مزارات ایران و جهان اسلام

این آرامگاه باشکوه در 42 کیلومترى جنوب شرقى کرمان، در دامنه کوهستان جوپاره و در شهر ماهان واقع است و یکى از باصفاترین مجموعه بناهاى آرامگاهى ایران به شمار مى‏رود.

این مجموعه، شامل دو سر درِ ورودى، حجرات کوچک و بزرگ، بقعه، چهار مناره کاشى‏کارى شده، رواق و چهار صحن زیبا و موزه است.

شخص مدفون در این بقعه، عارف نامى و مؤسس سلسلة صوفیّه نعمت اللهیّه، شاه نورالدّین نعمت‏اللَّه ولىّ است.

نخستین بنایی که بر مرقد شاه ولىّ ساخته شد به دستور سلطان احمد شاه بهمنى (825 ـ 838 هـ . ق) پادشاه دکن هندوستان بود که از مریدان و هواخواهان خاصّ او به شمار مى‏رفت.

پادشاه مزبور به جهت خوابى که در عنفوان سلطنت دیده بود و فتح و ظفرى که بر اثر آن نصیب وى شده بود، با وجود بعد مسافت از سر اخلاص به عارف مورد بحث، ارادت داشت و از او کسب فیض مى‏کرد و پس از فوت او نیز با ایجاد بناى تاریخى و شکوهمندى بر مرقد وى، وفادارى، ارادت و محبّت بى‌شایبه خود را نسبت به او تا سر حدّ کمال، به اثبات رسانید.

مؤلف طرایق الحقایق در این باره نوشته است:

«... اوّل کسى است که بر آن مرقد، بنا و عمارت کرد، سلطان احمد بهمنى پادشاه مملکت دکن است که از مریدان خالص العقیده بوده...» و رضا قلى خان هدایت نیز در مجمع الفصحاء و به مناسبت ذکر «ماهان» در فرهنگ انجمن آراى ناصرى، به این مطلب
اشارت نموده است و قریب چهار قرن پیش از هر دوی آن، عبدالرزاق کرمانى در رساله مناقب شاه نعمت‏اللَّه ولى، این معنى را بدین گونه بیان کرده:

«... بعد از آن که خبر وفات حضرت مقدّسه (شاه ولى) بدو (سلطان احمد بهمنى) رسیده، سیّد اجلّ را فرستاده با مبلغى خطیر، که بناى گنبد عالى بر سر تربت محفوف به رحمت آن حضرت کرده بنایى سامى و عمارتى نامى...»

سردر مزار شاه نعمت‏اللَّه ولى، مزیّن به کتیبه بسیار نفیسى است که هنوز هم پس از پنج قرن و نیم، زینت بخش آستان وى و نمودار کمال اخلاص و ارادتى است که شهاب‏الدّین احمد شاه بهمنى و فرزند وى سلطان علاءالدّین، به این عارف بزرگ داشته‏اند.

«حضرت سلطنت پناه و حشمت و معدلت و نصفت دستگاه و عظمت و رفعت انتباه، شهاب الملک و الدّنیا والدّین احمد شاه ابوالمغازى، به انشاءِ این گنبد حصین الارکان و بناءِ این عمارت گردون رفعت عالى بنیان امر فرمود و در زمان دولت فرزند دلبند آن حضرت مغفرت پناه، سلطان علاء الدّولة و الدّنیا والدّین احمد شاه اتمام یافت، تحریراً فى ثامن عشر محرم الحرام لسنة اربعین و ثمانمائة الهجریّة النبویّة الهلالیّة المصطفویّة المحمّدیّه».

1. بقعه مرقد شاه نعمت‏اللَّه که بناى آن در سال 840 هـ . ق پایان یافته و چنان که از این پیش بیان گردید و از متن کتیبه تاریخى بسیار ارزشمند آن نیز پیداست، بناى مزبور به امر سلطان شهاب‏الدّین احمد بهمنى (متوفى به سال 838 هـ . ق) شروع شده، در عهد سلطنت سلطان علاءالدّین فرزند وى به انجام رسیده است.

در ورودى خاتم کارى شده با عاج در زمینه چوب صندل، ساخت هندوستان و کار على شاه نجّار بر زیبایى و شکوه این بقعه عالى افزوده، جلوه جمال و کمال هنر نجارى و معمارى کهن هند و ایران را بر در و دیوار آن، دو چندان نموده است.

2. رواق شاه عبّاسى و دارالحُفّاظ که به سال 998 هـ . ق در عهد سلطنت شاه عبّاس کبیر و دورة حکومت بیگ تاش خان ساخته شده است. صاحب طرایق الحقایق متن کتیبه گچ‏برى زیباى سر در دارالحُفّاظ را به اختصار چنین آورده: «... در عهد شاه عبّاس صفوى و حکومت بگتاش خان خلف ولیخان افشار دارالحُفّاظ به اتمام رسید، سنه ثمان و تسعین و تسعمائه».

3. سردرِ محمّد شاهى که به فرمان محمّد شاه قاجار (1250 ـ 1264 هـ . ق) در سمت غربى مزار شاه ولىّ بنا شده و مناره‏هاى زیبا و شامخ دو طرف آن در زمان حکومت محمّد اسماعیل خان نورى ملقّب به وکیل الملک (1277 ـ 1284 هـ . ق) ساخته شده است.

مؤلّف تاریخ کرمان در باب توجّه و عنایت پادشاه مزبور به آستان شاه ولى نوشته: «... محمّد شاه قاجار... سه دانگ فرمیتن ماهان را که محصولى کرامند دارند وقف به مزار سیّد فرمود و همه ساله آن چه از مخارج خدّام زیاد آید صرف تعمیر آن جا مى‏شود...»

4. صحن وکیلى و رواق‏هاى شرقى و شمالى و جنوبى مرقد شاه ولىّ که در عهد دولت ناصرالدّین شاه قاجار (1264 ـ 1313 هـ . ق) و فرمانروایى محمّد اسماعیل خان (وکیل الملک اوّل) و فرزندش مرتضى قلى خان (وکیل الملک ثانى) تا 1287 هـ . ق ساخته شده است.

5. صحن اتابکى که بناى اصلى آن در دوره حکومت وکیل الملک اوّل و ثانى پایان یافته، ولى چون درِ ورودى قسمت شرقى صحن مزبور بعد، به امر میرزا على‏اصغرخان اتابک (مقتول به سال 1325 هـ . ق) احداث گردیده، به نام او شهرت یافته است.

6. صحن میر داماد معروف به حسینیه که در عهد سلطنت ناصرالدّین شاه قاجار و حکومت ناصرالدوله فرمانفرما تعمیر شده است.

از سال 1319 شمسى با نظارت سازمان میراث فرهنگی تعمیرات ضرورى در عمارت آستانه شاه ولىّ انجام یافته، قبل از تاریخ مزبور نیز از طرف متصدیان امر در این باب اقدام لازم به عمل آمده است و مردم خیّر و نیکوکار نیز در حفظ این بناى معظم، از بذل مال و صرف وقت، مضایقت نکرده‏اند وگرنه صیانت و نگهدارى قریب 6000 مترمربّع ابنیه و صحنها و رواق‏هاى آستانه شاه ولى، به راستى کار آسانى نیست.

این بناى باشکوه و منحصر به فرد به شماره 132 و در تاریخ 15/10/1310 در فهرست آثار ملّى و تاریخى رسیده است.

کتابخانه و موزه آستانه شاه ولىّ: کتاب خانه آستانه شاه ولىّ که به مرور زمان متجاوز از هزار جلد کتاب در آن فراهم آمده در صحن وکیل الملکى قرار دارد. محل فعلى کتاب خانه درسال 1329 ش، از سوی مسوولین میراث و اوقاف تعیین شده و پس از تعمیر، از سال 1331 به عنوان کتاب خانه مورد استفاده قرار گرفته است. قسمت اعظم کتاب‏هاى موجود در این کتاب خانه چاپى است و از طرف مردم خیر اندیش و با ایمان و اهل علم و عرفان، اهدا شده است.

نسخه‏هاى خطّى بسیار نفیس و متعدّد قرآن مجید، که از دیرباز وقف آستانه شده، با دیگر اشیاء قیمتى، سال‏هاى متمادى در موزه نگهدارى مى‏شده است. معصومعلى نعمت اللّهى صاحب طرایق الحقایق که نزدیک به یک قرن پیش، مرقد شاه نعمت‏اللَّه را در ماهان کرمان زیارت کرده، در باب قرآن گرانب‏هایى که به سال 839 ه .ق، یعنى درست پنج سال پس از وفات عارف مزبور وقف آستانه او شده، چنین آورده است:

«... قرآن مجید و کلام‏اللَّه حمید بر آن آستانه بسیار وقف نموده‏اند، من جمله به خطّ ثلث، سى پاره‏اى است که بر ورق اوّل هر یک، اسم واقفه آنهاست به این عبارت: بى‏بى خاتون بنت امیر سیّد عماد الحق والدین محمّد، این جزو با بیست و نه جزو دیگر بر مشهد شاه وقف نموده، فى ذى الحجة تسع و ثلثین و ثمانمائه».

موقوفات مزار شاه ولى: آستانه شاه ولىّ از روزگار قدیم در ماهان و لنگر و جوپار و گوک... داراى موقوفات بسیار و درآمد سرشارى بوده است. مؤلّف طرایق الحقایق از این که درآمد مزبور حیف و میل مى‏شده و به مصارف ضرورى نمى‏رسیده سخت اظهار تأسّف و اندوه نموده است، حتّى دربارة موقوفات منقوله نوشته: «... معلوم نیست چه شده، از قرارى که اهالى آن جاها متّفقاً گفتند تمام را آقا سیّد صالح (ظاهراً متولّى موقوفات) تملّک نموده.» آن گاه صورت املاک موقوفه غیر منقوله از باغ و صحرا و آسیا و قنات که در قرى و قصبات مزبور بوده، از جمله سه دانگ فرمتین ماهان از موقوفات محمّد شاه قاجار را که به قول مؤلّف تاریخ کرمان محصولى کرامند داشته با میزان اجاره بهاى هر کدام به حساب سیاق به تفصیل نوشته و به دعا خواسته است: «... بارى تعالى حاکمى عادل و کافى بگمارد که بر آن چه نظر واقفین بوده رفتار شود و این موقوفه از ید غصب بیرون آید».

نکته جالب توجّه این است که در نسخه خطّى تاریخ کرمان (سالاریه)، که در 1324 هـ . ق یعنى پنج سال بعد از تألیف طرایق الحقایق (1319 هـ . ق) به خط میرزا محمّد منشى یزدى کتابت شده، عبارتى الحاق شده است که مؤید صحّت مندرجات طرایق و مبیّن دخل و تصرّف بى‌جا در موقوفات آستانه شاه نعمت‏اللَّه ولى تواند بود.

