سیر ساخت و نصب صندوق و ضریح بر مرقد امامین جوادین (علیهماالسلام)

محمدمهدی فقیه بحرالعلوم[1] و علی احمدی[2]

چکیده: شهر کاظمین از نظر تاریخی و جغرافیایی، یکی از شهرهای مهم تاریخ اسلام است؛ زیرا در این سرزمین، کانون علم و عشق و هنر و صنعت نهفته است.

آرامگاه امامین جوادین (علیهماالسلام) همچون خورشیدی در قلب شهر کاظمین قد برافراشته و نورافشانی می‌کند و عطر دل‌انگیز آوای توحید و صلای عشق و معنویت از گلدسته‌های آن، مشام جان عاشقان را همواره نوازش می‌دهد.

هنر اسلامی و ایرانی بر در و دیوار، صحن و رواق، روضه و سرداب، صندوق و ضریح حرم، کاشی‌کاری و نقاشی، میناکاری ، تذهیب و ... نهایت سلیقه و هنر در معماری و طراحی حرم مشاهده می‌شود و چشم هر بیننده را نوازش می‌دهد.

این گنبد و بارگاه، خورشید درخشان زمین است و شکوه و جلال و عظمت و زیبایی از آن پرتوافکن است. نقاشی‌ها و تزینات دیگران، به خصوص تذهیب روضه منور و خاتم‌کاری صندوق و قلم‌زنی‌های ضریح مطهر، چشم هر بیننده را خیره می‌سازد.

از آنجایی که پرداختن به تمامی زوایای مختلف حرم مطهر جوادین (ع) خود کتابی را می‌طلبد، لذا در این مقاله سعی شد تا صندوق و ضریح مطهر این دو امام در طول اعصار و قرون، بررسی شود تا ضمن معرفی آن، که از آثار نفیس هنری است، جوابی به برخی مغرضان باشد که ساخت صندوق و ضریح، حتی بین اهل‌سنت و بزرگان آنان، رواج داشته و بزرگان و امیران و پادشان دوره‌های گوناگون، به تعمیر صندوق  و ساخت ضریح همت داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها: امام موسی کاظم (ع)، امام محمد جواد (ع)، کاظمین، مرقد، صندوق، ضریح، روضه منور.

مقدمه

درباره تاریخچه آستان مقدس جوادین (ع) و روند ساخت و ساز و تحولات معماری آن، تاکنون نوشته‌های متعددی در قالب کتاب و مقاله انجام شده است. از مهم‌ترین متونی که اکنون به عنوان منبع مهمی در نگارش تاریخچه بارگاه امامین کاظمین (ع) مطرح است، منظومه «صدی الفؤاد إلی حمی الکاظم و الجواد»، سروده محمد بن طاهر سماوی (درگذشته 1373ق) است که در سال 1941 میلادی در نجف چاپ شده است. این منظومه، یکی از چهار منظومه‌ای است که سماوی در بیان تاریخچه هر یک از عتبات عالیات عراق (نجف، کربلا، کاظمین و سامرا) سروده است.

همچنین یکی از بهترین تحقیقات صورت گرفته درباره بارگاه امام کاظم و امام جواد (ع)، کتاب "تاریخ کاظمین و بغداد"، تألیف مرحوم میرزا عباس فیض است که در سال 1327 شمسی در چاپخانه قم منتشر شده است.  اثر دیگری که به معرفی حرم کاظمین می‌پردازد، کتاب «تاریخ الامامین الکاظمین و روضتهما الشریفة من یوم دفنهما فیها الی زماننا الحاضر»، تألیف جعفر نقدی است که در بغداد در سال 1369ق / 1950م منتشر شده است. و نیز کتاب «تاریخ المشهد الکاظمی»، تألیف محمدحسن آل‌یاسین که در سال 1387ق / 1967م در بغداد به چاپ رسیده است. این اثر وزین در سال 1371 شمسی، به سفارش کنگره جهانی حضرت رضا (ع) با عنوان «تاریخ حرم کاظمین» به فارسی برگردانده و منتشر شده است.

تاکنون چند مقاله نیز به دو زبان عربی و فارسی، درباره تاریخچه بارگاه کاظمین نوشته شده است که در مقایسه با کتاب‌های موجود در این موضوع، اطلاعات دست اول یا تحلیل‌های جدیدی ارائه نمی‌دهد. همچنین کتاب‌هایی نیز تألیف شده است که به شهر کاظمین یا ابعاد دیگری از این آستان مقدس همچون مدفونین در آن می‌پردازد.

