- پنجشنبه ۱۷ مهر ۹۳
این مسجد به فاصله کمى از حرم حضرت معصومه در ابتداى خیابان آستانه واقع شده است. بناى اوّلیّة مسجد را به زمان امام حسن عسکری منسوب می‌دادند که با اجازة ایشان توسّط احمد بن اسحاق اشعرى وکیل آن حضرت در اواسط قرن سوّم هـ . ق در قم بنا شده است.
این مسجد تاکنون چندین بار مرمّت و تعمیر شده است. بنابر این قدیمى نیست امّا اصل آن به قرنها پیش باز مىگردد که در هر دورهاى به دست بازسازى سپرده شده است. به هر حال ساختمان این مسجد دیدنى است و هر گوشه آن هنرهاى معمارى و تزیینى مشاهده مى شود.
مسجد از چهار شبستان، یک ایوان و یک سرداب زیبا تشکیل شده است.
ایوان مهد علیا صفوى: این ایوان از آثار مهد علیا، همسر یا مادر سلیمان صفوى است که در سال 1129 هـ . ق بنا شده است. این ایوان به دهانه 11، طول 12 و ارتفاع 14 متر، داراى جدار و جرزهاى آجرى و محرابى زیبا و آراسته به گچبرى و کتیبهاى کمربندى و پوشش رسمى بندى در سه قسمت با نُه غرفه یا صفّههاى فوقانى است که با چندین درگاه از طرفین به دو شبستان شرقى و غربى مرتبط مىشود.
جرزهاى طرفین ایوان به قطر چهار متر و روى هم جرزى سه صفّه، محرابى ساخته شده که صفّة اوّلى و دوّمى داراى پوشش مقرّنس گچى هستند. از صفّه دوّم درى به غرفههاى ایوان باز مىشود که امروزه جلوى آن را مسدود نمودهاند.
غرفههاى چهار گانه طرفین ایوان با صفّههاى زیباى جلوى آن‌ها در قطر پایه ساخته شدهاند و پوشش آن‌ها مانند پوشش سه صفّه جنوبى، مقرنس گچى است و بغله اسپرشان با نقشه ملات سازى طلایى آراسته شده است. در سینه اسپر صفّههاى مقابل قسمت کاشى‌کارى ورودى آن به خط بنایى از کاشىهاى دوالى و در صفّه وسطى چهار نام محمّد به طور معکوس مىشود. در صفّه طرفین، چهار نام على به صورت معکوس، خوانده مىشود. غرفههاى دو طرف ایوان به صفّههاى مقابل راه دارد.
در کمربند ایوان، زیر صفّهها کتیبهاى گچبرى به خط برجسته ثلث وجود دارد که روى آن تمام سورة مبارکة جمعه و در ادامة آن تاریخ بنا، با عبارت «فى سنة تسع و عشرین و مائه بعد الالف 1129) و سپس هفت آیه از سورة مبارکه «تبارک الذى بیده الملک» منتهى به جمله «تکاد تمیز من الغیظ» خوانده مىشود.