نام و القاب: نام شاه ولىّ به اتّفاق تذکره نویسان و مورّخان، نعمت‏اللَّه و لقب اصلى او نورالدّین بوده، چنان که خود در این باره گفته است:

نعمت‏اللَّه نـور دین دارد لقب‏                  نور دین از نعمت‏اللَّه مى‏طلب‏

و در جاى دیگر آورده:

کنج اسـما به من تو بخشیدى‏                  نعمت‏اللَّه و نــور دیـنِ تواَم‏

القابِ معروفِ دیگر که به مناسبتِ مقامِ ولایت و قطبیّت به او داده‏اند ولىّ، شاه و امیر است و چون در شعر سیّد تخلّص مى‏کرده او را سیّد نیز خوانده‏اند. محمّد مفیدِ مستوفىِ بافقى، صاحب جامع مفیدى از وى چنین یاد کرده است: «... قبله اصحاب علم و عرفان، قدوة ارباب تحقیق و ایقان، کاشف اسرار ازلى، شاه نور الدّین نعمت‏اللَّه ولىّ...»

عبدالعزیز بن شیر ملک بن محمّد واعظى، مؤلّف رساله سیر حضرت شاه نعمت‏اللَّه ولىّ، نام و القاب او را بدین گونه آورده: «... شاه ولىّ، نسل على، امیر نورالحقّ و الشّرع والدّین نعمت‏اللَّه...» و مؤلّف طرایق الحقایق در این مورد نوشته: «... قطب العارفین... السیّد نورالدّین شاه نعمت‏اللَّه ولىّ» و هدایت در مجمع الفصحا زیر عنوان «نعمت‏اللَّه کرمانى» آورده: «... هو شاه نورالدّین سیّد نعمت‏اللَّه بن سیّد عبداللَّه...» و عبدالرّزاق کرمانى در تذکره خود وى را به «حضرت مقدّسه» و گاهى به «حضرت نوریّه» ملقّب ساخته و عبدالعزیز بن شیر ملک نیز در بعضى موارد از او به «حضرت معلاّءِ امیر، حضرت معلاّءِ حضرت امیر و حضرت شاه ولىّ» تعبیر کرده و این لقبها غیر از ده‏ها القاب و عناوینى است که در این دو تذکره و سایر کتاب‏ها و ترجمه احوال به وى داده‏اند مانند: والىِ ولایتِ ولایت، قهرمان معموره نقابت و هدایت، مجمع البحرین جمع و فرق، قطب العارفین، قدوة الواصلین، امام المبین، دلیل الطّریقه، رکن الشرّیعة....

شاه نعمت‏اللَّه در یک رباعى، تخلّص خود را «نعمت‏اللَّه ولىّ» ذکر کرده که بدین قرار است:

بلبل سخــن از زبان گـل مى‏گـوید

مست است و حدیث گل ز مُل مى‏گوید

در یـاب رمــوز نعمـت‏اللَّه ولــىّ‏

جـزوى است ولـى سخن زکُلّ مى‏گوید

و در جاى دیگر گفته:

نعمت‏اللَّه رسید تا جایى‏                                         که به جُز جانِ اولیا نرسد

به همین جهت دیگران نیز «ولىّ» را از القاب خاصّه او دانسته و بعد از نام او ذکر کرده‏اند.

بعضى از محقّقان دربارة لقب «شاه» که پیش از نام او آمده، عقیده دارند که به مناسبت «... سلطنت و حکومت ظاهرى و باطنى اقطاب نسبت به مریدان... بعضى اقطاب (بعد از عهد مُغُل) به آخر و اوّل اسمِ خود، لفظ شاه اضافه کرده‏اند، مانند شاه نعمت‏اللَّه و شاه داعى یا نور على شاه و کوثر على شاه. کلمه شاه بعد از قرن هفتم جانشین کلمه شیخ در عهدهاى نخستین نشده و ظاهراً اوّلین بار کلمه شاه در اوّل نام شاه نعمت‏اللَّه ولىّ سر سلسله درویشان نعمة اللّهیّه به کار رفته باشد».

این عارف بزرگ، در میان اهل تصوّف، خاصّه مریدان و پیروان خود به «حضرت شاه» و «شاه ولىّ» معروف است و با شواهدى که در دست داریم، هیچ بعید نیست که وى به مناسبت همان سلطنت ظاهرى و باطنى اقطاب، نسبت به مریدان، کلمه «شاه» را به عنوان لقب خاصّى براى خود برگزیده باشد، چنان که همین معنى از بعضى از اشعارش نیز استفاده مى‏شود، در آن جا که گفته است:

بنـده حضـرت خـداوندم‏                                       پادشـاه هـزار سلــطانم‏

***

گر نباشد صومعه میخانه خود جاى من است‏

پادشاهم هر کجا خواهم چو سلطان مى‏روم‏

***

نعمت‏اللَّه تا گداى کوى اوست‏                                نزد شاهان پادشایى دیگرست‏

از این گونه اشعار که گواه اشتهار عارف مزبور به لقب «شاه» بوده است، در دیوان اشعار وى فراوان مى‏توان یافت؛ خاصّه آن که تذکره نویسان معاصر یا قریب العهد مانند عبدالعزیز واعظى او را به همین لقب یاد کرده‏اند. علاوه بر این در آثار بعضى از مشاهیر معاصران وى، به تصریح و تلویح، اشاراتى در تأیید این معنى مى‏یابیم چنان که نظام‏الدّین محمود داعى شیرازى ملقّب به داعى الى‏اللَّه، که خود از مریدان شاه ولىّ بوده در مطلع غزلى چنین گفته است:

شدم به خطّه کرمان و جانم آگه شد

که مرشد دل من شاه نعمت‏اللَّه شد

و خواجه شیراز نیز در مقطع غزلى که در تعریض بر شاه ولىّ سروده، به ایهام اشاراتى به لقب وى نموده و فرموده است:

حـافظ دوام وصل میسّر نمى‏شـود

شاهان کم التفات به حال گدا کنند

ادوارد براون انگلیسى نیز در تاریخ ادبى ایران، دربارة شاه ولىّ سخنى دارد که ترجمه آن بدین قرار است: «... شاه نعمت‏اللَّه سلطان دراویش ایران است و لقب «شاه» همیشه در جلو اسم او ذکر مى‏شود، خود نیز محبوب پادشاهان بوده، بخصوص مورد لطف شاهرخ قرار گرفته است. احمدشاه بهمنى پادشاه دکن یکى از اعقاب او را دعوت به دارالملک خود فرمود و همواره از این رهگذر مباهات مى‏کرد...»

تخلّص: عارف مورد بحث ما در شعر دو تخلّص داشته است؛ یکى «نعمت‏اللَّه» چنان که گفته:

بیا اى ساقى رندان که دور نعمت‏اللَّه است‏

حـریفانند مى‏گردان زهى بزم ملوکانه‏

***

نعمـت‏اللَّه مست و جــام مـى به دسـت‏

جاودان در بزن سرمستان خوش است‏

و دیگرى «سیّد» که در این ابیات دیده مى‏شود:

سیّد کوى خرابات و حـریف عشقم‏

گـوشه مملکت خـود به جهان نفروشم‏

***

مــن ســیّد عُشّاقم، بُگـزیده آفاقم‏

در هر دو جهان طاقم، این است کراماتم‏

***

در خرابات مغان سیّد ســرمستانیم‏

تو چــه دانى ز چه دستیم، خدا مى‏داند

به طور کلّى در تمام غزلیّات شاه ولىّ یکى از دو تخلّص مزبورآمده و تقریباً نیمى از غزلیّات او با تخلّص «نعمت‏اللَّه» و نیمى دیگر با تخلّص «سیّد» پایان یافته ـ به غیر از چند غزل که در آنها دو تخلّص را با هم جمع کرده است؛ مانند:

نعمت‏اللَّه که جان ما به فداش‏                  سـیّد و خـوانـدگار مـا باشد

***

گـرچه سیّد رفت از دنیا ولى‏                   نعمـت‏اللَّه مـاند از وى یادگار

و گاهى نیز «سیّد نعمت‏اللَّه» تخلّص کرده و گفته است:

در خـرابات مغان دیگر مجو                   همچو سیّدنعمت‏اللَّه رندِ مست‏

و از این رو بعضى از تذکره نویسان و مورّخان نیز، او را «سیّد نعمت‏اللَّه» نامیده‏اند.

اصل و نسب: پدر شاه نعمت‏اللَّه، میر عبداللَّه اهل حلب از شهرهاى معروف شام بوده است و همه آبا و اجدادش در آن جا به سر مى‏برده‏اند. شاه ولىّ، در همین شهر که مجمع علماى آن روزگار بوده است، تولّد یافت و از ابتداى کودکى در دامان پدرش که «مرشد وقت و پیر نورانى» بود به تحصیل دانش پرداخت.

بنا به مندرجات تذکره‏ها و نیز به استناد سلسله نسب منظومى که از شاه ولىّ در دست داریم، پدر وى اهل فضل و کمال بوده، نیاکان او همه از علما و عرفاى عهد خویش به شمار مى‏رفته‏اند.

رضاقلى خان هدایت در این باره نوشته است: «... آبا و اجداد امجادش همه طالب (کذا، ظ. صاحب) مقامات عالیه و از اهل مکاشفه و ریاضات و کرامات بوده‏اند...»

او خود را نوزدهمین نسل از حضرت رسول اکرم‏ ‹ مى‏دانسته و همواره بدین شرفِ حسب و نسب مباهات مى‏کرده است چنان که در همین باب گفته:

از رسـول‏اللَّه نسـب دارد درسـت‏

خود که دارد این چنین دیگر نسب‏

***

نعمــت‏اللَّه دارد از سـیّد نشــان

آن نشــان آل پیغمبر خـوش است‏

***

اهــل بیت رســول اگـر جویى

از منش جـو که خـاندان من است‏

از این گونه اشارات مربوط به شجره نسب وى در دیوان اشعارش فراوان است و در ضمن مثنویى که سلسله مشایخ خویش را به نظم در آورده، به علوى بودن خود نیز اشاره کرده و گفته است:

نعمـت اللّهـم و ز آل رســول‏                                نسبتم با على است زوجِ بتول‏

این چنین نسبتِ خوشى به تمام‏                                خوش بود گر تو را بود و السّلام‏

و چون از سادات حسینى نیز بوده چنین سروده:

نعمــت‏اللَّه بــود ز آل حســین‏

در همه جا چو بوالحسن حسن است‏

و در غزلى به اصل و نژاد خود چنین اشاره کرده:

مـدّتى بودم مجاور در عجــم‏

گر چه اصلم باشد از مُلکِ عرب...

