مزارات ایران و جهان اسلام

سایت علمی پژوهشی زیارتگاه های ایران جهان اسلام (امامزاده ، بقعه، آرامگاه، مقبره، مزار، گنبد، تربت، مشهد، قدمگاه، مقام، زیارت، معرفی عالمان انساب، کتابشناسی مزارات و زیارت و انساب

امامزاده حمزه ـ خیابان طالقانى‏

یکى از بقاع مشهور استان قم، آرامگاه امامزاده حمزه معروف به شاه حمزه، واقع در خیابان طالقانى (آذر) قم مى‏باشد که مورد توجّه اهالی و مزار عمومى و محلّ قسم خوردن و قسم دادن متخاصمین در امور حقوقى بلکه جزایى در گذشته بوده است. این بنا شامل حرم، رواق‏هاى مجلّل، ایوان، کفشکن و حجره‌های متعدّد و مختلف مى‏باشد که هر کدام در تاریخ‌هاى گوناگون ساخته و تعمیر یا اضافه شده ‏اند.

بناى بقعه به شهادت سبک بنا، از آثار قرن هشتم است. مضافاً بر اینکه لوح کاشى‏اى در بقعه موجود است که مربوط به عصر شاه طهماسب صفوى است و نشان از تزیین و تعمیر کلّى و اساسى بقعه در این عصر است. بر فراز بقعه مورد نظر گنبدى است از آثار مرحوم اتابک اعظم در سال 1301 هـ . ق که هم زمان با بنا، گلدسته‏هاى بلند و ایوان آئینه و صحن بزرگ فاطمه معصومه … ساخته شده است.

سبک ساختمان را با ذوق هنرى و قریحه سرشار و بیدار صنعتى توأم کرده است و مجموعه‏اى از اشکال هندسى و گوناگون گنبدسازى را از عرقچینى و کروى و شلجمى توأم با استوانه‏اى و مضلع و مخروطى همراه چند کمربند مقرنس و دندانه‏اى و مدرّج در آن تجلّى داده و به گل‌هایى از کاشى‏هاى الوان آراسته شده است.

ارتفاع گنبد از سطح بام حدود 5/8 متر و سراپا مزین به کاشى‏هاى گرهى و احیاناً دوالى فیروزه فام مى‏باشد.

در جانب شرقى بقعه، ایوانى است با شکوه از آثار دورة صفویّه که از تزیینات کاشى آن توسّط اتابک تعمیر به عمل آمده است، دهانه ایوان شش متر و عرضش 50/3 متر و ارتفاعش حدوداً 10 متر و در کمر آن کتیبه ایست از کاشى قدیمى و الحاقى اتابکى به خط ثلث سفید در زمینه لاجوردى که روى آن احادیث و آیات و عبارات دیگر نوشته شده است.

در مدخل همین ایوان به حرم مطهّر، درى مشاهد مى‏شود که بسیار زیبا و کنده کارى شده که توسّط مرحوم احمد تکیه بازار در سال 1350 هـ . ق به این بقعه متبرکه وقف گردید.

بقعة شاهزاده حمزه از سه جهت، شمالى و جنوبى و شرقى، محاط به سه صحن و از جانب غربى محدود به رواق یا حسینیه است و از آن میانه صحن شرقى نسبتاً وسیع و معمور و طول آن از شمال به جنوب 32 متر و عرض آن 15 متر است که از سه جانب داراى ایوانهاى زیبا است و ایوان مقابل بقعه مانند تالار به دهانه شش متر عرض 50/2 متر و ارتفاع شش متر با دو ستون سنگى استوانه‏اى و دو نیم ستون طرفین و پوشش خفته مى‏باشد. صحن شمالى به وسعت 10×10 متر با جدار ساده سفیدکارى و چند حجره در ضلع جنوبى او پیداست.

این بناى زیبا به شماره 2318 و در تاریخ 19/2/1378 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.

