فهرست مطالب:

موقعیّت آرامگاه امامزاده یحیى سمنان.

نسب شریف..

شخصیّت مدفون در بقعه سمنان.

توصیف بقعه امامزاده یحیى.

 موقعیّت آرامگاه امامزاده یحیى سمنان

یکى از مزارات استان سمنان ، بارگاه مجلّل و زیباى امامزاده یحیى است که در محله اسفنجان و در گوشه جنوب غربى تکیه معروف «پهنه» واقع شده که در سال‏هاى اخیر به صورت باشکوهى تعمیر و کاشى‏کارى شده ‏است.

این بقعه متبرکه شامل گنبد عظیم و ایوان کاشیکارى، حرم و صحن است. در
مجموعه امامزاده کتیبه یا سنگ نوشته‏اى که دال بر بناى اوّلیّه آرامگاه باشد
وجود ندارد، و  قدیمى‏ترین تاریخ موجود در ایوان، مربوط به تعمیر و کاشى‏کارى
آن است که سال 1338 را نشان مى‏دهد، ولى طبق نوشته ایران، پل فیروز از
احداث گنبد، قریب ششصد سال مى‏گذرد. پیازى شکل بودن آن که معرّف
معمارى قرن هشتم و دوران مغول است نیز تأییدى بر این مطلب است.

 نسب شریف

ظاهراً این بقعه نیز مثل دیگر بقاع هم نام با یحیى ، به یحیى بن زید علیه‏السلام

شهرت داشته و مردم از او تنها به امامزاده یحیى نام مى‏برده‏اند. اما این که او
به کدام یک از امامان معصوم علیهم‏السلام منتسب بوده است نزدشان معلوم نبود تا
این که مرحوم آیه‏اللّه‏ علاّمه حایرى پس از تحقیقات کلّى درباره سلسله نسب
حضرت یحیى ، نتیجه را در 60 بیت شعر عربى در لوحه‏اى ثبت و در حرم
نصب کرده‏اند.

ایشان در این شجره‏نامه، آن حضرت را فرزند بلافصل امام موسى
کاظم علیه‏السلامو برادر بزرگوار امام رضا علیه‏السلاممعرّفى مى‏نمایند.[1] بر این اصل چنین
شهرت پیدا کرده که یحیى بن موسى علیه‏السلامهنگام مسافرت حضرت رضا علیه‏السلام از
مدینه به مرو جزو ملتزمین رکاب ایشان بوده ، و وقتى که به سمنان مى‏رسند،
حضرت رضا علیه‏السلاموى را جهت ارشاد خلق در سمنان مأمور مى‏نمایند . پس از
شهادت امام علیه‏السلام حضرت یحیى بن موسى علیه‏السلام به تحریک مأمون خلیفه
عبّاسى،نیز در سمنان به شهادت مى‏رسد و در محل کنونى دفن مى‏شود.[2]

هم چنین بر پیشانى ایوان ، کتیبه‏اى به خط ثلث و به رنگ سفید بر زمینه
لاجوردى وجود دارد که بر طبق نوشته آن، مدفون این بنا ، به شهادت «ابن
شهر آشوب» در مناقب و صاحب عمدة الطالب، حضرت امامزاده یحیى فرزند
امام موسى کاظم علیه‏السلام ـ برادر امام رضا علیه‏السلام خوانده شده است.[3]

مرحوم تفرشى در کتاب بدایع الأنساب در باره این بقعه مى‏نویسد:
«یحیى بقعه دارد در سمنان ، همین‏طور ابراهیم و اسماعیل و قاسم و عبداللّه‏

و اشرف که نتوانستم سلسله اینها را پیدا کنم».[4]

که این جمله از عدم اشتهار بقعه امامزاده یحیى ، در زمان مؤّف به یحیى
بن موسى بن جعفر علیه‏السلام حکایت دارد، زیرا خودِ او درباره بقعه امامزاده یحیاى
سبزوار مى‏نویسد: «یحیى بن امام موسى علیه‏السلام در میان بازار سبزوار بقعه دارد
اما در کتب ذکر نشده‏است.»[5]