من مجاور حالیا در ملک فارس‏               

جــدّ مـن آسـوده در شهر حلب‏

اکنون براى مزید اطّلاع بر کیفیت پیوند خانوادگى و اصل و نسب او، عین منظومه‏اى را که خود او در این باره سروده نقل مى‏کنیم:

نعمـت اللّهـم و ز آل رســول‏                               محــرم عــارفان ربّــانى‏

قــرة العیــن میـــر عبــداللَّه‏                                مرشــد وقت و پیر نورانى‏

پــدر او محمّـــد آن ســـیّد                              که نبودش به هیچ رو ثانى‏

باز سلــطان اولــیاى جــهان‏                               میر عبداللَّه اسـت تـا دانى‏

پیــر کـامـل کمالِ دین یحیى‏                               ســـیّد مَســندِ مسـلمانى‏

پدرش هاشم است و جدّ موسى                              مادرش شاهزاده ســامانى‏

دیگـــر آن جعفـر خجسته لقا                               روحِ محضِ لطیف و روحانى‏

ســیّد صالحان کـه صـالح بود                               جمع مى‏بود از پریشــانى‏

میـرحاتم کـه نــزد همّــت او                               مختصــر بـود عـالم فانى‏

بـاز سـیّد علــى عــالى قـدر                                کان احسان و بحـر عرفانى‏

ابراهیــم آن کـه روح مى‏بخشد                               نفسش در گــه سخنـرانى‏

پـادشـــاه ممــالـک دانــش‏                               بود سـیّد علـى کاشــانى‏

میــر محمّد کـه بندگـان درش                               در جهــان یافتند سلطانى‏

شـاه سـادات سـیّد اسماعیــل‏                              آفتــاب سپهــر سبحـانى‏

ابى عـبداللَّه آن کــه روح امین‏                               گفت که او را که جمله را جانى‏

بـاز مـــام محـمّد بـاقــر ‰‏                               مخرب کفـر و دین را بانى‏

پــدر او علــىّ ابـن حســین‏                                آن که زین العباد مى‏خوانى‏

باز امـام به حـقّ حسـین شهید                              نور چشـم علـى عمـرانى‏

آن وصىّ رســولِ بـار خــداى‏                               والــى ملکــتِ سلـیمانى‏

آن کــه باشـد دَرِ مدینه علــم‏                               کورى خارجـىّ و مروانى‏

نوزدهم جدّ مـن رسول خداست                              آشـکار است نیست پنهانى‏

در رساله سِیَرِ شاه نعمت‏اللَّه ولىّ تألیف عبدالعزیز واعظى، سلسله نسب منثور شاه نعمت‌الله آمده و با این منظومه مطابقت کامل دارد، و آن چنین است:

«...شجره نسب آن شهنشاه جهان توحید بر این نهج مورود است: حضرت امیر نور الحقّ والدین نعمةاللَّه بن عبداللَّه بن محمّد بن عبداللَّه بن کمال‏الدّین یحیى بن هاشم بن موسى‏بن جعفر بن صالح بن حاتم بن على بن ابراهیم بن على کاشانى بن محمّد بن اسماعیل بن عبداللَّه بن امام محمّد باقر بن على... زین‏العابدین بن امیرالمؤمنین حسین رضى‏اللَّه عنه عنه بن امیرالمؤمنین ابى الحسن العلىّ رضى‏اللَّه عنه و فاطمه زهراء (کذا) رضى‏اللَّه عنها...»

عبدالرزّاق کرمانى هم در تذکره خود، موسوم به مناقبِ حضرت شاه نعمت‏اللَّه ولىّ، ضمن توضیحى به ذکر شجره نسبِ شاه ولىّ پرداخته که به جهتِ تفاوت با نسخه رساله عبدالعزیز واعظى، نقل مى‏شود:

«... اتّصالِ نسبِ عزیز الحسبِ شجره طیّبه مبارکه اصلها ثابت و فرعها فى السماءِ بر وجهى است که در نظم دُرر نظامِ آن حضرت مذکور است و مجمل آنکه ... الحضرة المقدّسة نعمةاللَّه بن عبداللَّه بن محمّد بن عبداللَّه بن کمال‏الدّین یحیى بن هاشم بن موسى‏بن‏جعفر بن صالح بن (محمّد بن جعفر بن الحسن بن محمّد بن جعفر بن) محمّد بن اسمعیل بن ابى عبداللَّه (کذا) بن محمّد الباقر بن على زین‏العابدین بن حسین السبط بن على الوصىّ و فاطمه بنت النبىّ صلوات‏اللَّه و سلامه علیه و علیهم اجمعین...»

در نسب نامه رساله عبدالعزیز که به مناسبت قدمت و مطابقت با دیوان اشعار شاه ولىّ بر سایر نُسخ ترجیح دارد، پس از صالح، به جاى پنج واسطه یعنى: «محمّد بن جعفر بن حسن بن محمّد بن جعفر» با تفاوت فاحش، چهار واسطه ذکر شده، بدین قرار است: «حاتم بن على بن ابراهیم بن على کاشانى»... و به جز این اختلاف کلّى که بیان شد در سایر موارد مطابقت کامل میان دو سلسله نسب برقرار است.

به نظر دکتر حمید فرزام «ترجیح سلسله نسب مذکور در نسخه عبدالعزیز، علاوه بر آن چه ذکر شد یک مزیّت دیگر هم دارد و آن برابرى تعداد واسطه‏هاى میان شاه ولىّ و حضرت رسول‏ ‹ است با بیت معروف:

نوزدهم جدّ من رسول خداست‏                                               آشـکار است نیست پنهانى‏

و حال آن که در نسب نامه عبدالرزّاق علاوه بر اختلاف با متن دیوان، یکى دو واسطه نیز بیشتر ذکر شده و برخلاف استدلالى که در آن تذکره آمده، تعداد واسطه‏ها با این بیت درست در نمى‏آید یعنى بیش از نوزده مى‏شود و قبول آن به تکلّف محتاج است.»

در صفحات پیش‌رو ثابت مى‏شود که شجره نامه فوق فاقد اعتبار است. این یا بدان خاطر است که شاه نعمت‏اللَّه خود از مشکوک النسب بودنش اطّلاع نداشته یا این که در بیان معرّفى اجداد خود در شعر منتسب به او از مصرع «شاه سادات سیّد اسماعیل» یک یا دو بیت از قلم افتاده است. به هر حال مبحث آینده تحقیقى در نسب فوق مى‏باشد که دقت در آن ضرورى به نظر مى‏رسد.

تأمّلى در نسب شاه نعمت‏اللَّه: شاه نعمت‏اللَّه خود را از احفاد امام محمّد باقر ‰ و از فرزندان حضرت عبداللَّه بن امام محمّد باقر ‰ مى‏داند و چنین مى‏پندارد که با نوزده واسطه به حضرت رسول اکرم‏ ‹ نسب مى‏رساند که این ادّعا از دو جهت مخدوش است. ابتدا از حیث واسطه‏ها که مى‏بایست فاصله او تا امام محمّد باقر ‰، حدود 21 واسطه باشد زیرا، علماى انساب براى هر سه نسل صد سال قایل هستند، و اگر سال وفات امام محمّد باقر ‰ را که سال 114 هـ . ق است را از تاریخ وفات شاه نعمت‏اللَّه که سال 834 هـ . ق است کسر کنیم 720 سال باقى مى‏ماند که حکایت از 21 واسطه دارد. بنابراین بر فرض صحّت نسب شاه نعمت‏اللَّه ولى، میان او تا رسول خدا ‹ مى‏بایست 26 واسطه باشد. لذا از آن جایى که شاه نعمت‏اللَّه در شعر منسوب به سیادت خود، تا امام محمّدباقر‰ را 15 واسطه ذکر مى‏کند. طبق حساب سرانگشتى، شش واسطه را از قلم انداخته است که به اضافه چهار واسطه از امام محمّدباقر ‰ تا رسول خدا ‹ باید مجموعاً با 25 واسطه به آن حضرت منتهى شود.

از طرفى مشهور بین تمام علماى انساب این است که تنها تداوم نسل از امام محمّدباقر ‰ در فرزند او امام جعفر صادق‏ ‰ است. و برخى از ارباب تراجم و سیره در هنگام معرّفى فرزندان امام محمّدباقر ‰ از نسل دار بودن آنان، سکوت اختیار نموده‏اند.

بیهقى در کتاب لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب براى عبداللَّه بن محمّد الباقر ‰ نسل قایل است و مى‏نویسد: «له ولد و لولده ولد، ثم انقرض و لم یبق على وجه الارض لهم عقب؛ براى عبداللَّه فرزندى بوده، براى فرزند او نیز فرزندى بود، سپس نسل آنان منقرض شده و بر روى زمین نسلى از آنان باقى نمانده است.» بنابراین معلوم مى‏شود که در قرن ششم در زمان تألیف و حیات مرحوم بیهقى از این خانواده در جهان اسلام و بخصوص حلب شخصی وجود خارجى نداشته است، چه برسد که از ایشان شاه نعمت‏اللَّه ولىّ به وجود آید.

ابوالحسن عمرى نسّابه نیز مى‏نویسد: «عبداللَّه اولد و انقرض، عبداللَّه بن امام محمّدباقر ‰ صاحب فرزند شده، سپس نسلش منقرض شد که ثابت مى‏کند در آخر قرن پنجم، از نسل عبداللَّه بن محمّد باقر ‰ کسى نمانده بود که ابوالحسن عمرى آن را جزو منقرضین ذکر می‌کند.

ابن‏حزم اندلسى مى‏نویسد: کان له ابن اسمه حمزه مات عن ابنة فقط، ولا عقب له و لا لإبنته، براى عبداللَّه فرزند ذکورى به نام حمزه بود که داراى دخترى شد. نه نسلى ازحمزه باقى ماند و نه از دخترش. همین مطلب در کتاب انساب قریش تکرار شده که حکایت از
تأیید انقراض نسل عبداللَّه در قرن چهارم هجرى زمان تألیف این دو کتاب دارد.

امام فخر رازى ضمن معرّفى فرزندان عبداللَّه بن محمّد بن عمر الاطرف مى‏نویسد: «مادرشان فاطمه بنت عبداللَّه بن امام محمّدباقر‰ بوده است.»

شیخ طوسى  اسماعیل بن عبداللَّه بن امام محمّدباقر ‰ را از اصحاب امام جعفر صادق‏ ‰ برشمرده و فرزندى براى او قایل نشده است.

با وجود این که تمامى علماى انساب، اجماع به انقراض نسل عبداللَّه بن امام محمّدباقر ‰ دارند و حتّى علّامه سیّد جعفر اعرجى با صراحت کامل مى‏نویسد: «لا عقب له من غیره اتّفاقاً؛ نسلى براى امام محمّدباقر، جز از امام جعفر صادق‏ ‰ به اتّفاق علماء نیست» سیّد احمد کیاء گیلانى، از اعلام قرن دهم هجرى با نقض گفتار پیشین خود (نسل امام محمّدباقر ‰ را منحصر در امام جعفر صادق‏ ‰ مى‏داند) همان نسبى را که شاه نعمت اللَّه ولى در اشعارش بیان داشته ذکر مى‏نماید.

میرزا محمّد شیرازى در کتاب بحرالانساب براى عبداللَّه چهار فرزند ذکر مى‏کند که عبارتند از محمود، اسماعیل، محمّد و اسود، که آثار جعل در آن هویداست. زیرا تاکنون هیچ یک از بزرگان علم انساب این اسامى (به جز اسماعیل) را ذکر ننموده از این رو اعتبارى ندارد.

