مزارات ایران و جهان اسلام

در قرن سوّم هجرى یکى از علما و محدّثین قم به نام ابوالصدیم حسین بن على بن آدم اشعرى که در زمرة صحابه حضرت امّا على النقى‏ ‰ و حضرت امام حسن عسگرى‏ ‰ به شمار مى‏رفت. مسجدى در قم بنا کرد. طبق نوشته کتاب تاریخ قدیم قم که در قرن چهارم هجرى نوشته شده است، معلوم نیست که محل آن مسجد در کدام یک از مکان‏هاى زیر بوده است:

ـ مسجدى به نام مسجد جامع که در یکى از محلّه‏هاى قدیمى قم، نزدیک دروازه رى واقع شده ـ مسجدى که اکنون به نام امام حسن عسگرى شناخته مى ‏شودـ مسجدى که در حدود خاکفرج و اراضى کمیدان واقع بوده و اکنون اثرى از آن به جاى نمانده و به احتمال قوى به موجب قراین تاریخى همین مسجد بوده است.

مسجدى که اکنون بر جا است و به نام مسجد جامع قم شناخته مى‏شود، همان است که در محلّة مسجد جامع، در خیابان آذر و نزدیک دروازة رى واقع شده است.

مسجد جامع عتیق و تاریخى قم مجموعه‏اى از بناهاى چند عصر و از جمله مساجد دو ایوانى به شکل مربّع مستطیل است.

اسکلت اصلى گنبدخانه متوازن آن، به نیمه نخست سده ششم هـ . ق تعلّق دارد. این مسجد پس از مسجد امام حسن عسکرى‏ ‰ قدیمى‏ترین مسجد است که در قم بنا شده و به اعتبار این تاریخ تا پیش از تعمیرات دوران فتحعلى شاه در کتیبه‏هاى گچبرى موجود در بنا به وضوح نمایان بود.

ایوان: یکى از زیباترین و باشکوه‌ترین بناهاى این مجموعه، ایوان بسیار مجلّل آن است. این ایوان به دهانه 14، عرض 7 و ارتفاع 18 متر، از نظر تناسب و زیبایى، ممتاز و بى‌نظیر است. مقرنس گچى پوشش ایوان و نیز نقشة کاشى‌کارى ایوان آن که در میانه قاب‌هایى از آجر کلوکى (آجر کوچک) و تراش توام با نمابندى کتیبه‏هاى متعدّد موضعى و کمربندى جلب توجّه مى‏کند، بیش از هر چیز موجب تحسین معماران و هنرمندان مى‏شود. در توصیف این ایوان باید گفت که مظهر جمال، اعتدال و توازن است، زیرا تمام اجزاى آن در جاى خود قرار گرفته و متناسب است. مقرنس پوشش آن با نقشه بسیار جالى طرّاحى شده که در برگیرنده دو کوه مطبّق و معلّق در دو طرف آن است و مانند دو گنبد پنج طبقه به نظر مى‏رسد که هر طبقه آن داراى پنج قطار با پنج حوضچه بزرگ و کوچک است. در میان دو گنبد آویزان، سه حوض بزرگ وارونه با سطح قوسى آراسته و مزیّن به ترنج‏هایى از کاشى معرّق وجود دارد که در میان قابى از کاشى‏هاى سفالى یا جداره هشت‌تایى صفّه دار نمایان است.

بین این حوض‏ها جدارى شبیه دو گنبد کوچک و معلّق با حوضچه‏هاى متنوّع و منظّم و در سه دریف با قطارهاى مشابه وجود دارد. مشخّص نیست این مصالح ساختمانى سنگین را چگونه تا سقف بالا برده و چگونه آن‌جا آویخته‏اند که پس از قرن‏ها هنوز بى‌خدشه و شکست، پابرجا و سالم باقى مانده است.

