مزارات ایران و جهان اسلام

فرزندان سلطان علی (مشهد اردهال)

مقدمه

علی بن محمد باقر(ع) فرزند امام باقر(ع) و از اصحاب برادرش امام صادق(ع)[1] است. علی وخواهرش زینب ازمادری کنیز (ام ولد) به دنیا آمدند.[2]چنین مشهور است که عده‌ای از دوستداران اهل بیت(ع) از اهالی چهل حصران و فین کاشان نامه‌ای خدمت امام باقر (علیه‌السلام) نوشتند، که چون ما از محضر شما دور هستیم یکی از فرزندان خود را برای راهنمایی و تربیت و تعلیم احکام به جانب ما بفرستید. آن حضرت فرزند خود، علی بن محمد(ع) را با رسولان روانه کاشان کرد و اسباب سفر آن حضرت را برادرش امام صادق(ع) فراهم نمود.[3]

گویند: هنگام ورود سید علی، در فین حدود ۶ هزار نفر برای استقبال آمدند. وی مدتی در جاسب و خاوه مشغول هدایت مردم بود و بیشتر در مسجد جامع کاشان -که فعلا در کوی میدان کهنه واقع است - مشغول عبادت بود و شیعیان برای ادای نماز جمعه خدمتش مشرف می‌شدند، و کرامات زیادی مشاهده می‌نمودند.[4]

تذکره نویسان  محلی گویند علی بن محمد، نامه‌هایی برای پدر بزرگوارش به مدینه می‌فرستاد و حالات خود و شیعیان را بیان می‌فرمود، تا در سال ۱۱۴ هجری قمری خبر شهادت پدر بزرگوارش به آن حضرت رسید.[5]

بعد از حدود سه سال از شهادت امام محمد باقر(ع) در سال ۱۱۶ق، مخالفین، علی بن محمد را به همراه عده‌ای از دوستان و موالیان و منسوبین به وی شهید کردند. از آنجا که ۲۷ جمادی‌الثانی در سال شهادت علی بن محمد مصادف با ۱۷ مهر بوده، هر سال به مناسبت سالگرد وی در جمعه دوم مهر مراسم قالی شویان همراه با عزاداری کنار قبرش برگزار می‌شود.[6]

نقل شده است وی در لحظه وفات به شخصی به نام خواجه ملک شاه وصیت کرده است:

(ای دوست موافق! وصیتی چند دارم، باید به وصایای من عمل کنی:

    برادرم و نور دیده‌ام (سلطان محمود) از ترس دشمنان در خانه عبدالکریم بارکرسی پنهان شده است. کوشش کن او را به مردم چهل حصاران و فین رسانی که به وی آسیب نرسد.

    نامه‌ای به حضرت برادرم امام صادق(ع) عرضه کن و تمام وقایع و شرح غربت و مظلومی مرا بده و ذکر کن که مردم با من چه‌ها کردند و نگذاشتند، یک دفعه دیگر به خدمتت برسم.

    سلام مرا به دوستان فین و چهل حصاران برسان و بگو قبر مرا در همان محلی قرار دهند که به شما نشان داده‌ام و تخلف نورزند.[7]