مؤلف دیگرى بر فرزندان عبداللَّه؛ مالک، محمود، اسود و ایّوب را اضافه نموده که بدون شک آثار جعل در آن آشکار است.

علّامه نسّابه سیّد مهدى تفرشى، ملقّب به بدایع نگار، در کتاب بدایع الانساب شجره نامه دیگرى براى شاه نعمت‏اللَّه ولىّ در کتاب خود ذکر مى‏کند که با شجره نامه قبلى تفاوت فاحشى دارد. ظاهراً او به جهت عدم هم خوانى نام‏ها و عدم صحت اتصال شجره به امام محمّد باقر ‰ مى‏نویسد: نسب شاه نعمت‏اللَّه ولىّ چنین است: نورالدّین نعمةاللَّه بن عبداللَّه بن محمّد بن عبداللَّه بن یحیى بن هاشم بن موسى‏بن‏جعفر بن صالح بن احمد بن محمّد بن جعفر بن حسن بن محمّد بن جعفر بن محمّد بن اسماعیل بن امام جعفر الصادق‏ ‰ مشهور به شاه نعمت‏اللَّه ولىّ از صوفیه معاصر با شاهرخ تیمورى...

وى با 16 واسطه به امام جعفر صادق‏ ‰ نسب مى‏رساند که ظاهراً با 9 اسم در شجره نامه شاه نعمت‏اللَّه ولىّ هم خوانى دارد و پس از آن به امام جعفر صادق‏ ‰ مى‏رساند.

این شجره نامه نسبت به شجره نامه اولى از اعتبار بیشترى برخوردار است و آثار صحت در آن مشاهده مى‏شود. بخصوص شاه سلیمان مدفون در کوهبنان که شجره نامه او خواهد آمد از همین تبار و پسر عموى جدى شاه نعمت‏اللَّه ولىّ است. بنابراین اگر انگیزه مهاجرت و سکونت شاه نعمت‏اللَّه ولىّ به کوهبنان را، علاوه بر مواردى که معروف است، درخواست پسر عموى وى بدانیم، بعید نیست.

علّامه نسّابه ضامن شدقم، با صراحت کامل دربارة نسب شاه نعمت‏اللَّه ولىّ مى‏نویسد: او سیّد نعمت‏اللَّه بن عبداللَّه بن محمّد بن عبداللَّه بن محمّد بن یحیى بن هاشم بن موسى بن أبى جعفر محمّد بن جعفر بن حسن البغیض بن محمّد الحبیب بن جعفر الاکبربن محمّدبن اسماعیل‏بن امام جعفرصادق‏ ‰ است که فرزندى به نام خلیل‏اللَّه داشته و از او نوراللَّه و از اونعمت‏اللَّه واز او ابوالحسن على ظهیرالدّین و... به دنیا آمده است.

اگرچه در این شجره نامه نیز چندین واسطه حذف شده، امّا این که، نسبت به شجره منقول از بدایع نگار صحیح‏تر است شکّى در آن نمى‏باشد. امّا این نسب نیز باید با 21 واسطه به امام جعفر صادق‏‰ منتهى شود، از این رو تعداد شش واسطه از قلم افتاده‏است. که ما به جهت عدم تطویل بحث، شما را به کتاب دیگر ما با عنوان المدّعون فى النسب الشریف رهنمون مى‏سازیم.

مولد و منشأ: عبدالرزّاق کرمانى دربارة محل تولّد شاه‏ولىّ مى‏گوید:

«... طلوع این بدر منیز و نیّر کبیر، از مطلع ولایت و افقِ سعادت، چنان چه جامع سیر اوّل، الفاضل الادیب عبدالعزیز بن شیر ملک واعظى آورده، در شهر حلب است، و منشأ حضرت مقدّسه نیز شهر حلب گفته‏اند...»

عبدالعزیز واعظى که قدیمى‏ترین نویسنده شرح احوال شاه ولىّ است در این باره نوشته است: «... مولد و منشأ حضرت معلاّ، امیر نورالحقّ والدین نعمةاللَّه، نوراللَّه مرقده، اندر شهر حلب است...»

در نسخه خطّى جامع مفیدى متعلّق به موزه بریتانیا، که مورد استفاده ریو (Rieu) قرار گرفته است و دیگر نسخ خطّى و چاپى کتاب مزبور نیز مولد شاه ولىّ را شهر حلب ذکر کرده است.

با این همه بیشتر مورّخان و تذکره نویشان جدید و قدیم، حتّى فضلاى معاصر در این باب به اشتباه افتاده، مولد وى را کهبنان، مخفّف کوهبنان (از توابع کرمان) دانسته‏اند که به تدریج به کهستان یا کهسان تصحیف و تحریف شده است.

مولانا صنع‏اللَّه نعمة اللّهى صاحب تذکره سوانح الایّام فى مشاهدات الاعوام نوشته: «...پوشیده نماند که مولود آن حضرت ولایت منقبت، در سنه 731 در قصبه کهستان (کذا) من اعمال هرات بوده...»؟!

رضا قلى‏خان هدایت نیز در ریاض العارفین در این باره چنین آورده: «... آبا و اجداد آن جناب، ازشهر حلب به کیچ و مکران آمده و وى در سنه 731 در قصبه کهسان (کذا) من اعمال هرات متولّد شده...»؟!!

وى جمله اخیر را از کتاب سوانح الایّام اقتباس و نقل کرده و بعضى از تذکره نویسان و فضلاى متأخر به تقلید از وى مولد شاه ولىّ را «کوه بنان» دانسته‏اند. از آن جمله، معصوم‏على شاه نعمت اللّهى معروف به نایب الصدر، مؤلّف تذکره طرائق الحقائق که در این باب چنین آورده:

«... آباء [گرامى‏اش‏] در شهر حلب توطّن داشته‏اند و همگى صاحب مقامات عالیه بوده‏اند، پدر عالى مقدارش سیّد عبداللَّه، از آن جا به کیچ و مکران آمد و بعد از چندى به واسطه مواصلت و مصاهرت با خوانین شبانکاره فارس، در کوه بنان کرمان توقّف فرمود و در روز پنج شنبه 22 رجب سال 730 یا 731 در قصبه کوه بنان متولّد [شد]...»؟!

پیش از آن که دربارة مسافرت سیّد عبداللَّه پدر شاه نعمت‏اللَّه سخن بگوییم لازم است اشاره کنیم که منشأ اشتباه و سهو القلم تذکره متأخر و فضلاى معاصر دربارة مولد شاه ولىّ، ظاهراً قول اشتباه رضا قلى خان هدایت در مجمع الفصحا و ریاض العارفین به نقل از سوانح الایّام است و چنان که ذکر شد همین قول به مرور در دیگر مآخذ مانند بستان السیاحه و آثار عجم و بالاخص طرایق الحقایق که مفصّل‏ترین منبع مطالعه در باب شاه ولىّ است راه یافته و از این رهگذر بى‌تأمّل مورد استفاده بعضى از مولفان، مورّخان و نویسندگان معاصر قرار گرفته است. خاصّه آن که آثار مزبور یعنى تذکره‏هاى مجمع الفصحا، ریاض العارفین، بستان السیاحه و طرایق الحقایق و آثار عجم... که در آن‏ها مولد شاه ولىّ کوهبنان آمده، همه معروف بوده، در دسترس خواصّ و عوام قرار داشته ولى منابع تحقیق قدیم مانند: مناقب شاه ولىّ، تألیف عبدالرزّاق کرمانى و رساله سِیَرِ شاه نعمت‏اللَّه ولىّ، تألیف عبدالعزیز واعظى و جامع مفیدى تألیف محمّد مفید مستوفى بافقى که زادگاه او را شهر حلب نوشته‏اند و به جهت قدمت و نیز به استناد سخن عارف مورد بحث ما که گفته است:

من مجاور حالیا در ملک فارس‏                                جـدّ مـن آسوده در شهر حلب‏

مورد تأیید و تصدیق می‌تواند، باشد چندان معروف و سهل الوصول نبوده، بلکه نسخه‏هاى خطّى این آثار تا این اواخر از نظر اهل تحقیق به دور و در کنج خُمول و ذُبول بوده است.

مسافرت سیّد عبداللَّه پدر شاه ولىّ از شهر حلب به کیچ و مکران که رضا قلى خان هدایت در «مجمع الفصحاء و ریاض العارفین» و معصوم‏على نعمت اللّهى در «طرایق الحقایق» به ذکر آن پرداخته‏اند و دیگر نویسندگان از ایشان اقتباس کرده‏اند، از روایتى که عبدالرزاق کرمانى از مولانا سدیدالدّین نصراللَّه، یکى دیگر از شارحان و جامعان احوال وآثار شاه ولىّ، نقل کرده است ناشى شد و بعدها تذکره نویسان روایت مزبور را با شاخ و برگ، به صورتى که بیان شد در آورده‏اند.

آن روایت چنین است: «... جامع سِیَرِ ثانى، جناب کمالات انتساب، تقوى مآب، مولانا سدیدالدّین نصراللَّه مرقوم ساخته که پدر بزرگوار ایشان از عربستان به کیچ و مکران که دو شهر بزرگ اند و [در گذشته‏] در حیطه امر و نهى ملوک و حکّام کرمان بوده، مدّتها شده که از آن جا [جدا] [شده‏]، انتقال فرموده‏اند و والده آن حضرت از شبانکاره فارس بوده...»؟!!

با این که در روایت مزبور اسمى از محل تولّد شاه ولىّ برده نشده است و عبدالرزاق کرمانى هم که این روایت را نقل کرده است به استناد نوشته عبدالعزیز واعظى، محل تولّد شاه ولىّ را شهر حلب دانسته، اغلب تذکره نویسان متأخّر روایت مزبور را با قول صاحب سوانح الایّام تلفیق کرده و به تدریج دچار خلط مبحث شده، کوهبنان را که مدّتى محلّ اقامت شاه ولىّ و محل تولّد و مسقط الرأس فرزندش سیّد خلیل‏اللَّه بوده به اشتباه محل تولّد او دانسته‏اند و بعدها نیز اسم این شهر به تحریف و تصحیف در بعضى از کتاب‏ها به کهسان، کهستان، کوهستان تبدیل شده، چنان که در تذکره دولت‏شاه سمرقندى که به اهتمام ادوارد براون انگلیسى در لیدن (Leyden) به طبع رسیده، ترجمه احوال شاه ولىّ در زیر این عنوان آمده است:

«ذکر سیّد عارف کامل، نورالدّین نعمت‏اللَّه کوهستانى (کذا) قدّس روحه»؟!! و در ضمن شرح احوال او بدین بیت از گفتار او استشهاد شده:

ظاهرم در کهستان! و باطنم در کوه صاف‏

صـوفیان صـاف را صد مرحبا باید زدن!!

