- دوشنبه ۲۸ مهر ۹۳
یکى از بقاع مشهور استان قم، آرامگاه امامزاده حمزه معروف به شاه حمزه، واقع در خیابان طالقانى (آذر) قم مىباشد که مورد توجّه اهالی و مزار عمومى و محلّ قسم خوردن و قسم دادن متخاصمین در امور حقوقى بلکه جزایى در گذشته بوده است. این بنا شامل حرم، رواقهاى مجلّل، ایوان، کفشکن و حجره‌های متعدّد و مختلف مىباشد که هر کدام در تاریخ‌هاى گوناگون ساخته و تعمیر یا اضافه شده اند.
بناى بقعه به شهادت سبک بنا، از آثار قرن هشتم است. مضافاً بر اینکه لوح کاشىاى در بقعه موجود است که مربوط به عصر شاه طهماسب صفوى است و نشان از تزیین و تعمیر کلّى و اساسى بقعه در این عصر است. بر فراز بقعه مورد نظر گنبدى است از آثار مرحوم اتابک اعظم در سال 1301 هـ . ق که هم زمان با بنا، گلدستههاى بلند و ایوان آئینه و صحن بزرگ فاطمه معصومه ساخته شده است.
سبک ساختمان را با ذوق هنرى و قریحه سرشار و بیدار صنعتى توأم کرده است و مجموعهاى از اشکال هندسى و گوناگون گنبدسازى را از عرقچینى و کروى و شلجمى توأم با استوانهاى و مضلع و مخروطى همراه چند کمربند مقرنس و دندانهاى و مدرّج در آن تجلّى داده و به گل‌هایى از کاشىهاى الوان آراسته شده است.
ارتفاع گنبد از سطح بام حدود 5/8 متر و سراپا مزین به کاشىهاى گرهى و احیاناً دوالى فیروزه فام مىباشد.
در جانب شرقى بقعه، ایوانى است با شکوه از آثار دورة صفویّه که از تزیینات کاشى آن توسّط اتابک تعمیر به عمل آمده است، دهانه ایوان شش متر و عرضش 50/3 متر و ارتفاعش حدوداً 10 متر و در کمر آن کتیبه ایست از کاشى قدیمى و الحاقى اتابکى به خط ثلث سفید در زمینه لاجوردى که روى آن احادیث و آیات و عبارات دیگر نوشته شده است.
در مدخل همین ایوان به حرم مطهّر، درى مشاهد مىشود که بسیار زیبا و کنده کارى شده که توسّط مرحوم احمد تکیه بازار در سال 1350 هـ . ق به این بقعه متبرکه وقف گردید.
بقعة شاهزاده حمزه از سه جهت، شمالى و جنوبى و شرقى، محاط به سه صحن و از جانب غربى محدود به رواق یا حسینیه است و از آن میانه صحن شرقى نسبتاً وسیع و معمور و طول آن از شمال به جنوب 32 متر و عرض آن 15 متر است که از سه جانب داراى ایوانهاى زیبا است و ایوان مقابل بقعه مانند تالار به دهانه شش متر عرض 50/2 متر و ارتفاع شش متر با دو ستون سنگى استوانهاى و دو نیم ستون طرفین و پوشش خفته مىباشد. صحن شمالى به وسعت 10×10 متر با جدار ساده سفیدکارى و چند حجره در ضلع جنوبى او پیداست.
این بناى زیبا به شماره 2318 و در تاریخ 19/2/1378 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.