صحت انتساب قبر

الف: در کاشان

مورخان و نویسندگان در محل دفن علی بن امام محمدباقر(علیه السلام) اختلاف نظر دارند. عده‌ای محل دفن وی را در مشهد اردهال (مشهد قالی) در ۴۰ کیلومتری غرب کاشان و در مسیر کاشان–دلیجان می‌دانند.[8] حتی کاربرد مشهد برای مقبره‌اش سابقه طولانی دارد و در کتاب نقض از آنجا با واژه مشهد یاد شده است.[9] در کنار مسجد جامع کاشان نیز مزاری به علی و ابراهیم و زینب فرزندان امام محمد باقر منسوب است.[10]از آنجاییکه اثبات هر کدام نفی دیگری را دربر دارد، لذا به نظر برخی در نسب این امامزاده تردیدی وجود ندارد.[11] و اصولا درباره دفن وی در مشهد اردهال تامل شدیدی است زیرا چگونه ممکن است که کسی فرزند امام، برادر امام و ابوالزوجه امام معصوم(ع) و از آن مهم تر بر اساس شهرت محلی وکیل امام محمد باقر(ع) در امر تبلیغ تشیع اهالی کاشان باشد و گزارش آن در هیچ یک از کتب رجالی شیعه ذکر نشده باشد و از آن مهمتر شهادت او در هیچ یک از کتب انشاب و تواریخ اشاره نگشته باشد ودرست صد و اندی سال بعد حضرت معصومه و عبدالعضیم حسنی به ایران و قم وری هجرت کردند و در اکثر کتب تواریخ و رجال و سیره ورودشان ثبت شده و حتی شیخ صدوق روایات ایشان را ذکر نموده است. بنابراین عدم ذکر نام علی بن امام محمد باقر(ع) در آثار قرن سوم و چهارم هجری گویای عدم دفن شخص دیگر در این بقعه است که طالبین می توانند به دیگر آثار مولف مراجعه نمایند. [12]

در دوره سلجوقیان، مزار این امامزاده در آبادی کامل بوده و سید ابوالرضا فضل الله راوندی قصاید فراوانی درباره این بنا و بانیان آن سروده است.[13]

صاحب ریاض العلماء می‌نویسد: «سید آجل سید علی بن مولانا امام باقر از بزرگان و اکابر فرزندان امام محمد باقر است و بیان عظمت شأنش نیازی به کلام طولانی ندارد. قبرش در حوالی کاشان و معروف به «مشهد بارکرس» است. گنبد رفیع و عظیمی دارد و جماعتی از علمای شیعه نیز در شأن او فضایلی گفته و دربارهٔ کرامات او و مشهدش حکایاتی دارند.»[14]

ب:بغداد

نخستین بار، صفی‌الدین محمد بن تاج‌الدین علی، معروف به ابن طقطقی حسنی (متوفای 709ه‍ .ق) درباره مدفن علی بن امام محمد باقر(ع) نوشته: «علی بن محمد الباقر7... کان له بنتاً اسمها فاطمة تزوّجها الکاظم7 و قبر على هذا ببغداد بالجعفریة ظاهر سور بغداد»^[15]؛ «علی بن امام محمدباقر7، یک دختر به نام فاطمه داشت که با امام کاظم7 ازدواج نمود و قبر وی، در جعفریه بغداد، آشکار است».

سپس او از تاریخ ابن نجار نقل کرده است که در جعفریه، روستایی از توابع خالص و نزدیک بغداد، سنگ قبری آشکار شد که روی آن، نوشته شده بود: «بسم الله الرحمن الرحیم هذا ضریح الطاهر علی بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب7». روی آن نیز گنبدی از خشت، ساخته شد و پیرمردی از کاتبان، به نام علی بن نعیم که عهده‌دار نوشتن دیوان خالص بود، آن را تعمیر و تزیین کرد و بر آن لوسترهایی از مس آویخت و اطرافش نیز رواق وسیعی ساخت؛ به‌طوری‌که از زیارتگاه‌های مشهور شد.^[16]

سپس ابن‌طقطقی اضافه می‌کند که اکنون این آرامگاه ناشناس، خراب و ویرانه است و گروهی از فقرا در آن سکونت دارند و احتمال دارد تا مدتی دیگر، اثری از آن به‌جای نماند.^[17]

الان این قبر در منطقه مربعه شهر بغداد، در خیابان رشید و کنار جامع سلطان علی، واقع شده و از زیارتگاه‌های مهم شهر بغداد است. در گذشته، به‌صورت بنای کوچکی، کنار نهر دجله، واقع بود که یک اتاق مربع شکل و گنبدی نیز داشت. مردم آن را زیارت می‌کردند و پیرمردی که خادم آنجا بود، با درآمد نذورات و کمک‌های مردم، زندگی خود را می‌چرخاند.[18]