و به جاى کُهبنان (مخفّف کوهبنان)، کهستان ذکر شده و ادوارد براون و بعضى از همکاران محقّق او متوجّه این اشتباه نشده‏اند و همین تحریف و نظایر آن موجب سهوالقلم بعضى از فضلاى معاصر نیز شده است؛ چنان که در تعریف عارف مزبور نوشته‏اند: «... شاه نعمت‏اللَّه کهستانى کرمانى مشهور به شاه نعمت‏اللَّه ولى...»؟! شاید کسانى که شاه ولىّ را کوهستانى یا کهستانى دانسته‏اند وى را با خواجه نعمت‏اللَّه قهستانى اشتباه گرفته باشند.

ناگفته نماند که در منابع خارجى، از جمله در فهرست نسخ خطّى فارسى ریو و دایرة المعارف اسلامى به پیروى از عبدالعزیز بن شیر ملک واعظى، محل تولّد او را شهر حلب نوشته‏اند. ادوارد براون انگلیسى هم با آن که در تصحیح تذکره دولت‏شاه بدین مطلب توجّه نداشته، در تاریخ ادبى ایران به نقل قول ریو و تأیید آن پرداخته که ترجمه آن بدین قرار است:

«... بهترین شرحى از احوال سیّد همان است که ریو در فهرست کتب فارسى نوشته است. در آن جا منابع اطّلاعات از کتب تذکره و سیر معروف که در تاریخ زندگانى او نوشته‏اند به واسطه وجود یک رساله خطّى و نیز به واسطه تاریخ یزد موسوم به جامع مفیدى، تکمیل شده است. این رساله خطّى که در موزه بریتانیا وجود دارد نسخه نادر و کمیابى است که در عصر خود سیّد نوشته شده، نام و نسب سیّد امیر نورالدّین نعمت‏اللَّه، فرزند میر عبداللَّه است. نسب خود را به امام پنجم شیعیان محمد باقر ‰ فرزند زاده امیرالمؤمنین على بن ابى طالب‏ ‰ مى‏رساند. وى در سال 730 هـ . ق / 1329 م یا یک سال بعد در حلب متولّد شده...»

از آن چه به استناد قدیمى‏ترین منابع تحقیقی بیان شد، بى‌شبهه مى‏توان گفت محل تولّد شاه ولىّ، برخلاف مشهور، شهر حلب بوده، نه کوه بنان؛ و صاحبان تذکره‏ها و نویسندگان، ازدو سه قرن پیش تا کنون، در این باره به خطا رفته‏اند.

تأیید این مطلب را، علاوه بر آن چه به شرح باز نمودیم، هم از قول شاه ولىّ در جمله‏اى از تذکره عبدالرزاق کرمانى مى‏توان یافت.

تاریخ تولّد: بعضى از تذکره نویسان، تاریخ ولادت سیّد نعمت‏للَّه را 730 و گروهى دیگر 731 هـ . ق نوشته‏اند. رضا قلى خان هدایت در ریاض العارفین نوشته:

«... وى در سنه 731 در قصبه کهسان (کذا تحریف کهبنان) من اعمال هرات؟! متولّد شده...» و در تألیف دیگر خود مجمع الفصحاء نوشته: «... سیّد در پنجشنبه 22 رجب سنه ثلاثین و سبعمائه و قیل احدى و ثلاثین و سبعمائه متولّد گردیده است...»

صاحب طرایق نیز به تقلید از هدایت، تاریخ ولادت شاه ولىّ را چنین ذکر کرده:

«...(سیّد نعمت‏اللَّه) در روز پنجشنبه 22 رجب سال 730 یا 731 در قصبه کوه بنان! متولّد [شد] و فرموده است که دالّ بر ولادت من ذال منقوطه است...» و ذال منقوطه به حساب جمّل 731 مى‏شود. صاحب طرایق جمله اخیر را از عبدالرزّاق کرمانى اقتباس کرده است زیرا که وى پس از نقل روایتى از سدیدالدّین نصراللَّه جامع سیرثانى، سنه اخیر را تأیید کرده، نوشته است:

«... روز ولادت آن حضرت، پنجشنبه 22 رجب است فى سنه ثلاثین و سبعمائه به قول جامع سیر ثانى، امّا این کمینه به کرّات و مرّات، از قضات ثقات کرمان و پدر و جدّ خود شنیده، که حضرت مقدّسه مى‏فرموده‏اند که: دالّ بر ولادت من ذالّ ملفوظ؟ (مصحّف و محرّف منقوط) است، که سنه احدى و ثلاثین و سبعمائه باشد...»

جمله‏اى را که عبدالرزّاق کرمانى «از قضات ثقات کرمان و پدر و جدّ خود» خاصّه از قول شاه ولىّ دربارة تاریخ ولادت او روایت کرده، مانند دیگر مطالب و مندرجات تذکره وى بعداً مورد استفاده و اقتباس مورّخان و ارباب تراجم احوال قرار گرفته است. بعضى از این جماعت گاهى بدون ذکر نام، به نقل عین عبارت وى پرداخته‏اند، زیرا تذکره مزبور که به سال 911 هـ . ق تألیف شده از منابع اصلى شرح احوال شاه ولىّ مى‏باشد. به عبارت دیگر به منزله اساس مندرجات تذکره‏هاى معروف قرون اخیر در این باب به شمار مى‏رفته است.

ناگفته نماند که عبدالعزیز بن شیر ملک هم در تألیف خویش که قدیمى‏ترین منبع تحقیق ماست، پس از ذکر روایات دیگران دربارة ولادت عارف مزبور، سال 731 را تأیید کرده، با استناد به قول میرزا خلیل‏اللَّه فرزند شاه ولىّ، آن را اصحّ اقوال دانسته، مى‏نویسد:

«... تولّد آن سعید ازلى و اسعد ابدى بعضى در 22 ماه رجب، روز پنج شنبه سنه ثلاثین و سبعمائه گویند، و بعضى در دوازدهم ربیع الاوّل سنه ثلاثین و سبعمائه گویند؛ امّا اصحّ این است و روایت حضرت مخدوم زاده، زبده خانواده، مقبول اله، امیر خلیل‏اللَّه نیز بر این است که در روز دوشنبه چهاردهم ماه ربیع الاوّل سنه احدى و ثلاثین و سبعمائه بوده است» و بار دیگر، در پایان تذکره خود، روز ولادت شاه ولىّ را تأیید کرده و نوشته است: «.. بعضى اصحّ کرده گویند که در دوشنبه چهاردهم ماه ربیع الاوّل تولّد شده بودند...»

بى‏گمان، تاریخ تولّد شاه ولىّ را باید سال 731 هـ . ق دانست. تنها دربارة روز و ماه ولادت او اختلاف است که در آن مورد هم روز دوشنبه چهاردهم ماه ربیع الاوّل که عبدالعزیز واعظى از قول سیّد خلیل‏اللَّه ولد روایت کرده، بر سایر اقوال و روایات ترجیح دارد. زیرا تذکره وى، حدّ اکثر 28 سال پس از وفات شاه نعمت‏اللَّه نوشته شده است و علاوه بر قدمت، مستند به قول فرزند بلافصل او نیز هست.

محل وفات شاه ولىّ: با این که عبدالرزاق کرمانى و مولانا صنع‏اللَّه نعمت اللّهى و محمّد مفید مستوفى بافقى، محل وفات شاه نعمت‏اللَّه را به صراحت شهر کرمان و مدفن او را ماهان نوشته‏اند و در این باره جاى هیچ تردیدى نیست، بعضى از مورّخان و تذکره نویسان قدیم و معدودى از فضلاى معاصر در این باب به خطا رفته و گرفتار خلط مبحث شده‏اند.

براى روشن شدن مطلب، نخست به ذکر عبارت رساله عبدالرزّاق کرمانى که از این پیش نیز بدان استشهاد شد و از لحاظ قدمت بر سایر مآخذ مزبور برترى و مزیّت دارد، مى‏پردازیم:

«... آن حضرت (شاه ولىّ) در شهر رجب سنه اربع و ثلثین و ثمانمائه، در روز پنج شنبه، در شهر شهره دارالامان کرمان رحلت فرموده... و موافق لفظ (بهشت منزل) در بهشت، منزل ساخت. و نعش آن حضرت را خلفا و خادمان و درویشان و اکابر و اهالى کرمان به اتّفاق حضرت سیّد تقى پرهیزگار... سیّد شمس‏الدّین ابراهیم البمى الکرمانى، برداشته همگى پیاده بر دوش و روى دست به خطّه ماهان بهشت بنیان که [بیشتر] اوقات معبدِ آن حضرت قدسى منزلت بود نقل کرده‏اند...»

مؤلّف جامع مفیدى نیز با استفاده و اقتباس آشکار از «رساله سوانح الایّام فى مشاهدات الاعوام»، حتّى با درج عین عبارات آن، چنین آورده:

«... چون زمانى از رحلت آن حاوى کمالات انسانى (شاه ولىّ) گذشت، بابا حاجى نظام الدّین کیجى که خلیفة الخلفاى سلسله نعمت اللّهیّه بود... حاضر گردیده به وظایف آداب و سنن، به غسل آن حضرت قیام نمود. بعد از آن محفه آن سرور را به مسجد جامع کرمان برده سادات و علما منتظر بودند... ناگاه امیر شمس‏الدّین.. ابراهیم بمى از بم آمده... در پیش ایستاده و بر آن جنازه... نماز گزارد آن گاه تابوت منوّر را به ماهان برده و در خانقاه مقدّسه که حالا مطاف (طوایف) اکابر آفاق است به خاک سپردند...»

با این همه بعضى از تذکره نویسان مانند دولت شاه سمرقندى، قاضى نوراللَّه شوشترى و آذر بیگدلى اصلاً متعرّض محل فوت او نشده‏اند و چند تن از مورّخان و صاحبان تراجم احوال مانند؛ خواند میر، احمد على خان وزیرى کرمانى و رضا قلى خان هدایت، گرفتار اشتباه یا تناقض گویى شده‏اند. معصوم على نعمت اللّهى نیز در طرایق الحقایق، با تلفیق اقوال تذکره نویسان سلف، به اجمال و ابهام چنین نوشته:

«... در روز پنج شنبه 22 رجب سال 834 به فرزندش سیّد برهان‏الدّین خلیل‏اللَّه فرمود که ما بر جناح حرکتیم، ولایت عهد و ارشاد عباد با تو است و به جوار رحمت‏اللَّه فایز گردید و این مطابق است با...«عارف به اسرار وجود» و «جنّت الفردوس» و سیّد معین‏الدّین على تبریزى ملقّب به «شاه قاسم انوار»... در مرثیه آن جناب اشعارى گفته یک فرد این است:

آن ماه مسافر سفرى کرد ز کرمان‏

اللَّه معک گفت همه جان کریمان‏

بابا حاجى نظام‏الدّین کیجى ساکن ابرقوه بود، رسید و بر حسب وصیّت به غسل دادن بدن شریف مشغول شد. سیّد شمس‏الدّین ابراهیم بمى از بم رسید، نماز گزارد و محفّه را سادات و علما و اکابر و اعیان بر دوش نهاده و همین موضع که الحال مدفن اوست دفن نمودند...»