این مقرنس بى‌نظیر و ممتاز، که از نقّاشى ملات سازى توأم
با رنگ‏آمیزى طلایى برخوردار است، از دور به صورت مقرنسى از آجر نمایان است.

تزیینات کاشى این مسجد در زمان فتحعلى شاه و در سال 1248 هـ . ق صورت گرفته که به مرور شکسته و ریخته شد. از این رو ابتدا از طرف مرحوم حضرت آیت اللَّه فیض  در سال 1365 هـ . ق و مجدداً از طرف آیت اللَّه العظمى بروجردى  در سال 1375 هـ . ق تمام مسجد تعمیر و به ازارة سنگى آراسته و مزیّن گردید. این کاشى‌کارى بر فراز ازاره‏اى از سنگ تراش سفید به ارتفاع 20/1 متر است و تمام بدنه ایوان را از بغله‏ها و اسپر تا کتیبه کمربندى تزیین نموده است.

کاشى‏ها، خشتى منقّش هفت رنگ با نقشه‌بند اسلیمى و اژدر بندى است و در میانه کاشى‌کارى آن، چند خط عمودى و افقى از آجر کلوکى و تراش دیده مى‏شود که مانند قابى کاشى‏ها را در میان گرفته و وسط هر قاب، نمایى ساخته شده و درون هر نما، ترنجى دیده مى‏شوکه روى آن آیه شریفه «و ماخلقت الجن و الانس الا لیعبون» نوشته شده است. این آیه در کتیبه معابد و مشاهد از آثار مخصوص فتحعلى شاه است و در سینه اسپر بالاى پوشش دو قوسى سه درگاه ورودى به مقصوره سه قاب آجرى مربّع مستطیل گرفته شده که درون آن‌ها با کاشى‏هاى خوش نقش، زیبا و شفافى مزیّن شده است. در قاب وسطى در ترنجى کشیده به خط ریز ثلث آیة الکرسى و در پایان «فاللَّه خیر حافظا و هو ارحم الراحمین» نوشته شده است.

در ترنج کشیده دیگرى «لا اله الا اللَّه، محمّد رسول اللَّه، على ولى اللَّه ـ تعمیر 1365 هجرى» خوانده مى‏شود و در سوّمى «انا مدینه العلم و على بابها» جلب توجّه مى‏کند. در کمرگاه ایوان کتیبه‏اى از کاشى خشتى با زمینه لاجوردى وجود دارد که به خط ثلث سفید بر روى آن سورة مبارکه جمعه و در پایان «سبحان ربک رب العزة عما یصفون و سلام على المرسلین و الحمد اللَّه رب العالمین، فى تاریخ شهر ربیع الثانى سنة ست و اربعین و ماتین بعد الف من هجرة النبویّة» خوانده مى‏شود.

لبة ایوان از دو قوس بالا و نیز طرفین به صورت گیلویى و روى آن طره برنجى پیچى از کاشى فیروز فام هر یک به اندازه 40% در 40% به کار برده شده و شبیه آثار قرن هشتم است. این لبه، منظره ایوان را بسیار زیبا کرده است.

در دو طرف ایوان جرزهایى به عرض 5/2 و ارتفاع 18 متر وجود دارد و متّصل به آن‌ها صفّه محرابى است که بر فراز هر یک ایوانى با پوشش مقرنس بدیع است و در کنار آن نیز جرز دیگرى قرار دارد. به این ترتیب در مجموع چهار جرز وجود دارد که تمامى به کاشى‏هاى خوش نقش و آب آراسته شده‏اند. لچکى‏ها و پیشانى ایوان نیز آراسته به کاشى گره سازى است.