نسب شریف: به اعتقاد اهالى، شخص مدفون در این بقعه، حمزة بن موسى است که برادر بزرگوار امام رضا مىباشد، امّا این انتساب نمىتوان صحیح باشد زیرا، مزارات زیادى به آن بزرگوار در شهرهاى مختلف کشورمان منسوب است که اثبات هر کدام نفى دیگرى را در بردارد. همچنان که در کتاب انوار پراکنده و امامزادگان رى و حمزة بن موسی الکاظم اشاره شد، مشهورترین مزارات منسوب به او در حلّه، کاشمر، شیراز، سیرجان، تبریز، بوانات، شیروان و شهر رى است که هر کس طبق ذوق خود داستانى مبنى بر مهاجرت حمزة بن موسى به ایران نوشته است، برخى او را به این جهت مدفون در قم مىدانند، که همراهى نمودن حمزة بن موسى خواهر خود حضرت معصومه را دلیل دانسته و مىنویسند که در قم وفات یافته است. عدّهاى دیگر او را از همراهان امام رضا هنگام پذیرش ولایت عهدى از مدینه به مرو دانسته و مىنویسند: «حمزة بن موسى در خدمت برادرش امام على بن موسى الرضا عازم خراسان بود، و همواره در خدمت برادر بود و در رفع حوایج امام مىکوشید، چون به سوسمر (کاشمر) رسیدند، عدّهاى از عمال مأمون عبّاسى بر آنان حمله کردند و او را کشتند و برادرش امام رضا او را در باغى دفن کرد» ضعف این قول، از عدم همراهى هیچ یک از بستگان امام رضا در این مسافرت، و مجعول بودن داستان مزبور آشکار است. قول دیگر نیز همراهى او با بردارش شاه چراغ احمد بن موسى است که مىنویسد پس از زحمى شدن در جنگى که در شیراز اتّفاق افتاده بود به طور مخفیانه به بوانات مىرود و در همانجا وفات مىیابد. برخى مىنویسد او مخفیانه به شهر رى مىآید تا اینکه به شهادت مىرسد. همین ادّعا را متولیان بقاعِ حمزه نام در سیرجان، شیراز و در جاهاى دیگر نمودهاند که ما شرح حال مفصل و رد و اثبات آن را در کتاب حمزة بن موسی الکاظم نوشتهایم. به هر حال، آنچه مسلم است و اجماع مورّخان را در بر دارد، حضرت حمزة بن موسى مدفون در شهر رى است و حضرت عبدالعظیم حسنى با جلالت شأن و عظمت قدرى که داشته در ایّام اقامت خود در رى، مزار او را زیارت مىکرد و به بعضى از اصحاب خود مىفرمود: این قبر یکى از فرزندان امام موسى کاظم است.
اما شخصیّت مدفون در بقعه شاهزاده حمزه قم، طبق گفتار مؤلّف تاریخ قم بدست مىآید که در باب سوّم از کتاب تاریخش در طى حالات ابراهیم بن موسى و احفاد او، اسحاق و فرزندانش مىنویسد: ابو عبداللَّه حسین بن احمد بن اسحاق بن ابراهیم بن موسى بن ابراهیم بن موسى بن جعفر از دختر ابوالقاسم حمزة بن على داراى چهار پسر به اسامى حمزة و ابوالحسن على و ابوالفضل احمد، و ابو محمّد حسین و چهار دختر دیگر شد.
حمزة فرزند حسین، در قم داراى موقعیّت و نفوذ اجتماعی بود، در همین شهر هم وفات یافت و در این مکان دفن شد.
شاهد دیگر اینکه قبر جدش احمد بن اسحاق بن ابراهیم بن موسى بن ابراهیم بن موسى الکاظم در مجاورت او، و قبر پدرش بنابر قول مشهور در کنار اوست، از اینرو عبارت تاریخ قدیم قم که مىنویسد:
«یحیى صوفى به میدان زکریا بن آدم به نزدیک مشهد حمزة بن موسى بن جعفر وطن و مقام گرفت، و با توجّه به این که حمزه را فرزند امام موسى کاظم قرار داده و نشانى مشهد و بقعه او را هم ذکر کرده است لذا باید آن را منطبق به شخصیّت مذکور و مرادش را هم از حمزة بن موسى، همین حمزه بن حسین بن احمد بن اسحاق بن ابراهیم بن موسى بن ابراهیم بن موسى بن جعفر بدانیم که از روى مسامحه و موافق با بیاناتِ عرفى علماى انساب و رجال، و مطابق با مکالمات معمولى مردم صورت گرفته است.