بنابر این مى‏توان نتیجه گرفت که در نسب امامزاده یحیاى سمنان
اختلاف بوده و در آغاز گمان مى‏کردند که وى فرزند زید الشهید علیه‏السلام است که
پس از آگاهى از دفن آن حضرت در جوزجان، این بقعه را به یحیى بن موسى
بن جعفر علیه‏السلامانتساب داده‏اند. اما پس از مراجعه به کتب انساب و تاریخ ،
مبنى بر ادّعاى مدفون بودن یحیى بن موسى علیه‏السلامدر این بقعه از سوى
علاّمه حایرى رحمه‏الله به چنین مطلبى بر نخوردیم و فقط در کتب انساب و غیره ،
یحیى را جزو فرزندان امام موسى کاظم علیه‏السلاممعرّفى مى‏نمایند[6] و از
محل دفن او سخنى به میان نیاورده‏اند. معلوم نیست مرحوم آیه‏اللّه‏
حایرى رحمه‏اللهبراساس چه مدرک و مأخذى این بقعه را به فرزند بلافصل
امام موسى کاظم علیه‏السلامانتساب داده است . کما این که آن عالم ربّانى هم
چنین ادّعایى مبنى بر مدفون بودن على بن جعفر الصادق علیه‏السلامدر سمنان
دارند که على التحقیق صحیح نبوده چرا که آن بزرگوار در عریض وفات

یافته است و ما این مطلب را در کتاب انوار پراکنده در بررسى تاریخ و
زندگانى امامزادگان قم به تفضیل بیان داشته‏ایم.

به هر حال ابن عنبه درباره یحیى بن موسى علیه‏السلاممى‏نویسد: «لم یعقبّوا
بغیر خلاف: هم عبدالرحمن، و عقیل، والقاسم، و یحیى»[7]

از فرزندان امام موسى کاظم علیه‏السلام که بدون اختلاف علماء، نسلى
نداشته‏اند عبارتند از: عبدالرحمن، عقیل، قاسم و یحیى.

اما مرحوم محمّد کاظم یمانى نسّابه ، از اعلام قرن نهم هجرى مى‏نویسد:

«وأما یحیى‏بن الکاظم علیه‏السلام،فأولد بنین وبنات إنقرضوا ،ویقال: لهم عقب».[8]

یحیى پسر امام کاظم علیه‏السلام، داراى پسران و دخترانى بوده که منقرض
شده‏اند ؛ و برخى گفته‏اند که آنان داراى نسل‏اند.

با وجود آن که مرحوم یمانى خرق اجماع کرده، و همه علماى انساب
متقدّم قایل به عدم فرزند براى یحیى بن موسى علیه‏السلاممى‏باشند، بقعه‏یى در
روستاى ازناب در 12 کیلومترى جنوب شرقى شهر ابهر قرار دارد که به
استناد زیارتنامه و شجره‏نامه کاشى‏کارى شده سر در بنا ، صاحب آن ، یحیى
بن یحیى بن موسى الکاظم علیه‏السلاممعرّفى شده است.[9]

با این حال هیچ یک از علماى انساب و مورّخان بزرگ ، وفات یحیى بن
موسى علیه‏السلامرا در سمنان تأیید ننموده‏اند و این انتساب صحیح نمى‏باشد.

 شخصیّت مدفون در بقعه سمنان

هم چنان که اشاره شد، هیچ منبع و مدرکى که دال بر مدفون بودن یحیى
بن موسى علیه‏السلامدر سمنان باشد وجود ندارد و قرینه‏اى نیز در دست نیست که
این ادّعا را تأیید کند ، و همراهى یحیى با امام رضا علیه‏السلام نیز در هیچ یک از کتب
تاریخ ذکر نشده و این داستان نیز اخیراً ساخته و جعل شده که اعتبارى
ندارد.