در پیشانى ایوان و دو ایوانچه دو طرف آن کتیبه‏اى به طول 28 و عرض یک متر از کاشى‏هاى خشتى قرار دارد. روى این کاشى خشتى با خط خاصّى که بر گرفته از خطوط ثلث، نسخ و ریحانى است، به صورت متداخل آیه‏اى‏ از سورة مبارکه نور «اللَّه نور السموات و الارض مثل نوره کمشکوة فیها مصباح المصباح فى زجاجةٍ الزجاجه، کانها کوکب درىٌ یؤقد من شجرةٍ مبارکة زیتونةٍ لا شرقیةٍ و لا غربیةٍ یکاد زیتها یضئُ و لولم تمسسه نار نور على نور» آمده است.

مقصوره: در طرف جنوبى این ایوان، مقصوره‏اى به ارتفاع 30 و دهانه 23 متر وجود دارد که در ضلع جنوبى آن محراب بزرگى قرار دارد. در ضلع شمالى آن سه درگاه بزرگ و کوچک به ایوان و از طرف شرقى و غربى آن هم دو درگاه به دو گوشوارى که در دو طرف قرار دارد، گشوده شده است.

محراب شاه‌نشین آن به عرض یک متر و دهانه چهار متر با پوشش پخ و بغله‏ها و اسپر که به کاشى‏هاى خشتى منقّش هفت رنگ زمان فتحعلى شاهى مزیّن شده و داراى پوشش رسمى بندى و معقّلى است. بقیة دیوار ایوان از جرز و اسپر، داراى ازاره 30/1 متر سنگى و بالاى آن آراسته به گچبرى با نقشه ملات سازى طلایى است و سه درگاه ورودى آن یکى در وسط با دهانه پنج متر و دو درگاه دیگر هر کدام با دهانه دو متر در طرفین قرار دارد.

در کمر آن کتیبه‏اى کمربندى از گچبرى به خط ثلث ممتاز «شیخ محمّد حسن قمّى» که روى آن سورة تبارک نوشته شده، دیده مى‏شود. در پایان عباراتى که نشان از تعمیر مقصوره و احداث شبستان‏ها از طرف فتحعلى شاه در سال 1246 دارد، گچبرى شده است که البته بیشتر آن ساییده شده و غیرقابل خواندن است. فقط در ضلع غربى آن، نام فتحعلى شاه قابل رؤیت است.

در چهار طرف مقصوره، نیم طاقى بالا آمده که فرم مربّع را به هشت ضلعى بدل ساخته و تمام بدنه آن‌ها به صورت قوسى مقعر، آراسته به کنده‌کارى توأم با نقّاشى‏هاى رنگین است و پوشش آن‏ها با پوشش درگاه در یک سطح قرار دارد. در این قسمت هشت‌نما با بدنه گچبرى شده مشاهده مى‏شود و در بالاى آن‏ها ساختمان به شکل شانزده‌ضلعى درآمده و شانزده‌نما ساخته شده است. این نماها یکى در میان، به صورت نورگیر میان تهى و توپر دیده مى‏شود که به وسیله کنده کارى توام با رنگ‏آمیزى مزین شده‏اند.

در بالاى این قسمت، مقصوره از چند ضلعى به صورت مدور در آمده و پاطاق گنبد به صورت عرق چینى بالا رفته است. بدنه پوشش، مانند کاسه‏اى گلدار است که آن به صورت واژگون قرار داده باشند. این پوشش با مقرنس آجرى تزیین شده که بدنه آن‌ها حوضچه‏ها و دیوار با نقشه ظریفى گچبرى و رنگ آمیزى شده است. نقشه هر قسمت با قسمت دیگر تفاوت دارد.

گوشواره‏ها: در اضلاع شرقى و غربى مقصوره، در وسط یک نما و در دو طرف آن دو درگاه با دیوار آجرى زیبا و پوشش دو قوسى است که به طرف گوشواره باز هستند.

دو گوشوار چشمه پوش با ستون‏هاى مضلع آجرى تزیین شده‏اند. گوشواره شرقى مشتمل بر نُه چشمه در سه ردیف به وسعت 21×21 متر است که در آن دو محراب آجرى وجود دارد و گوشوار غربى مشتمل بر شش چشمه در دو ردیف به وسعت از شمال به جنوب 21 متر و از شرق به غرب 23/12 متر است.