در سال 1310ه‍ .ق، ابوالهدی افندی صیادی، متوفای 1328ه‍ .ق، نامه‌ای برای تجدید بنای این آرامگاه، برای سلطان عبدالحمید عثمانی می‌نویسد و موافقت ساخت آرامگاه را می‌گیرد.^[19] پس از آن، این بنای باشکوه، ساخته و بارها بازسازی شده و توسعه یافته است.^[20]

ج: مزه دمشق

در مدرسه اتابکیه در محله «جُبَیله»، در کوچه «باب الحدید» (از دروازه‌های تاریخی شهر حلب) ، قبری منسوب به علی بن امام محمد باقر7 وجود دارد. مدرسه اتابکیه، از مدارس تاریخی حلب است که در دوره ایوبی، «اتابک طغرل بن عبدالله»، آزاد شده ملک الظاهر غازی ایوبی،آن را در سال 620 ه‍ .ق ساخته است. این تاریخ در کتیبه موجود بر سردر مدرسه ثبت شده است. مجاور مدرسه نیز خانقاهی وجود داشته که آن را هم اتابک طغرل ساخته بوده است.^[21] حدود سال 1320ه‍.ق، اداره معارف (آموزش) حلب، دیوار میان مدرسه و خانقاه را از بین برد و این دو مکان را به یک ساختمان تبدیل کرد. سپس در طبقه همکف و اول مدرسه، اتاق‌هایی برای کلاس درس ساخت و آن را به یک مدرسه ابتدایی به نام «مدرسه نجات» تبدیل نمود.^[22]

به نوشته «راغب طباخ حلبی»، در سمت راست (بخش غربی) شبستان مدرسه، قبر بانی آن، یعنی اتابک طغرل، وجود داشته است. اما در سال 1286ه‍ .ق، مردی که خود را از اهالی مکه با نسب قریشی می‌دانست، در این مدرسه و خانقاه سکونت گزید و کتیبه موجود بر سردر خانقاه را از بین برد و به‌جای آن، کتیبه دیگری قرار داد. این کتیبه جدید، به‌طور خلاصه بیانگر آن بود که این بنا به اشاره شیخ محمد بن احمد مکی قرشی از خلفای شیخ محمد جان نقشبندی، بازسازی شده است. این مورخ حلب تأکید کرده است که این مرد، از اهالی «مرعش»^[23] بوده که اندکی پیش از تاریخ مذکور به حلب می‌آید و از آنجا به مکه می‌رود و مدت کمی در آنجا می‌ماند. سپس با لباس اهل مکه و عمامه بر سر، به حلب باز می‌گردد و ادعا می‌کند که از اهل مکه و قریشی است. راغب طباخ در ادامه افزوده است که وی، در سال 1302ه‍ .ق درِ ورودی شبستان مدرسه را بازسازی کرد و بر دیوار آن نوشت: «اینجا قبر علی الجواد فرزند امام باقر2 است». اما قبر موجود در شبستان مدرسه، در واقع قبر واقف مدرسه است.^[24]

فرزندان علی

شاید تا کنون کسی درباره فرزندان سلطان علی به جز اشاره به تنها دختر او مطلبی نیافته باشد. خوشبختانه با تحقیقات فراوان مطالبی یافت شد که نشان از استمرار نسل علی تا قرن چهارم هجری دارد.