درباره نسب این امامزاده نمى‏توان به طور قاطع نظر داد زیرا سه بقعه
دیگر نیز به نام یحیى در سمنان و اطراف آن وجود دارد که عبارتند از؛

1 ـ امامزاده یحیى ، روستاى شهمیرزاد.

2 ـ امامزاده یحیى ، روستاى آب من چشم.

3 ـ امامزاده یحیى ، گرمسار ، بخش مرکزى، روستاى محله باغ.

بنابر این آن چه در کتاب‏هاى انساب به آن اشاره شده ، و محتمل است که
در این بقاع مدفون باشند بیان خواهد شد.

مؤّف سراج الأنساب در ضمن معرّفى نسب قاضى ضیاء سمنانى، یکى از
اجداد وى را یحیى ذکر مى‏کند و نسب آن سیّد را چنین مى‏نویسد: «سیّد
الفاضل المرحوم القاضى بسمنان شمس‏الدین محمّد المتخلّص نصابى بن
زین العابدین بن باقر بن یحیى بن السیّد الفاضل باقر بن زین العابدین بن
محمّد بن تاج‏الدین بن حسین بن علی بن مرتضى بن سراهنگ بن علی بن
إسماعیل بن محمّد بن إسماعیل بن حسن بن محمّد بن مرتضى بن سراهنگ
بن علی بن إسماعیل بن محمّد بن إسماعیل بن حسن بن محمّد الأبهرى بن
أحمد بن عبداللّه‏ بن علی بن حسن بن زید بن امام حسن علیه‏السلام»[10]

مرحوم علاّمه نسّابه ضامن بن شدقم در کتاب تحفة الأزهار مى‏نویسد:
«در ماه ذى‏قعدة سال 1068 ه .ق قصد زیارت امام رضا علیه‏السلامرا نمودم که گذرم
به سمنان افتاد  و نزد قاضى آن جا سیّد جلیل نبیل شریف سیّدعلى بن
عبدالواسع[11] رسیدم که وى نسب شریف خود را برایم گفت».[12]

که طبق این قول نسب فوق و سکونت این خاندان در سمنان تأیید
مى‏شود. منتهى باید یادآور شد که به جزم قوى، شمس‏الدین محمّد، قاضى
سمنان در روستاى تویه در وارات بخش ثبتى شهر دامغان مدفون است که
متأسّفانه به فرزند موسى بن جعفر علیه‏السلامشهرت دارد.

غالب بقاع موجود در سمنان از جمله بقعه شاه مرتضى، سیّدصالح، سیّد
تاج‏الدین، سیّد مهدى ، سیّد کاظم، زین‏الدین على ، سیّدجلال، شیخ
علاءالدولة و سیّد مجدالدّین از همین خاندان مى‏باشند که متأسفانه غالب
آنان بدون نسب و یا فرزندان امام موسى کاظم علیه‏السلام زیارت مى‏شوند.

به هر حال، برخى احتمال داده‏اند که بقعه مورد بحث مدفن همین
یحیى بن باقر باشد که این نظریّه از اساس باطل است: زیرا وى در اواخر قرن
نهم هجرى در سمنان وفات یافته و بقعه کنونى در قرن ششم پا بر جا بوده
است. لذا نگارنده معتقد است که یحیى بن محمّد باقر در یکى از روستاهاى
سمنان مدفون شده است.

یحیى بن محمد باقر بن زین‏العابدین، طبق گفته علاّمه ضامن بن شدقم،

داراى یک فرزند به نام محمّد باقر بوده که وى صاحب دو فرزند معقب به
اسامى علاءالدین و زین العابدین بود و به ظن قوى این بزرگواران در سمنان
وفات یافته‏اند و بقاع موجود از آنِ همین سادات بزرگوار مى‏باشد.

اما احتمال دیگرى که نسبت به شخصیّت مدفون در بقعه مورد بحث در
سمنان داده شده و قراین نیز آن را تأیید مى‏کند، مدفون بودن امامزاده
یحیى بن محمّد بن امام جعفر الصادق علیه‏السلام است.