یکى دیگر از آثار ارزنده هنرى این ایوان، محراب زیبایى به شکل چند ضلعى هفت ترکى مزیّن به گچبرىهاى اصیل و مستند است که تاریخ ساخت را نیز همچنان حفظ کرده است. دهانه محراب دو متر و ارتفاع آن سه متر است و داراى ازارهاى به ارتفاع 20/1 سانتىمتر، مزیّن به کاشىهاى منقّش هفت رنگ قدیمى است که بالاى آن گچبرى با نقشه ملات سازى به صورت آجرى دیده مىشود که در کمرگاه آن مقرّنس ریزى وجود دارد. کمربندى به عرض سى سانتىمتر و روى آن در سینه هر یک از اضلاع هفت گانه ترنجى اعم از فلکهاى و بیضى مشاهده مىشود که داراى کتیبهاى به خط برجسته ثلثى ریحانى گچبرى شده همراه با کنده کارى است. در میان هر ترنج عباراتى به شرح زیر خوانده مىشود:
در ترنج نخست نوشته شده: «عمل کلب على بن سلطان القمّى». همین متن در ترنج آخر نیز مشاهده مىشود و همچنین در کنار آن آمده است: «فى سنه تسع و عشرین و مائه بعد الالف 1129». ترنجهاى دوّم و ششم قرینة یکدیگر هستند و روى یکى «یا قاضى الحاجات یا رفیع الدرجات یا مستعان یا سبحان». و روى دیگر هفت نام از اسامى جلاله به این ترتیب ذکر شده است: «یا غفران یا مستعان یا برهان یا سبحان یا رضوان یا حنّان یا منّان». این اسما به صورت دورى رسم شده چنان که از تداخل «الف»ها نقوش بدیعى تجلى مىنماید. و در ترنجهاى سوّم و پنجم در هر یک «جنّات عدن مفتحةَ لهم الابواب» و در ترنج وسطى به صورت معکوس چهار بار نام حضرت على گچبرى شده است.
شبستانها: دو طرف ایوان، دو گوشواره یا شبستان وجود دارد که از هر یک دو درگاه به ایوان و سه درگاه به صحن گشوده مىشود و در برابر آن‌ها درهاى سراسرى یا شبکه آجرى نصب شده است. گوشوار غربى به مساحت 12×11 متر مشتمل بر نُه چشمه پوش بر فراز چهار ستون آجرى با محرابى آراسته به کاشىهاى گرهى دوال کشى است. این دو شبستان با ایوان بزرگ در ضلع جنوبى مسجد واقع شدهاند.
شبستان بزرگ این مسجد با چهل ستون شرقى که شش چشمه آن در مسیر خیابان قرار گرفته است. اکنون داراى 28 چشمه است که بر فراز 16 ستون آجرى مضلّع 24 نیم ستون حمل شدهاند. این چشمهها با 12 متر و عرض 32 متر طول، در نُه ردیف، داراى نُه درگاه به جانب صحن مسجد هستند و در برابر آن‌ها درهاى چهار لنگه شیشه پوش نصب شده است. این شبستان داراى محرابى آراسته به کاشى‌کارى گرهى است که به شبستان آیت اللَّه فیض شهرت دارد. زیرا این محراب مصلّاى ایشان بود و در سال 1360 هـ . ق از سوى ایشان تعمیر و تزیین شد. بانى این شبستان، مرحوم حاج على نقى کاشانى است.
سر درِ ورودى مسجد از جلوخان، داراى ایوانى است به دهانه پنج، عرض سه و ارتفاع شش متر که با ازارة سنگى و جرزهاى آجرى و پوشش رسمى بندى آراسته به کاشىهاى دوالى و کاشىکارىهاى معقّلى تزیین شده است. در کمرگاه آن کتیبهاى از کاشىهاى خشتى با زمینه لاجوردى وجود دارد که روى آن خط سفید ثلث، آیة شریفة «انما یعمر مساجد اللَّه من امن بااللَّه...» نوشته شده است.
در انتهاى در ورودى مسجد، کریاس مجلّلى است به صورت هشت ضلعى مختلف الاضلاع که در طرف جنوبى و شمالى آن شاه‌نشینى ساخته شده است و از شاهنشین جنوبى چند در به مقبره بانى مرحوم حاج على نقى باز مىشود و از این مقبره مانند مقابر الشیوخ به محوطه قبرستان باز مىشده است که چون در اراضى قبرستان مستقلاتى بنا شد، هر چند مرحوم آیت اللَّه فیض یک قطعه زمین به نام برف انداز مسجد، به عرض سه متر پشت دیوار مسجد تهیه نمود، با این حال درهایى متعلّق به برف انداز هم مسدود گردید و در گوشه دیگر، کریاسى در مجاورت مقبره بانى بقعه دیگرى است که در سابق چهار طاقى مستقل و باستانى در کنار مقبره بابلان بود، مدفن 12 تن از سادات شریف و محدّثین قم است و چون سطح آن را بالا آوردهاند، الواح قبور زیر آوار دفن گردیده است.