شبستان‏ها: مقابل ایوان، صحنى وسیع وجود دارد که از سه طرف محصور به شبستان‏هاى زیباى چشمه پوشى است که به دوران فتحعلى شاه تعلّق دارد. قدمت شبستان شرقى بیشتر است. این شبستان داراى نُه ردیف سه چشمه‏اى بر فراز 18 ستون شش ضلعى و نُه ستون چهارضلعى، یعنى جرزهاى جلوى صحن است که با درهاى آهنى شیشه پوش محصور شده است.

شبستان غربى نیز داراى نُه درگاه در سه ردیف است. ولى انتهاى آن سردابى سراسرى وجود دارد که از سوى «محمّد حسین خان نظام الدوله شاهسوند» ملقّب به «شهاب الملک» که بانى گلدسته‏هاى طلایى صحن عتیق در سال 1305 بود، احداث شده است. در نتیجه کف شبستان یک متر بالا آورده شده که این عمل موجب کاهش جذّابیّت آن شده است.

شبستان شمالى به علّت وجود ایوان شمالى از جلو به دو قسمت تقسیم شده که از هر طرف داراى دو چشمه است ولى از قسمت آخر که متصل به هم هستند، پنج چشمه به عرض 11 و طول هر قسمت 49 متر بنا شده است.

ایوان شمالى: در بین شبستان‌های شمالى، ایوانی به دهنة هفت، عرض هفت و ارتفاع 14 متر از آثار دورة فتحعلى شاه ـ سال 1248 هـ . ق ـ دیده مى‏شود که دیوار آن مزیّن به کاشى خشتى است و روى آن به خط ثلث سفید سورة مبارکه منافقون و در پایان عبارت «کتیبه به خط محمّدرضا الشریف القمّى فى 1248» نوشته شده است. در دو طرف آن دو چشمه و در قسمت بالا و دو طرف ایوان، دو ایوان فوقانى با پوشش مقرنس گچى با جرزهاى آجرى و لچکى‏هاى کاشى‌کارى معقّلى وجود دارد.

سر درِ ورودى: در قسمت ورودى صحن مسجد از طرف غربى ایوان، سر در ورودى به دهانه شش، عرض دو و ارتفاع هشت متر
با جدار سفیدکارى و پوشش مقرنس گچى از دورة فتحعلى شاه دیده مى‏شود. در قسمت کمر آن کتیبه‏اى کمربندى از کاشى خشتى زمینه لاجوردى قرار دارد و روى آن به خط ثلث، آیات
«یا ایها الذین امنوا اذا نودى للصلوة... و اللَّه خیرالرازقین» و در پایان کتیبه جمله «اقل الحاج شیخ عبّاس مصباح زاده 1381 قمرى» خوانده مى‏شود. در دو طرف ایوان، جرزى با پوشش مقرنس دیده مى‏شود که از دو طبقه تشکیل شده است.

محراب‏ها: در مسجد جامع قم محراب‏هاى متعدّدى، هر کدام براى منظور خاصّى ساخته شده است. در یکى از شبستان‏هاى شرقى مسجد محرابى وجود دارد که در مکانى پایین‏تر از جایگاه نمازگزاران قرار دارد تا هم نشانه خشوع امام جماعت باشد و
مهم‏تر از آن، کسانى که در حیاط مسجد هستند، هم سطح با امام جماعت قرار گیرند.

در داخل این محراب و روبه روى امام جماعت، مشبّک‏هایى وجود دارد که در فصول گرم سال مانند دستگاه تهویه هوا، هواى سرد و مطبوع را به داخل محراب هدایت مى‏کند تا امام جماعت و نمازگزاران از هواى مناسب برخواردار باشند.

