجّهی ندارند.
فرم کلّی نمای شمالی و جنوبی کاملاً مشابه اند، نماهای شرقی و غربی به جز یک مورد اختلاف در نوع قوس‌های طبقه دوّم طاق نماها که در نمای شرقی هلالی هستند و در نمای غربی قوس تیزه دارند، با هم قرینه‌اند.
در وسط حرم ضریح چوبی آلت سازی شده‌ای به طول 60/2 و عرض 82/1 و ارتفاع 8/1 متر بر روی پایه مرمری از سنگ‌های قدیمی قرار دارد. داخل ضریح صندوقی به چشم می‌خورد. در دو طرف طول صندوق منتب کاری‌های زیبایی از قرون هشتم و نهم هجری مشاهده می‌شود.
در ایوان‌های غربی و جنوبی بنا نیز تزیینات و کتیبه‌هایی وجود دارد که فعلا در زیر گچ اندود و دوره‌های قبل پنهان است. در ورودی غربی که قدیمی تر است، گچبری‌هایی شامل تزیینات گل و بوته و تصویر دو شیر شمشیر به دست دیده می‌شود.
برخی از در و پنجره‌های مشبک ارسی به کار رفته در شاه نشین‌ها و حجره‌های این بنا قدیمی و بعضی نوسازند. زیر طاق نماهای حد فاصل جرزهای چهارگانه نیز با مقرنس کاری‌های گچی نه چندان ظریف آرایش شده است. بر روی سنگ قبر امامزاده هیچ نبشته‌ای وجود ندارد.
در این بقعه اثری از محراب نیست، احتمالا دلیل آن وجود دهانه‌های بزرگ و با چهار طرف اتاق مقبره است.
با توجّه به آثار موجود، می‌توان گفت بنای ساختمان حرم از آثار قرن هشتم تا دهم هجری است و رواق را در دورة صفویّه به آن افزوده‌اند.
روی مزار امامزاده یحیی سنگ نوشته‌دار قدیمی وجود ندارد و سنگ عتیق مرمری که از زیر خاک‌های این بقعه به دست آمد و اکنون بر دیوار بقعه نصب شده، صاحب بقعه را «یحیی» نامیده است.
در کنار بقعه و در ضلع شمال غربی حیاط این مجموعه، مسجدی شبستانی قرار دارد، که در نوع خود از ظرافت و زیبایی خاصی برخوردار است. به قولی قدمت آن را حدود دویست سال دانسته اند. این مسجد سه ستون بزرگ در یک ردیف دارد، که دو دهانه عریض را ایجاد نموده است. سقف آن طاق دار است و در آن از قوس‌های تیزه‌دار (جناغی) استفاده شده و دارای دو محراب مقرنس‌دار است. کتیبه یا مدرک مستندی که دال بر زمان ساخت آن باشد، معلوم نیست اما شیوة معماری آن با آثار دورة قاجار قابل مقایسه است.
این بنا به شمارة 1079 و در تاریخ 28/03/1354 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.
نسب شریف: دربارة نسب شریف امامزاده یحیى اختلاف است، برخى معتقدند که وى فرزند بلافصل امام امیرالمؤمنین على مىباشد وعده دیگر، این امامزاده را از احفاد امام حسن مجتبى معرّفى مىکنند که در این جا به بررسى این اقوال خواهیم پرداخت.
اکثر مورّخان و علماى انساب فرزندى به نام یحیى را براى امام على قایل شدهاند.
و دربارة یحیى بن علی بن أبی طالب مى‌نویسند:
مادرش اسماء دختر عمیس خثعمیّه بوده است.
ابن طباطبا، از اعلام قرن پنجم مىنویسد: «توفّی فی حیاة أبیه و لاعقب له، وى در زمان حیات پدر بزرگوارش وفات یافت و فرزندى نداشت».
بیهقى متوفّاى 565 هـ . ق اشاره مىکند که؛ «أمّه أسماء بنت عمیس، و کانت تحت أخیه جعفر، فلّما قتل جعفر تزوّج‌ها علی بن أبیطالب، فولدت له یحیى، ومات یحیى فی حیاة علی ».
مادرش أسماء دختر عمیس بود که ابتدا همسر جعفر طیّار بود و پس از شهادت وى، امام على با او ازدواج کرد و از وى صاحب یک فرزند به نام یحیى شد . یحیى در زمان حیات پدر وفات یافت.
از آن جایى که شهادت حضرت جعفر طیّار بن أبى طالب در سال هشتم هجرى بوده، لذا مىتوان احتمال داد که تولّد یحیى یک سال یا دو سال بعد از این تاریخ، یعنى در سال دهم هجرى بوده است. علّامه حرزالدّین در کتاب مراقد المعارف، مرقد یحیى بن على بن أبى طالب را در کوفه نوشته و اشاره مىکند که وى به یحیى معین شهرت دارد.