طرف غربى صحن مسجد به جاى سرداب محدود سابق، زیرزمینى وسیع از طرف مرحوم آیت اللَّه حاج میرزا ابوالفضل زاهدى، یکى از ائمه جماعات مسجد در سال 1285 هجرى ساخته شد.
این سرداب داراى آبدارخانه و انبار و جایگاه اعتکاف است. این سرداب متشکل از قسمت اوّل همان زیر زمین سابق بود که تجدید و تزیین گشت و قسمت دوّم که زیر شبستان بود بعداً به آن اضافه شد.
ازاره این زیرزمین از بهترین سنگهاى مرمر شفاف و صیقلى بوده است و بالاى آن جرزها و جدار از آجر تراش و پوشش آن تیرآهنى با نقشه خفته رستى و آراسته به کاشى‌کارى معقّلى است که بر فراز 32 ستون لوله آهنى قرار گرفته است. در این زیرزمین دو محراب زیبا، هر کدام در یک قسمت آن ساخته شده است که جرزها و جبهه و بدنه آن با کاشى‌کارى معرّق خوش نقش و لعابى تزیین یافته است. این کاشى سه طرف محراب را فرا گرفته و لبه محراب به طره پیچ فیروزه فام ظریفى آراسته است و در سینه آن ترنجى از کاشى و درون آن کلمه «اللَّه جل جلاله» با خط ثلث طلایى رنگى از کاشىهاى خشتى به طول نُه متر که سراسر ضلع جنوبى قسمت موخّر سرداب را زینت بخشیده است و روى آن به خط ثلث سفید سوره مبارکه «و الشمس» نوشته شده است. در ضلع جنوبى سرداب نیز آبدارخانه و مخزن جامعى است که راهرو و مسجد که طرف بلوار قرار دارد، از بالاى آن مىگذرد.
در ضلع شرقى سرداب (زیرزمین) محوطهاى به عرض سه و ارتفاع دو و نیم است که زیر صحن مسجد قرار دارد و به وسیله در و پنجرهاى از محوطه سرداب متمایز مىشود. همچنین جایگاهى براى اعتکاف است و احیاناً راهروى از جلو راه پله تا آبدارخانه است که جهت رفت و آمد خدمتگزاران مجلس هنگام تشکیل صفوف جماعت و یا لحظات اجتماع مردم در سرداب، استفاده مىشود. (البته همان گونه که قبلا بیان شد تغییراتى در ساختمان این مسجد روى داده است، امّا براى آن که مطالعه کنندگان محترم با ساختمانهاى قدیمىتر این مسجد آشنایى بیشترى پیدا نمایند، مطالب نوشته شده مربوط به آن زمان مىباشد.)
شبستان نوبنیاد غربى: روى قسمت مقدم سرداب ایوانی است و بر بالاى قسمت موخّر آن شبستانى است که کف آن از سطح مهتابى حدود یک متر ارتفاع دارد.
این بناى مجلّل به عرض 12، طول 32 و ارتفاع 8 متر با همکارى نیکوکاران زیر نظر حضرت آیت اللَّه زاهدى ساخته شده که داراى هشت درگاه نیم تنه به طرف بلوار، سه درگاه به خیابان آذر و هشت درگاه تمام به سوى مهتابى است که جلو آن‌ها درى آهنى شیشه پوش نصب شده است.
از این شبستان یک در مورّب در جهت زاویة شمال غربى،
محلّ تلاقى بلوار با خیابان وجود دارد و در طرفین این درگاه
و دریچه، نیم تنه و در جبهه آن کتیبهاى از این شبستان نیز
داراى ویژگىهاى مهم معمارى سنّتى ایران است. در سالیان
اخیر این مسجد به همّت حضرت آیت الله صافی گلپایگانی به
طرز بسیار زیبا و با شکوه تجدید بنا شد که شامل ایوان، گنبد، گلدسته و شبستان است.
- ۱۳۲۸
- ادامه مطلب