نسب شریف: به اعتقاد اهالى، شخص مدفون در این بقعه، حمزة بن موسى ‰ است که برادر بزرگوار امام رضا ‰ مى‏باشد، امّا این انتساب نمى‏توان صحیح باشد زیرا، مزارات زیادى به آن بزرگوار در شهرهاى مختلف کشورمان منسوب است که اثبات هر کدام نفى دیگرى را در بردارد. همچنان که در کتاب انوار پراکنده و امامزادگان رى و حمزة بن موسی الکاظم ‰ اشاره شد، مشهورترین مزارات منسوب به او در حلّه، کاشمر، شیراز، سیرجان، تبریز، بوانات، شیروان و شهر رى است که هر کس طبق ذوق خود داستانى مبنى بر مهاجرت حمزة بن موسى ‰ به ایران نوشته است، برخى او را به این جهت مدفون در قم مى‏دانند، که همراهى نمودن حمزة بن موسى ‰ خواهر خود حضرت معصومه … را دلیل دانسته و مى‏نویسند که در قم وفات یافته است. عدّه‏اى دیگر او را از همراهان امام رضا ‰ هنگام پذیرش ولایت عهدى از مدینه به مرو دانسته و مى‏نویسند: «حمزة بن موسى ‰ در خدمت برادرش امام على بن موسى الرضا ‰ عازم خراسان بود، و همواره در خدمت برادر بود و در رفع حوایج امام مى‏کوشید، چون به سوسمر (کاشمر) رسیدند، عدّه‏اى از عمال مأمون عبّاسى بر آنان حمله کردند و او را کشتند و برادرش امام رضا ‰ او را در باغى دفن کرد» ضعف این قول، از عدم همراهى هیچ یک از بستگان امام رضا ‰ در این مسافرت، و مجعول بودن داستان مزبور آشکار است. قول دیگر نیز همراهى او با بردارش شاه چراغ احمد بن موسى ‰ است که مى‏نویسد پس از زحمى شدن در جنگى که در شیراز اتّفاق افتاده بود به طور مخفیانه به بوانات مى‏رود و در همانجا وفات مى‏یابد. برخى مى‏نویسد او مخفیانه به شهر رى مى‏آید تا اینکه به شهادت مى‏رسد. همین ادّعا را متولیان بقاعِ حمزه نام در سیرجان، شیراز و در جاهاى دیگر نموده‏اند که ما شرح حال مفصل و رد و اثبات آن را در کتاب حمزة بن موسی الکاظم ‰ نوشته‏ایم. به هر حال، آنچه مسلم است و اجماع مورّخان را در بر دارد، حضرت حمزة بن موسى‰ مدفون در شهر رى است و حضرت عبدالعظیم حسنى‰ با جلالت شأن و عظمت قدرى که داشته در ایّام اقامت خود در رى، مزار او را زیارت مى‏کرد و به بعضى از اصحاب خود مى‏فرمود: این قبر یکى از فرزندان امام موسى کاظم ‰ است.

اما شخصیّت مدفون در بقعه شاهزاده حمزه قم، طبق گفتار مؤلّف تاریخ قم بدست مى‏آید که در باب سوّم از کتاب تاریخش در طى حالات ابراهیم بن موسى ‰ و احفاد او، اسحاق و فرزندانش مى‏نویسد: ابو عبداللَّه حسین بن احمد بن اسحاق بن ابراهیم بن موسى بن ابراهیم بن موسى بن جعفر ‰ از دختر ابوالقاسم حمزة بن على داراى چهار پسر به اسامى حمزة و ابوالحسن على و ابوالفضل احمد، و ابو محمّد حسین و چهار دختر دیگر شد.

حمزة فرزند حسین، در قم داراى موقعیّت و نفوذ اجتماعی بود، در همین شهر هم وفات یافت و در این مکان دفن شد.

شاهد دیگر اینکه قبر جدش احمد بن اسحاق بن ابراهیم بن موسى بن ابراهیم بن موسى الکاظم ‰ در مجاورت او، و قبر پدرش بنابر قول مشهور در کنار اوست، از اینرو عبارت تاریخ قدیم قم که مى‏نویسد:

«یحیى صوفى به میدان زکریا بن آدم به نزدیک مشهد حمزة بن موسى بن جعفر ‰ وطن و مقام گرفت، و با توجّه به این که حمزه را فرزند امام موسى کاظم ‰ قرار داده و نشانى مشهد و بقعه او را هم ذکر کرده است لذا باید آن را منطبق به شخصیّت مذکور و مرادش را هم از حمزة بن موسى، همین حمزه بن حسین بن احمد بن اسحاق بن ابراهیم بن موسى بن ابراهیم بن موسى بن جعفر‰ بدانیم که از روى مسامحه و موافق با بیاناتِ عرفى علماى انساب و رجال، و مطابق با مکالمات معمولى مردم صورت گرفته است.