زیرا اگر بپذیریم بقعه بسطام که منسوب به محمّد الدیباج بن امام
جعفرالصادق علیه‏السلاماست و برخى از علماى انساب و مورّخان نیز چنین احتمال
داده‏اند،[13] ثابت مى‏شود که بقعه یحیى سمنان از آن فرزند آن حضرت
مى‏باشد ؛ زیرا علماى أنساب و مورّخان ذکر نموده‏اند هنگامى‏که محمّد
الدیباج در حال وفات بود «لمامات أبوه أوصى إلى إبنه یحیى»[14] به فرزند خود
یحیى وصیّت نمود  واضح است که این وصیّت باید در بسطام محل وفات او
صورت مى‏گرفت.

اما اگر قول دیگر مورّخان مبنى بر مدفون بودن آن حضرت را در جرجان
بپذیریم کما این که عقیده نگارنده در کتاب قیام محمّد الدیباج بن امام جعفر
الصادق علیه‏السلاماست و مدارک زیادى هم این ادّعا را تأیید مى‏کند،[15] باز هم

دلایلى در دست است که یحیى بن محمّد الدیباج در این منطقه سکنى
گزیده و برخى از برادرزادگان و بنى‏اعمام او نیز در سمنان بوده‏اند. به هر حال تا
سند دیگرى معارض احتمال اقرب به صواب ما نباشد، نگارنده جزماً معتقد به
مدفون بودن یحیى بن محمّد بن جعفر الصادق علیه‏السلامدر بقعه مذکور است.

 توصیف بقعه امامزاده یحیى

مجموعه این زیارتگاه عبارت از صحنى وسیع و ایوانى رفیع و شکوه‏مند،
گنبدى بزرگ و حرمى زیباست . ایوان بنا به ارتفاع 5/12 متر، سراسر، داراى
تزیینات کاشى‏کارى است . هم چنان که اشاره شد بر پیشانى ایوان کتیبه‏اى
به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردى دیده مى‏شود که طبق نوشته آن به
شهادت ابن شهر آشوب در مناقب و صاحب عمدة الطالب و کشف الغمّه و
کتاب‏هاى دیگر، این حضرت فرزند صلبى امام هفتم شیعیان است.

کاشى‏کارى ایوان در سال 1348 شمسى با کمک مردمان خیّر و سعى و
کوشش آقایان محمّد حسین هراتى ـ مهدى مهدوى ـ استاد حسن معمار
طلوعى ـ محمّدعلى فرهى ، حسین على حسین‏پور و اعضاى هیئت امناء
صورت گرفته است.

در طرفین ایوان ، دو غرفه ساخته شده که یکى دفتر هیئت امناى آستانه
و غرفه دیگر موزه امامزاده را تشکیل مى‏دهد . حرم مطهّر، مربع شکل به
ابعاد 7 متر است که در وسط ضریح آن قرار دارد. در گذشته ضریح چوبین زیبا
و طرّاحى شده‏اى به طول 25/3 متر و عرض 75/2 متر بر پایه‏اى از سنگ
مرمر به ارتفاع 20 سانتیمتر بر روى قبر گچى قرار داشت . تزیینات حرم
منحصر به ازاره کاشى‏کارى آن مى‏باشد که از کاشى خشت‏هاى سفید که
داراى گل‏هاى لاجوردى است تشکیل شده است.