در دو سوى این محراب پلّه‌هایى وجود دارد که به جایگاه منبر مانندی منتهى مى‏شود. ائمه جماعات پس از اقامه نماز و یا قبل
از آن بالاى این منبر مستقر مى‏شدند و به ایراد وعظ و
خطابه مى‏پرداختند.

صحن مسجد: صحن مسجد زمینى مستطیل شکل است که چهار طرف آن با بناهاى مسجد شامل گنبد، شبستان‏ها، گوشواره‏ها، زیر زمین، سردر ورودى و ایوان شمالى و جنوبى محصور شده است. وسط صحن، حوضى وجود دارد که بر زیبایى آن افزوده است. در گذشته در وسط حوض، آب انبارى وجود داشت که امروزه مسدود است.

در فصل تابستان، مخصوصاً شب‏ها، نماز جماعت در صحن مسجد اقامه مى‏شود، زیرا داراى هواى مطبوع و لطیفى است.

زیر زمین مسجد: زیر زمین این مسجد به جز هواى مطبوع و دلپذیر، از ارزش خاصى برخوردار است و جلوه دیگرى از هنر معماران ایرانى و اسلامى را عرضه مى‏دارد. این زیرزمین در سمت غرب مسجد قرار گرفته و روى آن شبستان بزرگى وجود دارد. زیرزمین به جز ستون‏های دیوار شبستان، داراى 18 ستون است که اخیراً توسّط سازمان میراث فرهنگى قسمتى از آن مرمّت شده است.

شاخص تعیین وقت نماز: از دیگر امکانات جالب توجّه مسجد، شاخصى است که به وسیله آن مى‏توان هنگام نمازظهر را تعیین نمود. این شاخص از سنگى تشکیل شده که روى آن خطى به صورت مورّب حکّاکى شده است. اگر آفتاب به وسط این شاخص نزدیک شود، نشان دهنده شرعى است. این شاخص در قسمت شمال مسجد روى تخته سنگى حکاکى شده است.

گنبد با شکوه مسجد: گنبد رفیع مسجد جامع قم یکى از باشکوه‏ترین، شگفت‏انگیزترین و رفیع‏ترین گنبدهاى مساجد ایران است. جاى تعجّب نیست اگر براى هر بیننده‏اى در مورد چگونگى ساخت این گنبد جاى سوالى وجود داشته باشد.

نباید فراموش کرد که براى ساخت این مسجد عظیم و با شکوه که حدود 6000 متر مربّع وسعت دارد، حتى یک شاخه آهن نیز
به کار نرفته و با گذشت سالیان سال از ساخت آن همچنان پابرجا
و استوار مانده است.

کتیبه‏ها: مسجد جامع قم داراى کتیبه‏هاى زیادى است. یکى از این کتیبه‏ها، کتیبه بالاى ایوان جنوبى است که نویسنده آن «محمّد حسین الشیرازى» بوده و آن را در سال 529 هـ . ق نوشته شده است. متن این کتیبه، قسمتى از سورة مبارکه نور است که با خطى زیبا با کاشى معرّق، منقوش شده است. این کتیبه به دستور مرحوم حضرت «آیت اللَّه العظمى بروجردى» تجدید بنا شد.

نکته جالب توجّه این که کتیبه با خطى درشت نوشته شده به طورى که مى‏توان از فاصله دور آن را به راحتى خواند. ارتفاع حرف «الف» این کتیبه تقریباً یک متر است.

مشبّک‏هاى بنا: قسمت‏هاى زیادى از بناها و ساختمان‏هاى مسجد جامع قم را مشبّک‏هاى آن تشکیل مى‏دهند. این مشبّک‏ها
حداقل دو فایده اساسى دارند، از طریق آن‏ها نور کافى و مطلوب به درون بخش‏هاى مختلف ساختمان‏هاى مسجد راه مى‏یابد و از
سوى دیگر براى تهویة هوا و خنک شدن قسمت‏هاى مختلف بنا، تأثیرى قابل توجّه دارند.