1-فاطمه

مصعب زبیری می‌نویسد:

(علی بن محمد (باقر) دختری به نام فاطمه داشت که مادرش ام ولد بود و امام موسی بن جعفر (ع) با این دختر ازدواج کرد.»[25] همین مطلب را دیگر علمای انساب نوشته اند.[26]

روایتی از امام موسی کاظم (ع) در دست است که نشان می دهد امام موسی کاظم(ع) به جهت بد اخلاقی فاطمه بنت علی او را طلاق داده است. متن روایت چنین است: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ‏  عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ خَطَّابِ بْنِ مَسْلَمَةَ قَالَ: کَانَتْ عِنْدِی امْرَأَةٌ تَصِفُ هَذَا الْأَمْرَ وَ کَانَ أَبُوهَا کَذَلِکَ وَ کَانَتْ سَیِّئَةَ الْخُلُقِ وَ کُنْتُ أَکْرَهُ طَلَاقَهَا لِمَعْرِفَتِی بِإِیمَانِهَا وَ إِیمَانِ أَبِیهَا فَلَقِیتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى ع- وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْ طَلَاقِهَا إِلَى أَنْ قَالَ فَابْتَدَأَنِی فَقَالَ کَانَ أَبِی زَوَّجَنِی ابْنَةَ عَمٍّ لِی وَ کَانَتْ سَیِّئَةَ الْخُلُقِ وَ کَانَ أَبِی رُبَّمَا أَغْلَقَ عَلَیَّ وَ عَلَیْهَا الْبَابَ رَجَاءَ أَنْ أَلْقَاهَا فَأَتَسَلَّقُ الْحَائِطَ وَ أَهْرُبُ مِنْهَا فَلَمَّا مَاتَ أَبِی- طَلَّقْتُهَا فَقُلْتُ اللَّهُ أَکْبَرُ أَجَابَنِی وَ اللَّهِ عَنْ حَاجَتِی مِنْ غَیْرِ مَسْأَلَةٍ.[27]

خطاب پسر مسلمه می گوید، نزدم زنی شیعه بود و پدرش نیز از شیعیان به شمار می آمد اما خود زن بد اخلاق بود، از طرفی به جهت شیعه بودن او ، اکراه داشتم که طلاقش دهم زیرا از ایمان او و پدرش با خبر بودم تا اینکه ابوالحسن موسی(ع) ،امام موسی کاظم(ع) را ملاقات کردم خواستم درباره طلاق دادن این زن با او مشورت کنم که حضرت همین که مرا دید، شروع کرد به صحبت فرمودن و گفت:پدرم دختر عموی مرا به ازدواجم درآورد اما او بد اخلاق بود، پدر گاهی درب را بروی من و او می بست تا شاید  او را ملاقات کنممحبت ایجاد شود(به نظر می رسید حضرت با او قهر یا از ایشان فراری بود) اما من از طریق دیوار فرار می کردم تا او را نبینم،پس از وفات پدرم، او را طلاق دادم. خطاب می گوید، الله اکبر، بدون انکه مساله را از من بپرسی جوابم را دادی.

در این روایت چندین مطلب نهفته است و آن اینکه، همسر امام وپدرش شیعه بودند، دختر عموی او بود.و تا زمانیکه پدرش در قید حیات بود به احترام امام صادق(ع) طلاقش نداد و آخر اینکه بدون سوال خطاب به سوالش جواب داد. از آنجاییکه تنها علویه ای که در منابع رجالی و حدیثی و تاریخی در عقد امام موسی کاظم(ع) بود ، فاطمه دختر علی بن امام محمد باقر(ع) می باشد، لذا به نظر می رسد که همو باشد که امام طلاقش را داد. به هر حال این مطلب هیچ از ارزش و مقام سلطان علی کسر نخواهد شد.

2-اسماعیل

در منابع قدیم نسبی نامی از او برده نشده است. اما در برخی از منابع معاصر برخی مدعی هستند که شیخ على بن شهاب بن محمد بن على الحسینى الهمدانى(متولد 12 رجب سال 714- متوفای 786 ه.ق )‏ از نسل إسماعیل بن على‏ بن‏ محمد بن‏ على‏ بن‏ الحسین‏ السبط علیه السلام می باشد.[28] که درباره این ادعا باید تحقیق بیشتری نمود.