خاندان شاه ولى: عارف مورد بحث ما پس از مدّتى اقامت در سمرقند، بر اثر سعایت بدخواهان، به فرمان امیر تیمور در حدود سال 771 هـ . ق، به ترک ترکستان و یاران آن دیار گفت و به صوب خراسان عزیمت کرد و ابتدا به شهر هرات رفت و در آن جا در فاصله سالهاى 771 تا 775 هـ . ق، با دختر امیر عمادالدّین حمزة الحسینى الهروى، که نوه دخترى امیر حسینى هروى صاحب کنز الرموز و نزهة الارواح بود ازدواج کرد و سپس روانه کوه بنان کرمان شد.

چون جزییات این مسافرت و از جمله اشتباهاتى که بعضى از تذکره نویسان قدیم و فضلاى معاصر، دربارة سن شاه ولى در هنگام ازدواج مرتکب شده‏اند به تفصیل در کتاب دکتر حمید فرزام مورد بررسی قرار گرفته است.

شاه نعمت‏اللَّه پس از رسیدن به کوه بنان کرمان، به قول شرح حال نویسان در همان جا رحل اقامت افکند و یگانه فرزند او سیّد برهان‏الدّین خلیل‏اللَّه در سنه 775 هـ . ق در آن سرزمین قدم به عرصه وجود نهاد. شاه ولىّ دربارة ولادت فرزند خود قطعه‏اى سروده که اگر چه از این پیش به مناسبتى نقل شده است ولى به جهت صراحت بر تاریخ ولادت او و اهمیّت آن از این بابت در این جا نیز در ادامه درج مى‏شود:

از قضـاى خــداى عـزّوجلّ‏                  حــىّ قیّــوم قـادر سبحان‏

نیم ساعت گذشته بود از روز                 روز آدینــه در مــه شعبان‏

یازدهم بود ماه و وقت شریف‏                  ماه در حوت و مهر در میزان‏

پنج و هفتاد و هفتصد از سال‏                  رفته در کــوبنان که ناگاهان‏

میــر بـرهان دیـن خلـیل‏اللَّه‏                  آمــد از غیب بنده را مهمان‏

خیــر مقدم برآمـد از عــالم‏                  مـرحبایى شــنودم از یاران‏

کسـب او باد علــم ربّانــى‏                   حاصلش باد عمـر جـاویدان‏

بر طبق مندرجات تذکره‏ها و تواریخ و هم چنین شواهدى که از آثار شاه ولىّ به دست داریم، عارف مزبور را جز سیّد خلیل‏اللَّه فرزند دیگرى نبوده و به همین جهت نسبت به او دل بستگى و محبت خاصّى داشته است.

صاحب تاریخ فرشته در این باره چنین نوشته: «... (سلطان احمد شاه بهمنى) خواجه عمادالدّین سمنانى و سیف‏اللَّه حسن آبادى را به خدمت شاه فرستاده التماس ارسال یکى از اولاد امجاد نمود، مگر بنابر آن که آن جناب را غیر از یک فرزند شاه خلیل‏اللَّه نام در باغ زندگى ثمره دیگر نبود، جدایى او رابر خود شاقّ دانسته، پسر زاده خویش، میر نوراللَّه بن شاه خلیل‏اللَّه را روانه دکن فرمود...»

شاه ولى در آثار منظوم و منثور خود، همواره این فرزند دلبند را با نصایح پدرانه و سخنان دلنشین عارفانه، پند و اندرز مى‏داده و از مکارم اخلاق و محاسن صفات او اظهار خشنودى و رضاى خاطر مى‏کرده است. چنان که رساله‏اى به عنوان «نصیحت نامه» براى او نوشته و هر جاىِ دیگر که مناسب دیده، او را مخاطب قرار داده، حقایق عرفانى و معارف الهى را با وى در میان نهاده است.

غزل زیر نمودارى از محبت قلبى شاه ولىّ است که در هفتاد سالگى خطاب به یگانه فرزندش چنین سروده:

اى به نور روى تو روشن دو چشم جـان من‏

اى خلیل‏اللَّه مــن، فـرزند من، برهان من‏

شمع بزم جان من از نور رویت روشن است‏

باد روشـن دائمـاً چشـم و چراغ جان من‏

در نظــر نقـش خـیال روى تـو دارم مـدام‏

اى دل و دلدار من اى جان واى جانان من

مجلس عشق است و من مى‏گویمت از جان دعا

گـوش کن تا بشنوى اى میر سرمستان من‏

مـدّت هفتـاد سال از عمر من بگذشته است‏

حاصـل عمرم تویى اى عمر جاویدان من‏

بى رضاى من نبودى یک زمـان در هیچ حال‏

یک سخن هرگز نفرمودى تو بى فرمان من‏

یادگــار نعمت‏اللَّه، قــرة العــین رســول‏

نـور طــه، آل یس، ســایه سلــطان من‏

و در غزل دیگرى که از سر وجد و حال سروده گفته است:

بنموده جمـالى به کمالى که چه گویم‏

حسنى و چـه حسنى و جمالى که چه گویم‏

بنوشته خطى بـر ورق روى چو ماهش‏

هر حـرفى از آن خط به مثالى که چه گویم‏

بر دیده مـا نقش خیالش گـذرى کرد

نقشى که چه پرسى و خیالى که چه گویم...

بزمیست ملوکانه که شرحش نتوان داد

ذوقیست درین مجلس و حالى که چه گویم‏

ماییم و خلیل‏اللَّه و کنجى و حضورى‏

خوش عمر عزیزى و وصالى که چه گویم..

ناگفته نماند اگر شاه نعمت‏اللَّه در این غزل شورانگیز عرفانى از حضور و وصال و خوبى و خوشى حال خود و فرزندش یاد کرده، در مواردى نیز با اندوه فراوان، از رنج دورى و درد فراق و بى‌مهرى او ناله سر کرده، که آن هم حاکى از شدّت اشتیاق به دیدار وى بوده است.

نوادگان و اعقاب شاه ولى: برهان‏الدّین خلیل‏اللَّه را چهار پسر بود:

1. سیّد نوراللَّه که در زمان حیات شاه ولى، به خواهش سلطان احمد بهمنى، به دکن رفت و در آن جا مورد احترام و اکرام خاصّ وى قرار گرفت و تا پایان عمر به ارشاد و هدایت سالکان طریقت پرداخت.

شاه نعمت‏اللَّه به نواده خود سیّد نوراللَّه، محبت و علاقه فراوان داشته و در اشعار و رسایش او را بسیار ستوده، چنان که در غزلى گفته است:

چشم ما روشن به نوراللَّه ماست‏

همچـو نـور روى نوراللَّه کجاست‏

در غزل دیگرى که با ردیف «نوراللَّه خود» سروده، محبت صمیمانه و بى‌شایبه خویش را به وى، چنین اظهار نموده:

عاشـقم بر روى نـوراللَّه خــود       والهــم از بــوى نـوراللَّه خود

شاه ولى رساله‏اى در نصیحت سیّد نوراللَّه نوشته که بعد از بسم‏اللّه بدین عبارت آغاز شده است:

«... یا ولدى اعزّک‏اللَّه فى الدارین، معلوم باشد که حضرت واجب الوجود از خزانه جود، بینوایان سباسب را به تشریف وجود مشرّف فرمود و خلعت لطیف هر فردى از افراد عالم، به اسمى از اسماء الهیه معلوم [کند] و در مرآت منیز موجودات تمثال، جمال بر کمال به وجه احسن نمود....

این نصیحت به گــوش جـان بشنو

دل به من ده به جان روان بشنو...»

و خطاب به وى چنین پایان یافته:

«... یا نوراللَّه انظر الى حقائق الاشیاء تعش عیش السعداء و کن من الامناء فلاتدع شیئاً من الاسرار الا لاهلها بطریق الایماء فان‏اللَّه اقدر على ظهورها و قدمحیها بنورها.»

دربارة وفات سیّد نوراللَّه و پدرش در کتاب تاریخ نوشته شده است: «...در عهد سلطان علاءالدّین بهمنى (838 ـ 862 هـ . ق) شاه خلیل‏اللَّه بن شاه نعمت‏اللَّه ولىّ و میر نوراللَّه بن شاه خلیل‏اللَّه به رحمت ایزدى واصل شدند...»

2. شاه شمس‏الدّین محمّد، که در هنگام عزیمت پدرش خلیل‏اللَّه به خطّه دکن هندوستان، به نیابت وى در ماهان مأمور ارشاد و دستگیرى سالکان طریقت شد. شاه ولى به این نواده نیز محبت خاص داشته چنان که به مناسبت لقب او، با ردیف شمس دین، دو غزل گفته است:

چیست عــالم؟ سـایه بان شمس دین‏

ایـن و آن بـاشد از آن شمس دین‏

شمس دین را دوسـت مى‏دارم به جان‏

مى‏خـورم سوگند جان شمس دین‏

عـــارفانه بــا تــو مى‏گــویم روان‏

این معـانى از بیــان شمـس دین‏

* * *

دیگران جانند و جانان شمس دین‏

این و آن چون بنده، سلطان شمس دین‏

هفت هیـکل آیتى در شـأن اوست‏

خوش بخوان قرآن و مى‏دان شمس دین‏

دل بــود گنجـینه گنـــج الـــه‏

نقـد گنـج کنـج ویــران شمـس دین‏

مؤلف جامع مفیدى نوشته است: «... شاه شمس‏الدّین چهل سال عمر یافت و او را سه پسر عالى مرتبه بود: شاه جلال‏الدّین، شاه بدرالدّین، شاه تقى‏الدّین. و شاه تقى‏الدّین را خداوند کریم دو خلف کرامت فرموده بود: سیّد خلیل‏اللَّه و شاه شمس‏الدّین...»

3. شاه محب‏الدّین حبیب‏اللَّه غازى، که به اتّفاق پدر و یکى از برادرانش موسوم به حبیب‏الدّین محب‏اللَّه، به سرزمین دکن رفت و در آن جا به دامادى سلطان احمد شاه بهمنى (825 ـ 838 هـ . ق) در آمد.

صاحب تاریخ فرشته در این باره چنین آورده: «...از شاه خلیل‏اللَّه دو پسر ماندند: یکى شاه حبیب‏اللَّه داماد سلطان احمد شاه و دیگرى شاه محب‏اللَّه داماد سلطان علاءالدّین شاه، و شاه حبیب‏اللَّه با آن که برادر بزرگتر بود چون جانب سپاهیگرى او غلبه داشت، سجّاده نشینى را به برادر کوچک، شاه محبّ‏اللَّه رجوع کرده، خود به امر امارت اشتغال مى‏نمود... به هر حال به این وصلت، اولاد شاه خلیل‏اللَّه به اعلى مراتب دنیوى فایز شده صاحب اعتبار (شدند) و شاه حبیب‏اللَّه که در سلک امرا منتظم شده بود قصبه بیر اقطاع یافت... خانقاهى که در بیرون آن قصبه است به اعتقاد بعضى، از براى برادرش شاه محب‏اللَّه ساخته و چون در... معارک بر افواج کفار تاخته و داد غزا و جهاد داده بود از سلطان احمد شاه، لقب «غازى» یافت...»