سطح داخلى گنبد نیز داراى گچ‏برى‏هاى زیبائى است. در دو ضلع
شمالى و جنوبى حرم دو طاق‏نماى بزرگ و در ضلع غربى و رو به قبله دو
محراب ساده تو در تو ساخته شده که در گذشته محل روشن کردن شمع بود.
کف حرم از سنگ مرمرهایى با رگه‏هاى سرخ مفروش شده است . از نفایس
حرم، درِ کنده‏کارى شده بسیار زیبایى است که از چوب ساخته شده است.
گنبد عظیم بقعه که بر بالاى حرم بر روى چهار فیل پوش استوار است، پیازى
شکل با ساقه‏اى کوتاه مى‏باشد . نماى خارجى گنبد را با کاشى‏هاى فیروزه‏اى
پوشانده و بر گوشه کاشى میخ سر پهن براى نگهدارى آن نصب شده که بر
زیبایى گنبد مى‏افزاید. نقوش هندسى بالاى گنبد را کاشى‏هاى سفید و سیاه
تشکیل مى‏دهد . بر نوک گنبد یک قپه کوچک کاشى‏کارى و دو گوى
مهتابى خود نمایى مى‏کند . ارتفاع گنبد از سطح بام 10 متر و محیط خارجى
آن 27 متر مى‏باشد . برگردنى کوتاه گنبد سوره مبارکه تبارک «الملک» به خط
سفید بر زمینه لاجوردى نوشته شده است. سالن بزرگ «حسینیّه» امامزاده

در طرف چپ حرم واقع شده که براى برگزارى جشن‏ها و سوگوارى‏هاى
مذهبى اختصاص یافته است.

صحن وسیع آستانه با درخت‏هاى سر سبز کاج و آب‏نماى جلوى ایوان،
زیبایى خاصّى به این بناى پر ابّهت داده است . در گوشه شمالى صحن،
آشپزخانه‏اى وجود دارد که از الحاقات سال‏هاى اخیر است و داراى در
ورودى و سه پنجره با پشت بغل‏هاى کاشى‏کارى مى‏باشد. بر بالاى پنجره
سمت چپ در متن کاشى‏هاى لاجوردى این اشعار مرقوم شده‏است:

به سمنان هر که با اخلاص یحیى را زیارت کرد

 شفاعت خواه او باشد به حق شاه خراسانش

زخوان نعمت دار الشفاى حضرت یحیى

 تبرّک جو که چشم لطف دارد سوى مهمانش

بر بالاى پنجره وسطى چنین نگاشته شده: «بسم اللّه‏ الرحمن الرحیم،
آشپزخانه مهمانسراى حضرت امامزاده یحیى علیه‏السلامتأسیس اردیبهشت 1348
ساخت ایلیاى اصفهان».

در قسمت بالاى پنجره دست راست بقیّه اشعار فوق نوشته شده است:

به سمنان چتر دولت حضرت یحیى بن موسى زد

 که از هر حادثه باشد باذن اللّه‏ نگهبانش

به یمن نام یحیى ملک ایران باد پاینده

 به یمن نام یحیى زنده باد شاه شاهانش

درگذشته، این امامزاده داراى یک هشتى با طاق گنبد کم‏خیز و تزیینات
معقلى و سر در جالب با چند اتاق در طرفین بود . چنار قطور و سر به فلک
کشیده‏اى در سمت راست ایوان قرار داشت که متأسفانه از ریشه قطع و
بناهاى مذکور نیز ویران شد و به جاى آن دور صحن را نرده آهنین کشیده‏اند.

مجموعه این امامزاده به وسیله هیئت امنا و زیر نظر اداره کل اوقاف

سمنان اداره مى‏شود.[16]

باید یادآور شد که در این بقعه قبر شریف چند تن از علماء سمنان از
جمله حضرت آیه‏اللّه‏ شیخ محمّدرضا فیض سرخه‏اى سمنانى، و
حجّه‏الاسلام حاج غلامحسین هراتى ، و آیه‏اللّه‏ حاج شیخ مهدى شریفى و
تنى چند از علماء دیگر آرمیده‏اند که شرح حال آنان را در کتاب قیام محمّد
بن جعفر الصادق علیه‏السلامنگاشته‏ایم.

طرح توسعه امامزاده یحیى سمنان نیز از سوى اداره اوقاف این
شهرستان با جدّیت در حال اجراست و زمین‏هاى پیرامون آن را جهت
توسعه خریدارى نموده‏اند و مراحل ترتیب بنا در حال انجام است.