توصیف بارگاه امامزاده احمد بن اسحاق‏: بارگاه مورد بحث در جانب جنوبى مشهد شاهزاده حمزه واقع شده و همان طورى که بیان شد، مدفون در این بقعه احمد بن اسحاق بن ابراهیم بن موسى بن ابراهیم بن امام موسى کاظم ‰ است که جد شاهزاده حمزه بوده و پدر ایشان نیز در همین بقعه مدفون است.

بناى بقعة احمد بن اسحاق، داراى صحن، ایوان، و حرم و گنبد است که صحن آن به دهانه 6×8 متر مى‏باشد. ایوان جلوى بقعه به دهانه 50/3 و عرض دو متر و ارتفاع هشت متر، داراى جدار آجرى و آراسته به کاشى‏کارى و بر روى آن ابیات زیر نوشته شده است:

به عهد خسـرو عامل مظفـر الدّین شاه‏

که خاک مقدم او تاج قیصر است و قباد

به امـر صــدر معظّــم على اصغرخان‏

که نــوک خامه او مشکلات دهر گشاد

ز بهر سبط بنى احمد این رواق بساخت‏

عــزیزخـان فلک فــرامین نیــک نهاد

هزار و سیصد و هفده گذشته از هجرت‏

تمـام گشــت به سعى على اکــبر راد

اصل بنا از بناهاى باستانى قبل از صفویّه است که از ناحیه شاه طهماسب صفوى تعمیر شده است. هیأت ساختمان آن از خارج و داخل، چهار ترکى متساوى به دهانه 5/4 و ارتفاع شش متر، با جدار سفیدکارى و پوشش عرقچینى است که از ضلع غربى آن، درى به بقعه حمزة بن حسین بن احمد گشوده مى‏شود. در این بقعه، آثار تزیینات کمربندى دندانه‏دار یا مضرس شبیه به مقرنس دیده مى‏شود، که از خصایص معماری دورة شاه طهماسب صفوى است. در وسط بنا، مرقد قرار دارد که داراى ضریحى از چوب مشبّک بود که جای خود را به ضریح فلزی داده است. بر روى مرقد، لوحى از کاشى باستانى به عرض 60 و طول 5/1 متر قرار گرفته که از سه پارچه خشت 50×60 سانتى‏متر تشکیل یافته و مشابه کاشى‏هاى قرن هشتم و نهم امامزاده خاک فرج است که امروزه در موزة ملّى ایران نگهدارى مى‏شود. این کاشى‏ها، زمینه شنجرفى آراسته به گل و بوته‏هاى مشکى و داراى دو کتیبه در حاشیه و متن، به خطّ برجسته ثلثى شنجرفى است. در حاشیة ده سانتى‏مترى این لوح، در سه جهت، کتیبه‏اى است که روى آن، سوره‏هاى فاتحة الکتاب و اخلاص خوانده مى‏شود. در متن آن نیز در بین نقشه برجسته محراب شکسته و در وسط دو خطّ متوازى که به جاى دو ستون به عنوان پایه‏هاى محراب نمودار است، روى خشت‏هاى دوّم و سوّم، کتیبه‏اى مى‏باشد و روى آن، آیاتى از سورة مبارکه «ملک» قالب ریزى شده است. در قسمت بالا و روى خشت اوّل، در میانه گل و بوته‏هاى ساییده و غیر ساییده، در هر گوشه‏اى، یک ترنج بیضى نمودار مى‏باشد که درون یکى، کلمه‏اى مشابه «صنعه» یا «عمله» و روى دیگرى، کلمه «طاهر» خوانده مى‏شود.

همچنین روى این پارچه کاشى، در هر طرف، یک گوى برجسته فیروزه فام به کار رفته است. بر فراز بقعه، گنبدى عرقچینى و آجر پوش ساده مى‏باشد که یک پوش است.

حدّ فاصل بین بقعه احمد بن اسحاق با رواق جدید، بقعه‏اى قرار دارد که وسط آن گنبدى عرقچینى به صورت هشت ضلعى مختلف است که جهات اصلى آن به طول 25/3 و جهات فرعى‏اش به اندازه یک متر با چهار شاه‌نشین در چهار جهت مى‏باشد.

دیوارها و سقف حرم به تازگى آیینه کارى شده است و جلوه‏اى خاص به حرم مطهّر داده است.

ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
تجدید کد امنیتی
موضوعات
سایت علمی پژوهشی زیارتگاه های جهان اسلام (معرفی بیش از چهل هزار زیارتگاه)

طراح وبلاگ: سید محمد علوی زاده