بنابر این از آن جایى که یحیى بن على در زمان حیات پدر بزرگوارش وفات یافته و قبر او هم اکنون در کوفه از مزارهاى مشهور شیعیان است، لذا وجهى براى مزار یحیى بن على بن أبى طالب در همدان باقى نخواهد ماند و این مزار با شکوه متعلّق به یکى دیگر از سادات علوى خواهد بود.
علّامه نسّابه ابن طباطبا ، ضمن بیان مهاجرین آل أبى طالب به شهرها و کشورهاى اسلامى مىنویسد: «التّاجر بهمدان أبوالقاسم یحیى بن على بن الحسین بن هارون الأقطع بن الحسین بن محمّد بن هارون بن محمّد البطحانی بن القاسم بن الحسن بن زیدبن الإمام الحسن ».
یعنى وى به عنوان تاجر به شهر همدان وارد شد که این مطلب را شیخ کیا از أبى الغنائم دمشقى نسّابه نقل نموده است.
وى در جاى دیگر از کتاب خود، پس از بیان ورود پدر امامزاده یحیى، أبوالحسین على به اهواز مىنویسد: «أبوالحسین على داراى چند فرزند معقّب است که عبارتند از: طاهر، زید، هارون، أبوالقاسم حمزة و أبوالقاسم یحیى که در همدان است».
وى هنگام معرّفى حسین بن هارون الأقطع که از واردین شهر رى بوده مىنویسد: «او داراى دو فرزند به اسامى أبى القاسم حسین و على است که فرزندى ندارد».
به دلیل آشفتگى گزارش ابن طباطبا که گاهى براى على بن حسین بن هارون الأقطع، فرزندى نمىداند و در جاى دیگر او را صاحب پنج فرزند ذکر مىکند، جاى بسى تأمّل و اندیشه است. بخصوص از قول سیّد امام مرشد باللَّه زین الشرف یحیى بن أبى الغنائم نسّابه مىنویسد که أبوالحسین على بن حسین بن هارون الأقطع، نامش حسین بن على بوده است.
أبوالحسن محمّد بن ابى جعفر شیخ الشرف عبیدلى نسّابه، متوفّاى 435 هـ . ق، أبوالحسین على بن حسین بن هارون الأقطع را ملّقب به صوفى مىداند اما از ذکر فرزندان او مطلبى به میان نیاورده و او را جزو معقّبین مىداند.
امام فخر رازى و دیگران نیز گزارشى از یحیى بن على بن حسین بن هارون الأقطع در کتابهایشان ذکر ننمودهاند.
به هر حال هیچ مدرکى مبنى بر وفات او در شهر همدان در دست نیست، بخصوص وى در عین حالىکه سیّدى محترم و جلیل القدر بوده به کار تجارت اشتغال داشته و لازمه کار او مسافرت به شهرهاى مختلف بوده است. از این رو مىبینیم که علماى انساب کمتر ذکرى از او به میان آوردهاند و این به دلیل مسافرتهاى زیاد اوست. بنابراین نمىتوان قبول نمود که آرامگاه کنونى در همدان از آن او باشد، بلکه در روستای سنقرآباد از توابع شهرستان رزن مزاری به ابوالقاسم یحیی منتسب است. از طرفی سند دیگرى در دست است که شخصیّت مدفون در بقعة امامزاده یحیی شهر همدان را معرّفى و به نام و نسب شریف او تصریح دارد.
علّامه نسّابه سیّد جعفر اعرجى نجفى، متوفّاى 1332 هـ . ق دربارة امامزاده یحیى همدان مىنویسد:
«یحیى بن علی بن علی بن سعید بن علی بن داود بن سلیمان بن عبداللّه بن موسى الجون بن عبداللّه المحض بن الحسن المثنّى بن امام الحسن، و هو السیّد الجلیل صاحب الکرامات کان بهمدان، و أولد، و له فیها مشهد یزار ، و یعرف بمشهد یحیى بن علی».
یحیى بن على... سیّدى جلیل و صاحب کرامات در همدان بود و داراى فرزند است، در همدان براى او مشهد و بار گاهى است که زیارت مىشود و به مشهد یحیى بن على مشهور است.
پس از نقل این سند، دیگر جاى تردیدى نیست که شخصّیت مدفون در این بقعه، یحیى بن على حسنى است که به جهت تشابه اسمى و نسبى با یحیى پسر امام على اشتباه شده، بلکه به جهت هم نام بودن نام پدرِ امامزاده به على، به یحیى بن على شهرت یافته است.
به هر حال، نسبت فوق را ابن عنبه متوفّاى 828 هـ . ق نیز در کتاب خود تأیید نموده است. بنابراین، مشهد کنونى را باید از آن همین سیّد جلیل القدر دانست.
به اعتبارى ایشان از علویانى به شمار مىآید که به نام امام یحیى در نیمه دوّم قرن پنجم در همدان مىزیسته است.
- ۱۲۳۶
- ادامه مطلب