توصیف بارگاه امامزاده احمد بن اسحاق: بارگاه مورد بحث در جانب جنوبى مشهد شاهزاده حمزه واقع شده و همان طورى که بیان شد، مدفون در این بقعه احمد بن اسحاق بن ابراهیم بن موسى بن ابراهیم بن امام موسى کاظم است که جد شاهزاده حمزه بوده و پدر ایشان نیز در همین بقعه مدفون است.
بناى بقعة احمد بن اسحاق، داراى صحن، ایوان، و حرم و گنبد است که صحن آن به دهانه 6×8 متر مىباشد. ایوان جلوى بقعه به دهانه 50/3 و عرض دو متر و ارتفاع هشت متر، داراى جدار آجرى و آراسته به کاشىکارى و بر روى آن ابیات زیر نوشته شده است:
به عهد خسـرو عامل مظفـر الدّین شاه
که خاک مقدم او تاج قیصر است و قباد
به امـر صــدر معظّــم على اصغرخان
که نــوک خامه او مشکلات دهر گشاد
ز بهر سبط بنى احمد این رواق بساخت
عــزیزخـان فلک فــرامین نیــک نهاد
هزار و سیصد و هفده گذشته از هجرت
تمـام گشــت به سعى على اکــبر راد
اصل بنا از بناهاى باستانى قبل از صفویّه است که از ناحیه شاه طهماسب صفوى تعمیر شده است. هیأت ساختمان آن از خارج و داخل، چهار ترکى متساوى به دهانه 5/4 و ارتفاع شش متر، با جدار سفیدکارى و پوشش عرقچینى است که از ضلع غربى آن، درى به بقعه حمزة بن حسین بن احمد گشوده مىشود. در این بقعه، آثار تزیینات کمربندى دندانهدار یا مضرس شبیه به مقرنس دیده مىشود، که از خصایص معماری دورة شاه طهماسب صفوى است. در وسط بنا، مرقد قرار دارد که داراى ضریحى از چوب مشبّک بود که جای خود را به ضریح فلزی داده است. بر روى مرقد، لوحى از کاشى باستانى به عرض 60 و طول 5/1 متر قرار گرفته که از سه پارچه خشت 50×60 سانتىمتر تشکیل یافته و مشابه کاشىهاى قرن هشتم و نهم امامزاده خاک فرج است که امروزه در موزة ملّى ایران نگهدارى مىشود. این کاشىها، زمینه شنجرفى آراسته به گل و بوتههاى مشکى و داراى دو کتیبه در حاشیه و متن، به خطّ برجسته ثلثى شنجرفى است. در حاشیة ده سانتىمترى این لوح، در سه جهت، کتیبهاى است که روى آن، سورههاى فاتحة الکتاب و اخلاص خوانده مىشود. در متن آن نیز در بین نقشه برجسته محراب شکسته و در وسط دو خطّ متوازى که به جاى دو ستون به عنوان پایههاى محراب نمودار است، روى خشتهاى دوّم و سوّم، کتیبهاى مىباشد و روى آن، آیاتى از سورة مبارکه «ملک» قالب ریزى شده است. در قسمت بالا و روى خشت اوّل، در میانه گل و بوتههاى ساییده و غیر ساییده، در هر گوشهاى، یک ترنج بیضى نمودار مىباشد که درون یکى، کلمهاى مشابه «صنعه» یا «عمله» و روى دیگرى، کلمه «طاهر» خوانده مىشود.
همچنین روى این پارچه کاشى، در هر طرف، یک گوى برجسته فیروزه فام به کار رفته است. بر فراز بقعه، گنبدى عرقچینى و آجر پوش ساده مىباشد که یک پوش است.
حدّ فاصل بین بقعه احمد بن اسحاق با رواق جدید، بقعهاى قرار دارد که وسط آن گنبدى عرقچینى به صورت هشت ضلعى مختلف است که جهات اصلى آن به طول 25/3 و جهات فرعىاش به اندازه یک متر با چهار شاه‌نشین در چهار جهت مىباشد.
دیوارها و سقف حرم به تازگى آیینه کارى شده است و جلوهاى خاص به حرم مطهّر داده است.
- ۱۸۵۸
- ادامه مطلب
