مزارات ایران و جهان اسلام

یکى از بقاع مشهور استان قم، آرامگاه امامزاده حمزه معروف به شاه حمزه، واقع در خیابان طالقانى (آذر) قم مى‏باشد که مورد توجّه اهالی و مزار عمومى و محلّ قسم خوردن و قسم دادن متخاصمین در امور حقوقى بلکه جزایى در گذشته بوده است. این بنا شامل حرم، رواق‏هاى مجلّل، ایوان، کفشکن و حجره‌های متعدّد و مختلف مى‏باشد که هر کدام در تاریخ‌هاى گوناگون ساخته و تعمیر یا اضافه شده ‏اند.

مسجد اعظم قم در کنار آستانه حضرت معصومه … و در سمت غرب آن قرار دارد. این مسجد به سعى و اهتمام حضرت آیت اللَّه العظمى بروجردى  توسّط استاد «حسین بن محمّد معمار» معروف به «لرزاده» بنا شد و کلنگ اوّل آن در روز یازدهم ذیقعده سال 1373 هـ . ق (مصادف با روز میلاد حضرت على بن موسى الرضا ‰ ) به دست تواناى آن عالم ربّانى زده شد. مرقد آیت اللَّه بروجردى  در همین مکان قرار دارد.

این مسجد که به دلیل عظمت و بزرگى، مسجد اعظم نام گرفته از جمله مساجد سه ایوانى است. این مسجد عظیم مشتمل بر یک مقصورة وسیع، گنبدِ مرتفع، ایوان معظّم، دو گوشواره، چهل‌ستون، کتابخانه جامع و سایر بیوتات است. در بناى این مسجد تلفیقى از سبک قدیم با اسلوب ساختمانى جدید به کار رفته و مقصوره و گنبد و گلدسته‏ها به سبک باستانى و سبک کنونى، ولى چهل ستون‏ها با نقشه روز بنا شده است.

مقصورة این مسجد که از نظر وسعت و زینت در عالم اسلام کم نظیر و حتى بى‌نظیر است، تمامى آراسته به کاشى‌کارى معرّق بالاى ازاره مرمرى است.

این مقبره در شمال شرقى شهر قم و متصل به دروازه سابق قم، در خیابان طالقانى (آذر) در محلّه مسجد جامع واقع شده است.

ساختمان آن از خارج برجى آجرى است که ضمن تعمیرات به صورت هشت ضلعى در آمده و از داخل به شکل مربّع و به دهانه پنج و عرض چهار و ارتفاع نُه متر دارد که فاقد تزیینات هنرى و کتیبه کاشى است، امّا جاى کتیبه کاشى د رکمرگاه آن نمودار است که بهم ریخته است.

این مقبره‏ها که به گنبد سبز مشهورند در شرق شهر قم، در انتهاى خیابان انقلاب و در شمال بقعة على بن جعفر ‰ ، و در

شمال شرق بقعة امامزاده ابراهیم ‰ واقع شده و متعلّق به خاندان على صفى، فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم هجرى مى‏باشند.

قم در قرن هشتم هجرى شاهد یادمان‏هاى مذهبى، تاریخى متعدّدى بوده که در فرهنگ معمارى ایران به برج‏هاى آرامگاهى موسومند.

این مزار به واسطه این‌که عدّه‌‌ای از اصحاب ائمه و علمای بزرگ در آن مدفون‌اند، مقابر شیخان می‌گویند؛ از جمله معاریفی که در آن‌جا مزار دارند «زکریّا بن آدم بن عبدالله بن سعد اشعری قمّی» است که از اصحاب حضرت رضا ‰ بوده است. 

این بقعه در 79 کیلومترى شرق قم در روستاى کیاب از دهستان دستجرد بخش خلجستان واقع شده و به امامزاده علمدار نیز معروف است.

بنا به صورت مضلع مشابه برجى است که از تخت سنگ‏هاى کشیده و کم عرض با ملاط گچ ساخته شده است. قاعده گنبد از خارج چهارضلعى است که زوایاى آن را برجى و قوسى ساخته‏اند و گنبد آن نیز از تخته سنگ‏هاى بلند و باریکى است که روى آن را در گذشته با کاه‌گل پوشانده بودند.

بقعة این امامزادگان در نزدیکى روستاى سیف آباد قمرود و در 24 کیلومترى شمال شرقى شهر قم قرار دارد.

ساختمان بقعه به شکل مستطیل و به ابعاد 5/22×14 متر است و داراى دو ایوان در شمال و جنوب مى‏باشد. مرقد در مرکز اصلى بقعه واقع شده و بر فراز آن گنبدى دیده مى‏شود. اتاق مرقد، چهار گوش و به ابعاد 80/5×80/5 و ارتفاع 10 متر مى‏باشد. در هر یک از اضلاع شاه‌نشینى به دهانه سه و عرض یک متر از قطر دیوار بیرون داده و از هر یک درى به خارج گشوده مى‏شود و درگاه غربى را مسدود ساخته‏اند. در چهار گوشه بقعه، نیم طاقى بالا آورده و با افزودن چند رسمى بندى، صورت مربّع را به هیئت فلکه‏اى تبدیل ساخته‏اند که این نوع تبدیل قدیمى و به قبل از قاجاریّه تعلّق دارد.