3- حسن

در برخی از کتب رجالی شیعه از او یاد شده که فرزندی به نام ابوالحسن علی بن حسن داشته که از مشایخ شیخ صدوق علی الرحمه بوده است.[29] این مطلب از کتاب الخرائج رواندی به صراحت ذکر شده است.[30] او از أبی الحسین بن رجا روایت می نموده که مدح بزرگی برای او به شمار می آید.[31]

در برخی از منابع نوشته شده که حسن بن علی، فرزندی به نام جعفر داشته که از او محمد به وجود امده وایشان در ایام معتمد عباسی خروج نموده است.[32]

4-احمد

فرزند دیگری نیز از برخی از نویسندگان معاصر برای علی بن محمد الباقر (ع) جعل نموده اند که اصلا واقعیت نداشته و نسل زیادی را به او منتسب دانسته اند و چنین معتقدند که نام وی احمد بوده و قبر ش در اصفهان در باغای که سر راه محله خواجو است، قرار دارد.[33]

بنابراین علی بن امام محمد باقر(ع) به غیر از فاطمه، فرزند پسری بنام حسن داشته و از دو فرزند به نام ابوالحسن علی و جعفر به یادگار ماند که جعفر فرزندی به نام محمد در ایام خلافت معتمد عباسی خروج کرد. اسماعیل و احمد ، دو فرزند دیگر علی بن محمد باقر(ع) در منابع متقدم رجالی و انساب وجود ندارد و تنها از قرن یازدهم هجری در کتابهای شرح حال نویسی ادعا شده است و نیاز به تحقیق بیشتر دارد.

کتابنامه

• توفیق،سید محمد مهدی، شهید اردهال، پیام مهدی۴، قم، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
• حسینی زرباطی، حسین، بغیة الحائر فی احوال اولاد الامام باقر(ع)، مکتبة آیة الله العظمی مرعشی النجفی، قم، الاولی.
• قزوینی، عبدالجلیل، نقض،سلسله انتشارات آثار ملی، تهران، ۱۳۵۸ش.
• قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، تحقیق ناصر باقری بیدهندی، انتشارات دلیل ما، قم،اول، ۱۳۷۹ش (دو جلد در یک مجلد).
• فرّخ یار، حسین، مجموعه تاریخی، مذهبی مشهد اردهال، هیئت امناء سلطان علی بن محمد باقر(ع)، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.
• شیخ مفید، الارشاد،قم، الناشر سعید بن حبیر، الاولی، ۱۴۲۸ق.
• محسنی، سید علی، نور باقر، انتشارات مشهور، ۱۳۸۳ش، چاپ اول.
• المشاهد العتره الطاهره، مؤسسه البلاغ، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
• حسنى، شریف عبدالحى، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، 8جلد، مطبعة مجلس، دائرة المعارف العثمانیة - هند - حیدرآباد، چاپ: 2، 1382 ه.ق.
• صدر، حسن، تکملة أمل الآمل، 6جلد، دار المؤرخ العربی - لبنان - بیروت، چاپ: 1، 1429 ه.ق.
• افندى، عبدالله بن عیسى‏بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، 7جلد، مؤسسة التاریخ العربی - لبنان - بیروت، چاپ: 1، 1431 ه.ق.
• شوشترى، محمد تقى، قاموس الرجال، 12جلد، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی - ایران - قم، چاپ: 2، 1410 ه.ق.
• خویى، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، 24جلد، [بى نا] - [بى جا]، چاپ: 5، 1413 ه.ق.
• مرتضى، بسام، زبدة المقال من معجم الرجال، 2جلد، دار المحجة البیضاء - لبنان - بیروت، چاپ: 1، 1426 ه.ق.
• نمازى شاهرودى، على، مستدرکات علم رجال الحدیث، 8جلد، فرزند مولف - ایران - تهران، چاپ: 1، 1414 ه.ق.
• ابن حیون، نعمان بن محمد مغربى، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام - قم، چاپ: اول، 1409 ق.