به قول همین مورّخ، شاه حبیب‏اللَّه بعد از وفات سلطان علاءالدّین (862 هـ . ق) بر اثر مخالفت با پسر بزرگ او معروف به همایون شاه، محبوس و پس از فرار دوباره گرفتار و در سنه 864 هـ . ق، مقتول شد. سیّد طاهر استرآبادى براى ماده تاریخ شهادت وى، قطعه زیر را سروده است:

مه شعبان شهـادت یافت در هند                حبیب‏اللَّه غـازى طاب مثواه‏

روان طاهــرش تاریخ مى‏جست‏                برآمـد روح پـاک نعمت‏اللَّه‏

مؤلف جامع مفیدى که از کرامات و خوارق عادات شاه ولى، فراوان سخن گفته، در اشاره به همین معنى آوره است: «... فرزند سیوم شاه خلیل‏اللَّه، شاه مُحبُ‏الدّین حبیب‏اللَّه بود و چون تولّد یافت جدش فرمود: شاه السند و شهید الهند...»

4. شاه حبیب‏الدّین محب‏اللَّه که پس از وفات پدرش سیّد خلیل‏اللَّه (در حدود سال 860 هـ . ق) بنا به وصیت او خلیفه و جانشین وى و قطب سلسله نعمت اللّهیه گردید. محب‏اللَّه به اتّفاق پدر و برادرش به دکن هندوستان رفت و در آن جا به دامادى شاهزاده علاءالدّین فرزند سلطان احمد شاه بهمنى اختصاص یافت و با وجود نفوذ و اقتدار صورى و معنوى، به سیره پدرو جد خویش به ترویج شعایر اسلام و تعلیم مبانى و اصول تصوّف و عرفان پرداخت و از حکومت و سیاست کناره گرفت. به قول مؤلّف طرایق الحقایق: «... با آن که داماد شاه بود به پوستى و دوازده ترکى قناعت کرد و در خانقاهى در حوالى بیر از مضافات احمدآباد بیدر، به ترویج شریعت مصطفوى و طریقت مشغول شد.

همایون شاه بهمنى، چون از صفاى ضمیر او آگاه بود به آزار وى نپرداخت و اگر حبیب‏اللَّه غازى، نصایح این برادر را مى‏شنید... بدان مصائب گرفتار نمى‏شد. در زمان محبّ‏اللَّه، طریقت نعمت اللّهیه در هندوستان رواج کامل یافت. محقّق شوشترى در تألیفات علّامه دوانى از رساله‏اى در علم کلام یاد کرده که به نام میر محب‏اللَّه پسر زاده شاه نعمت‏اللَّه نوشته و به هندوستان نزد وى فرستاده است. از محب‏اللَّه گاهى هم چون جدّش حیدر کرّار، شجاعت‏ها بروز مى‏کرده و تاریخ فرشته در احوال نظام شاه بهمنى، به این معنى اشارت نموده است.

سیّد محب‏اللَّه 78 سال و چند ماه عمر کرد و فرزند خود میر شاه کمال‏الدّین عطیّةاللَّه الحسینى را به خلافت و تربیت طالبان و سالکان گماشت. وفات او در عهد سلطان محمود شاه بهمنى به سال 914 هـ . ق اتّفاق افتاد و در حظیره پدرش مدفون [شد]...»

مذهب شاه ولىّ: پیش از آن که در این باره به تحقیق و پژوهش و نقد علمى بپردازیم لازم است یادآور شویم که بیشتر نویسندگان و مورّخان و صاحبان تراجم احوال، که از عهد صفویّه تاکنون به شرح احوال و ذکر آثار و افکار شاه نعمت اللَّه پرداخته‏اند، به تقلید و اقتباس از یک دیگر، او را پیرو مذهب تشیّع دانسته، بعضى از آنها براى اثبات مدّعاى خود دلایل و شواهدى نیز آورده‏اند.

تذکره نویسان دورة صفوى مانند عبدالرزّاق کرمانى نویسنده مناقب شاه ولى، به ویژه صنع اللَّه نعمت اللّهى صاحب سوانح الایّام و ملا محمّد مفید مستوفى یزدى مؤلّف جامع مفیدى (تاریخ یزد)، بر اثر مقتضیات زمان و مکان، تشیّع شاه ولىّ را از غایت وضوح و روشنى امرى قطعى و مسلّم شمرده، در این باب به ذکر بعضى از اشعار منسوب به وى در مدح امیرالمؤمنین على‏ ‰ بسنده کرده‏اند.

در قرون و اعصار بعد نیز، بعضى از صاحبان تذکره بر همین شیوه، برخى مدایح شاه ولىّ را دربارة حضرت على‏ ‰ گواه و برهان تشیّع وى دانسته‏اند، چنان که لطف‏على بیگ آذر، مؤلّف تذکره آتشکده، در احوال عارف مزبور با نهایت اختصار چنین نگاشته: «... وصف فضایل ایشان از شرح مستغنى و در اکثر کتب مذکور است، به طریق عرفا دیوانى دارد و این رباعى در وصف امیر مؤمنان على بن ابى طالب‏ ‰ از اوست:

آن شـاه کـه او قسیم نـار اســت و جـنان‏

در ملک و ملک صاحب سیف است و سنان‏

ملک دو جهـان مسخــر اوســت، بلـــى‏

آن را به ســنان گـرفت و این را به سه نان‏

رضا قلى خان هدایت در ریاض العارفین، از روى قطع و یقین نوشته است: «... در تشیّع آن جناب کسى را مجال تردید نیست و در بزرگوارى وى خاطرى را یاراى تشکیک نه...» و در مجمع الفصحا آورده است: «مولانا عبدالرحمن جامى که مشایخ را در نفحات ذکر کرده وى و شیخ صفى‏الدّین اسحاق اردبیلى و سیّدنور بخش قهستانى و جمعى از فضلاى عرفاى شیعه را نام نبرده...»

در نسخه خطّى متعلّق به آقاى سلطان القرایى که به احتمال قوى از تألیفات هدایت است با استناد به رباعى جعلى در باب مذهب شاه نعمت اللَّه ولىّ چنین آمده:

«... یکى از بزرگان گفته است که چون در ایّام حیات جناب سیّد نورالدّین  ، بیشتر و اغلب، مذاهب و اعتقادات مختلفه داشته‏اند از دیوان حقیقت بنیان ایشان تفأل و سوال، از عقیدت جناب سیّد... نمودم... از کرامت آن جناب همین رباعى که از افکار ابکار ایشان است برآمد که فرموده است:

خواهى که ز دوزخ برهانى دل و تن‏

اثنا عشـرى شــو و گــزین مذهب من‏

دانى سـه محمّد بود و چــار على‏

با جعفر و موسى و حسین و دو حسن...

این رباعى در دیوان شاه ولىّ نیامده و به جهاتى که از این پس به شرح گفته مى‏آید ابداً در خور اعتنا و اعتبار نیست. امّا نکته‏اى که در این جا ذکر آن لازم به نظر مى‏رسد این است که عبدالرحمن جامى، بر اثر پاره‏اى تعصّبات و اغراض خصوصى که در ادامه بدان اشارت خواهد شد از ذکر احوال و آثار شاه ولىّ و جمعى دیگر از عرفا و نفحات الانس خوددارى کرده و بعضى از تذکره نویسان قدیم و برخى از محقّقان معاصر، در این باره حدس‏ها زده و گمان‏ها برده‏اند، چنان که در نسخه خطّى سابق الذکر چنین مسطور است:

«هیچ یک از این کبار (شیخ صفى‏الدّین اردبیلى و شاه ولىّ و سیّد محمّد نوربخش...) را ملا جامى از خامى به سبب تعصب نام نبرده است و اغلب کتاب (نفحات) در احوال مشایخ اهل سنّت و ازبکان بلخ و بخارا است که به جز رقص و سماع و جنگ و نزاع چیزى نفهمیده‏اند و به تصوف ردیّه مطعون صوفیانِ حقّه اثنا عشرى مى‏باشند... هر که کتاب مزبور را مرور نماید یقینش در تسنّن و تعصب مصنف مذکور فزاید.... خود چه تسنّن و تعصب از این برتر که پدر حضرت امیرالمؤمنین‏ ‰ را که ابوطالب عمّ حضرت نبوى‏‹ بوده است کافر و مانند بولهب از اهل سقر شمرده، چنان که در مثنوى سلسلة الذهب این اعتقاد خود را نظم داده:

بود بوطالــب آن تهى ز طلب‏                  مــر نبى را عـم و على را اب‏

خـویش نـزدیک بود با ایشان‏                  نسبت دین نیافت با خــویشان‏

هیچ سودى نداشت آن نسبش‏                  شد مقرّ در سقر چو بولهبش...»

شواهد تسنّن شاه ولى: گذشته از این که در قرن هشتم و نهم هجرى، یعنى قبل از ظهور صفویّه، مذهب تشیّع در ایران رواج چندانى نداشته است، اصلاً شاه نعمت اللَّه ولىّ مرید و معتقد شیخ عبداللَّه یافعى (متوفّى 767 یا 768 هـ . ق) بوده، مدّت هفت سال در خدمت او به سر برده و از برکت ارشاد آن مرشد کامل مکمل که به قول عبدالعزیز بن شیر ملک واعظى، «نقد اجتهاد حنفى و شافعى» بوده، به کمال رسیده است و در آثار خود او را «قطب وقت و عارف اسم اعظم و یگانه عالم و امام همام و سلطان اولیاى زمان...» لقب داده است، از این رو بعید به نظر مى‏رسد که این مرید صادق در مذهب با مراد خویش موافق نبوده، یا لااقل او را تصدیق ننموده باشد.

از سوى دیگر سلسله مشایخ و نسبت خرقه شاه ولى، به تصریح خود او به شیخ احمد غزالى و حسن بصرى مى‏رسد که محل انکار اهل تشیّع‏اند.