این مجموعة زیبا، در خیابان آذر شهر قم و در محلّة چهل اختران یا دختران واقع شده و در سالیان اخیر توجّه خاصى به آن شده است.

این زیارتگاه، مرکب از سه بنا است که قبلاً در دو صحن جداگانه قرا داشته، ولى در قرن گذشته، این سه بنا را گرداگرد یکدیگر قرار داده‏اند. این مجموعه از آثار قرن نهم و دهم قمرى است که به ترتیب قدمت به شرح آن خواهیم پرداخت.

این مجموعه به شماره 965 و در تاریخ 1/10/1352 به ثبت آثار ملّى و تاریخى رسیده است.

این بقعه پس از مسجد جامع شهر کهک و در میان قبرستان قدیمى آن واقع شده است.

ساختمان بقعه، بنایى نسبتاً قدیمى به ابعاد 6×8 متر و شامل ایوان و گنبد است. شالوده بنا از سنگ لاشه و ملاط گل و گچ ساخته شده و ورودى آن از جانب مشرق است و قریب به 70 سانتى‏متر از کف خیابان بلندتر است.

بقعة این که به «پنج امامزاده» نیز شهرت دارد، در جهت شمالى و خارج روستاى وشنوه در 23 کیلومترى جنوب غربی شهر کهک واقع شده و از بقاع مشهور استان قم است.

بناى بقعه به شهادت سبک بنا، از آثار صفویّه یا قبل از آن است، قاعده گنبد از خارج، برجى با مصالح سنگ و گچى و از داخل به صورت هشت‌ضلعى مختلف الاضلاعى به دهانه 50/4 متر است که در جهات فرعى آن، چهار جرز، هر یک به طول 20/1 متر ساخته شده است که سنگینى گنبد را بر دوش گرفته‏اند و در جهات اصلى آن، چهار صفّه هریک به دهانه 50/2 متر نمودار است که از هر کدام درى به خارج گشوده مى‏شود. بالاى پوشش صفّه‏ها، صورت مثمن به شانزده ضلعى تبدیل گردیده و روى آن، به صورت فلکه‏اى در آمده و پاطاق پوشش عرقچینى بر آن نهاده شده است.

بقعة این امامزاده در 67 کیلومترى شمال شرق قم، در کنار جادّه جمزقان ـ قاهان در دامنه کوه واقع شده و به شاهزاده هادى مشهور است.

ساختمان بقعه از سنگ لاشه و خشت و گل ساخته شده و شامل سه صحن کوچک شمالى، جنوبى و شرقى است و درختان چنار زیادى در آن قرار دارد. اهالى ساوه و قراء تابعه آن، خصوصاً بخش خلجستان دربارة وى و کراماتش اعتقادى تمام دارند و صحن و حجراتش در اکثر اوقات مرکز تجمّع آنان مى ‏باشد.

این بنا در مرکز بافت روستای کاسوا در منطقة خلجستان و در 17 کیلومتری شمال شرقی شهر دستجرد قرار گرفته و ساختمان آن را برخی قدمگاه حضرت مهدی ‰ می‌دانند.

بنای اصلی بقعه، یک قسمت مربّع شکل است که بر روی آن سقف گنبدی هشت‌ضلعی ایجاد شده است. این گنبد با آجر لعابدار پوشیده شده و در قسمت زیرین آن با آجر کلمات مقدّس نوشته شده است. در جلوی اتاق یک ایوان مستطیلی قرار دارد که آن نیز جزء اصلی ساختمان است و با اتاق‌های قوسی شکل سقف گردیده است. اکثر قسمت‌های بنا با ستون‌ها و تیرهای چوبی پدید آمده و در ضلع شرقی بنا یک مسجد ساخته شده است.

بقعة باشکوه این امامزادگان در شهر کهک و به فاصله 25 کیلومتری قم و در دامنه کوهى در شمال غربى شهر کهک قرار دارد.

هر چند به استناد شواهد، باقى مانده اسکلت اصلى بنا به پیش از دوران صفوى تعلّق دارد، امّا به اعتبار یک قطعه چوب منبّت که از صندوق منبّت روى قبر باقى مانده و کتیبه‏اى که با تاریخ 999 هـ . ق موجود است، بنا و الحاقات جانبى آن متعلّق ‏به دوران صفوى است.

بقعة این امامزاده در 15 کیلومترى شمال غربی شهر کهک و در شمال غربى روستاى صرم واقع شده و به سلطان محمود مشهور است.

بناى مزبور، از خارج هشت ضلعى و از داخل به صورت مربّع متساوى الاضلاع به طول پنج و ارتفاع هشت متر است که در هر ضلع، شاه‌نشینى ساخته شده است و از هر شاه‌نشین درى به خارج گشوده مى‏شود.

بناى بقعه، با تعبیه نیم طاقى‌هایى از داخل به هشت ضلعى و سپس فلکه‏اى تبدیل شده و پاکار گنبد عرقچینى بر آن قرار گرفته است.