قراین و شواهدى که در آثار منظوم و منثور شاه نعمت اللَّه یافته مى‏شود فراوان است و ما در ادامه به بعضى از آن‏ها اشارت مى‏کنیم:

1. در غزلى به مطلع:

به کام ماست من و جام و جسم و جان هر چار

چه خوش بود که بود یار آن چنان هر چار

در باب دوستى هر چهار یار (خلفاء اربعه) گفته است:

چهــار یـار رســولند دوسـتان خدا

به دوستى یکى دوست دارشان هر چار

2. در غزل دیگرى به مطلع:

نعمت اللَّه هست پیـر ولـى‏                      یادگار محمّد است و على‏

در کهن‏ترین نسخه خطّى دیوان شاه نعمت اللَّه ولىّ، متعلّق به کتاب خانه آستان قدس رضوى (شماره 4679) چنین آمده:

رافضى نیسـتم ولــى هستم‏                     مؤمن پاک و خصم معتزلى‏

3. باز در غزلى بدین مطلع:

اى که هستى محبّ آل على‏                     مؤمن کاملى و بى بدلى‏

علاوه بر دیگر نسخ چاپى دیوان وى، در نسخه چاپ سنگى کرمان، سنه 1337 هـ . ق، مصحح مرحوم سیّد ابوالقاسم وفى على شاه سیرجانى، از اقطاب سلسله نعمت اللّهى نیز مضبوط است به صراحت هر چه تمام‏تر گفته:

ره سنّى گزین که مذهب ماست‏                               ورنه گُـم گشته‏اى و در خللى‏

رافضـى کیست؟ دشمن بوبکر                                خارجى کیست؟ دشمنان على‏

هر که او هر چهار دارد دوست‏                 امّت پاک مـذهب اسم و ولى‏

دوسـتدار صحـابه‏ام به تمــام               یار سـنّى و خصـم معــتزلى‏

مذهـب جامـع از خــدا دارم‏                               این هدایت مــراد بـود ازلى‏

نعمت اللّهـم و ز آل رســول‏                                چاکر خواجه‏ام خفّى و جلّـى‏

با وجود این غزل و نظایر آن که در نسخه‏هاى خطى بعد از عهد مندرج بوده و به همین جهت در نسخه‏هاى چاپى روزگار ما هم راه یافته است دیگر تردیدى در تسنّن شاه ولىّ بر جاى نمى‏ماند.

دکتر حمید فرزام شواهد دیگرى را از رسایل شاه نعمت اللَّه ولىّ بر شواهد تسنّن او آورده است.

جهت آگاهى بیشتر رجوع شود به کتاب نام برده به نام «تحقیق در احوال و نقد آثار و افکار شاه نعمت اللَّه ولىّ» که بالغ بر 10 مورد را در کتاب مذکور بیان داشته و این مختصر از تحقیقات گرانسنگ ایشان ذکر شده است.

تمایل شاه ولىّ به تشیّع: با این که شاه نعمت اللَّه ولى، طبق شواهد و دلایل محکم، پیرو مذهب تسنّن بوده است و در سرتاسر دیوان اشعار و هم چنین رسایل خود از اظهار ارادت و اخلاص بى‌شایبه به حضرت امیرالمؤمنین على‏ ‰ و اولاد امجاد او و مخالفت شدید با خوارج، خوددارى نکرده، قصائد متعدّد به مطلع‏هاى زیر دارد:

تا ز نــور روى او گشته منـور آفتاب‏

نور چشم عالم است وخوب و در خور آفتاب‏

از نور روى اوست که عالم منور است‏

حسـنى چنین لطیف چه حاجت به زیور است‏

مــرد مــردانه شــاه مــردان است‏

در همــه حـال مـرد مــرد آن اســت‏

گفتیـم خـــداى هــر دو عـــالـم‏

گـفتیــم محمّـــد و علــــى هــــم‏

دمبــدم دم از ولاى مرتضى باید زدن‏

دســت دل در دامــن آل عـبا باید زدن‏

آن امیــرالمــؤمنین یعنــى علـــى‏

وان امـــام المتقیـــن یعــنى علـــى‏

جـــام گیتـى نمــا علــى ولـــى‏

معنـــى انّمــــــا علــــىّ ولــــىّ‏

هــرکـه دارد با علــى یک مو شکى‏

نــزد شــیر حــق بود چــون موشکى‏

در غزلیّات، رباعیات و ترجیعات نیز مدایحى از همین دست آورده است:

دوستى خـاندان، درد دلم را دواست‏

حـب نبىّ و ولـىّ، از صفـت اولیاست‏

جام على ولىّ، در حــرم کبریاست‏

نـور ظهـور ازل، درّه بیضــاى ماست‏

صورت او هل اتى، معنى او انماست‏

باب حسین وحسن، ابن‌عم مصطفاست‏

پیروى او بود ، دین حق و راه راست‏

سلطـنت لافتى، غیر على خود کراست‏

مشهد پاک‌نجف روضه رضوان ماست‏

یک یر موى على هردو جهانش بهاست‏

لحمک لحمى وراست همدم اومصطفاست‏

هرکه موالى بودخویش من وآشناست...

گرخدا را دوست دارى مصطفى را دوست‌دار

ورمحبت مصطفایى مرتضى را دوست‌دار

از سر صدق و صفا گر خرقهى اى پوشیده‏اى‏

نسبت خرقه بدان،آل‌عبا را دوست‌دار...

چون شهید کربلا درکربلا آسوده است‏

همچو یاران موالى کربلا رادوست‌دار...

انگیزه اصلى گرایش شاه نعمت اللَّه ولىّ به تشیّع، همان نسب عالى سیادت وى بوده، خاصه آن که خود بارها بدان اشارت نموده، با فخر و مباهات گفته است:

نعمت الّلهــم و ز آل رســول‏

نسـبتم با علـى اســت زوج بتول‏

و چون از سادات حسینى بوده چنین سروده:

نعمــت اللَّه بـود ز آل حسـین‏

در همه جا چو بوالحسن حسن است‏

مـن چـو از آل حسینم لاجـرم‏

کــلّ شى‏ء منکــم عـندى حسن‏

درپایان منظومه مفصلى به مطلع:

نعمــت الّلهـــم و ز آل رسـول‏

محرم عارفان ربّانى‏: اجداد و نیاکان گرامى خویش را بر شمرده، پس از ذکر امام باقر و زین‏العابدین، به نسب شریف حسینى خویش اشارت نموده و با تولّى به حضرت على و تبرّى از دشمنان وى گفته است:

باز امــام به حـق حسین شهید                                نــور چشـم علـى عمرانى‏

آن وصىّ رســول بار خــداى‏                                والــى ملکــت سلــیمانى‏

آن که باشـد در مـدینه علــم‏                                کورى خـارجى و مــروانى‏

نوزدهم جدّ من رسول خداست‏                               آشکار است نیست پنهانى...

باید دانست در رسایل عارف مزبور نیز از این گونه شواهد بسیار دیده مى‏شود. در رساله مخزن الاسرار (ظهور حق در کلام خلق) که در نسخه خطّى ملک به خامه کاتب سنّى و در مجموعه خانقاه شمس، به دست نویسنده شیعى نگاشته آمده، از حضرت امام جعفر صادق‏ ‰ با احترام تمام حدیثى بدین عبارت روایت شده:

«... قال امامنا جعفرالصادق سلام اللَّه علیه (و على آبائه): ان اللَّه تعالى قد تجلّى لعباده فى کلامه و هم لایعلمون...»

نکته مهم این که حدیث مزبور در هر دو مجموعه خطّى با ترکیب اضافه تخصیصى «امامنا» ذکر شده و این خود از شواهد مسلّم تمایل به تشیّع مى‏باشد.

در رساله دیگرى به عنوان خلقیه (جبر و قدر) که در هر سه نسخه خطّى ملک و ملّى و شمس که به خطّ کاتبان سنّى وشیعه نوشته که، هم اکنون موجود است، عارف مورد بحث ما، با روایت حدیثى از امام جعفر صادق‏ ‰ به ویژه بیتى که بلافاصله بعد از حدیث مزبور آورده با صراحت، تمایل و علاقه قلبى خود را به تشیّع اظهار نموده، چنین نوشته است:

«... از امام جعفر صادق‏ ‰ مروى است (روایت است): لاجبر و لاتفویض بل (هو) منزلة بین المنزلتین. بیت:

این راه طریق دوستداران من است‏

در راه در آ که راه یاران من است‏

با اینکه شواهد بى‌شمارى دال بر تسنّن شاه ولى، در آثار منظوم و منثور او وجود دارد، لحن وى در روایت این حدیث براى اثبات تمایل او به تشیّع کافى به نظر مى‏رسد، خاصه آن که در دیگر رسایل عارف مزبور از قبیل تحقیقات و هدایه و حروف و شرح ابیات فصوص الحکم نیز احادیثى از قول حضرت امیرالمؤمنین على‏ ‰ و دیگر ائمه‏ Œ نقل شده که براى رعایت جانب ایجاز به ذکر دو مثال بسنده مى‏کنیم:

1. از رساله هدایة: «قال امیرالمؤمنین و امام المسلمین على بن ابى طالب‏ ‰: انا نقطة باء بسم اللَّه. مثنوى:

خوش بگو اى دوست بسم‌اللَّه بگو ســـرّ مـا از نقطه با بازجــو

نقطـه، نقطه، دایــره پیموده ایم‏               در همه وجه خوشى بنموده‏ایم.»

2. از رساله تحقیقات: «این نکته در بیان معانى آن نقطه است که امام المتقین على بن ابى طالب‏ ‰ فرمود: العلم نقطة کثّرها الجاهلون...»

از همه مهم تر این که شاه نعمت اللَّه در رساله بیان اصطلاحات با استناد به حدیثى از جعفر بن محمّد الصادق‏ ‰ آن حضرت را «امام معصوم» دانسته و با کمال صراحت نوشته است: «... امام معصوم جعفر بن محمّد الصادق‏ ‰ فرموده: من عرف الفصل من الوصل و الحرکة من السکون فقد بلغ القرار فى التوحید...»

پرسش از شاه ولىّ دربارة مذهب او: با این همه شواهد تسنّن، ارادت بیش از حدّ شاه ولىّ به حضرت مولاى متّقیان و دیگر ائمه ‏Œ و قول به عصمت آنان، بعضى از معاصران، عارف مزبور را دربارة مذهب وى به شبهه افکنده و به پرسش از مرام و مسلک و دین و آیین او برانگیخته است و این معنى از برخى اشعار او که با لحنى تند و رنجش‏آمیز و متکبرانه سروده کاملاً پیداست بدین قرار:

پرسند ز من چه کیش دارى؟!                  اى بى خـبران چه کیش دارم؟!

از شــافعــى و ابـو حنیــفه‏                  آیینـه خــویش پیـــش دارم‏

ایشـان همه بر طـریق جـدّند                  من مـذهـب جـدّ خویش دارم‏

در علــم نبــوّت و ولایـت‏                   از جمله کمـــال بیــش دارم‏

از مذهب و دین ما چه پرسى‏                  آن است‌که رأى ما برآن است...

این گونه پرسش‏ها که دربارة کیش و آیین شاه ولىّ مى‏شده و او را رنجیده و دل آزرده کرده، به پاسخ‏گویى بر مى‏انگیخته، گواه راستین مدّعاى ماست که عارف مزبور در عین پیروى از مذهب تسنّن، چنان که با ذکر شواهد بیان شد به آیین تشیّع اظهار تمایل داشته، براى پیشوایان بزرگوار آن، احترام و ارادت تمام قایل بوده است.