ا

ین بناى زیبا در انتهاى خیابان انقلاب شهر قم و در میان گلزار شهداى این شهر واقع شده و یکى از بقاع مشهور شهر قم است که به دربِ بهشت معروف می‌باشد.

این بقعه در گذشته یک بناى منفرد بود و در بیرون دروازة کاشان و در جانب شرقى قم قرار داشت که از چهار جهت به گورستان وسیع ختم مى‏شد و فضاى اطراف آن را مزارع و باغ‏هاى حواشى شهر در بر می‌گرفت.

بر اثر توسعه شهر در دهه‏هاى اخیر، این بنا در داخل بافت شهرى قرار گرفت. پس از پیروزى انقلاب اسلامى، قرار گرفتن گلزار شهدا در کنار بقعه باعث توجّه بیش‏تر به آن گردید.

بقعة این امامزادگان در سه کیلومترى شرق روستاى فوجرد از بخش خلجستان و در 11 کیلومترى شمال شهر دستجرد واقع شده است.

ساختمان بقعه، بنایى از خشت و گل است که اصل آن متعلّق به دورة صفویّه و سپس در زمان قاجاریّه مرمّت شده است. بقعه از خارج به صورت برج مدور و داراى گنبد عرقچینى است، امّا از داخل به صورت مربّع و به ابعاد هر ضلع شش متر است. در چهار جهت آن فرو رفتگى شاه‌نشین مانندى دارد. درِ بقعه از جانب مشرق باز مى‏شود که خود شامل یک ایوان کوتاه است. چهار زاویة اتاق را با ایجاد طاق‌نماهایى به دایره تبدیل نموده و سپس گنبد عرقچینى بنا را بر آن استوار ساخته‏اند. این گنبد به قطر شش و ارتفاع تقریبى چهار متر است و نماسازى‏هاى کمى وجود دارد.

بقعة این امامزاده در 63 کیلومترى شمال شرق قم، در روستاى بنابر از توابع دهستان قاهان، در پایین درّه‌ای واقع شده که گنبد آن از سطح جادّه معلوم است.

بقعه، در محوّطه قبرستان روستا در قسمت پراکنده بافت روستایى است و در جنوب آن باغ‏هاى میوه و در شمال آن ساختمان‏هاى روستایى قرار دارد. مصالح اصلى بنا از خشت و گل، و به صورت مربّع مستطیل و به ابعاد 8×10 و ارتفاع نُه متر، با چهار شاه‌نشین هر یک به دهانه چهار متر با جدار سفیدکارى و فاقد تزیینات است.

بقعة این امامزادگان در کنار راه قم به سراجه واقع شده و نام آن در کتاب خلاصة التواریخ، قاضى احمد قمّى ضمن وقایع سال 944 هـ . ق آمده است. سبک بناى آرامگاه شبیه بناهاى قرن هشتم منطقه قم است و از احترام و قداست فوق العاده‏اى برخوردار است.

این بنا در محلّة خاکفرج شهر قم، پشت بارگاه شاهزاده احمد و على حارث و جنب بیمارستان الهادى قم واقع شده است.

ساختمان بقعه از خارج، هشت ضلعى منتظم و سپس فلکه‏اى تبدیل شده و پا طاق گنبد را بر آن نهاده‏اند. این بنا برجى شکل به قطر و ارتفاع 10 متر است و بر فراز آن گنبدى عرقچینى و آجرى ساخته‏اند. نقشه بناى امامزاده از داخل مربّع به ابعاد 6×6 متر است که در ارتفاع دو مترى در چهار گوشه آن نیم طاقى بالا آورده، صورت ساختمان را به هشت ضلعى نامحسوس تبدیل کرده است. جدار بنا از داخل سفیدکارى و فاقد تزیینات گچبرى و کاشیکارى است. گنبد بقعه داراى تزیینات آجرى به رنگ فیروزه‏اى است که سالیان مدید چنان باقى مانده است. حفظ بنا به حفظ قدمت آن که متعلّق به دورة صفوى است ضرورت دارد. در وسط بنا نیز مرقدى با جدار گچى قرار دارد که مدفونان در آن بدون ضریح قرار داشته‌اند، امّا در سالیان اخیر ضریح فلزی بر روی قبر نصب شده و تعمیراتی در آن صورت گرفته است.

بقعة این امامزاده در خارج از روستاى خورآباد، بر روى تپّه‏اى کم ارتفاع، در 15 کیلومترى جنوب شهر قم واقع شده و چشم انداز آن زیبا است.

ساختمان بقعه، بنایى ساده و نسبتاً قدیمى است که از خشت و گل ساخته شده و شامل ایوان، دو اتاق و مرقد است. شکل اصلى بقعه، مستطیل شکل و به ابعاد 30/4×11 متر است. ورودى بقعه از جانب شمال است و بر روى آن کاشى لاجوردى وجود دارد که نوشته شده: «زیارتگاه شاهزاده سلیمان نواده امام جعفر صادق‏ ‰».