آنچه ما را به تدوین این مقاله ترغیب کرده، مهمترین جای حرم امامین جوادین (ع)، روضه منوره و یا همان خاک‌جای این دو امام است که اوج معماری و هنر اسلامی در آن به‌کار رفته و ما تنها به توصیف صندوق و ضریح آن خواهیم پرداخت.

تربت ابوابراهیم موسی (ع)

در پنجم یا ششم ذی الحجه سال 220 هـ.ق[3] هنگامی که امام ابوجعفر محمد الجواد به شهادت رسید، در کنار تربت جدش ابوابراهیم موسی بن جعفر (ع) به خاک سپرده شد.[4]

در منابع تاریخی، به چیزی که به طور مستقل وضعیت مشهد امام موسی کاظم(ع) را پس از دفن امام جواد(ع) بیان کند، دست نیافتیم، لکن آنچه دقیق می‌توان گفت این است که قبر این دو بزرگوار، جایگاه مخصوصی بوده[5] و افراد زیادی برای زیارت این دو امام به آنجا می‌رفته‌اند و از گفته بعضی از مورخان که از آن به " تربت ابی‌ابراهیم موسی" تعبیر کرده‌اند، چنین استفاده می‌شود که در آنجا گنبدی بوده که شامل هر دو قبر شریف بوده است.

ساخت اولین ضریح، توسط آل‌بویه

معزالدوله دیلمی در سال 334ه.ق، بغداد را تصرف کرد و امور آن را به دست گرفت. در سال 336 ه.ق دستور داد حرم مطهر کاظمین را تجدید بنا کنند. توسط عاملان وی، ساختمان تازه‌ای ساخته شد و ضریح و دو گنبد از چوب ساج روی آن دو قبر بنا شد و دیواری به دور آن کشیده شد. سپس دستور داد تا عده‌ای از سربازان دیلمی که تعدادی از اهالی مرو با آنان بودند، برای خدمتگزاری و حفاظت و انیت آنجا مستقر شوند.[6]

بعد ازساخت این بنا، هدایا مردم پشت سر هم تقدیم روضه مقدسه می‌شد. ازجمله چیزهایی که گفته شده بعد از تجدید بنا به روضه منوره هدیه شده، چاچراغ مربع برنجی زیبایی بوده که به دست ابوالحسن علی بن عبدالله بن وصیف الناشی، شاعر اهل بیت متوفای 365 ه.ق درست شده است.[7] الناشی مسگری چیره‌دست و ماهر و مبتکر بوده است.

در اواخر سلطنت آل‌بویه و به طور مشخص در نیمه اول قرن پنجم، ساختمان حرم به نهایت عظمت و شکوه و زیبایی رسید و با چراغها و محرابها و پرده‌هایی از طلا و نقره آرایش و مزین گردید.[8]

متاسفانه بر اثر فتنه و آشوبی که در ربیع الاول سال 443 ه.ق در بغداد رخ داد، عده‌ای به طرف حرم مطهر حرکت کردند و تمام آرامگاه و محتویات آنجا را آتش زدند و ضریح امام موسی بن جعفر (ع ) و نوه بزرگوارش امام جواد(ع) را به همراه گنبد چوبی که روی ضریح مطهر قرار داشت نیز سوزاندند.[9]

در گزارش دیگری آمده است :

"بعضی از افراد که از خدا و رسولش نمی ترسیدند ، بعد از سوزاندن گنبدها ، خواستند به نبش قبر امام موسی بن جعفر و حضرت جواد (ع) مبادرت ورزند که خداوند آنان را از این کار باز داشت."[10]

در گزارش دیگری این واقعه دلخراش چنین توصیف شده است:

"درهای مشهد باب التبن[11] شکافته شد و آنچه در آن بود به غارت رفت و نو و کهنه و قدیم و جدید آن آتش گرفت و ضریح و گنبد چوبی امام هفتم و امام نهم سوخت."[12]

سماوی نقل می کند که در سال 444 ه.ق بساسیری و ملک رحیم به کمک هم اقدام به برپاسازی حرم و تجدید بنای آن نمودند و صندوق تازه بر روی هر یک از قبرها گذاشتند و پایه هایی از چوب ساج بر روضه منوره و نیز گنبدی از همان چوب بر آنها بنا نهادند و در کنار آن از طرف جنوب تالار بزرگی و مسجدی با گلدسته بر پای ساختند .[13]

وضع صندوق در زمان سلجوقیان تا آخر بنی عباس

مجدالملک ابوالفضل براوستانی قمی در سال 490 ه.ق دستور تعمیر و باسازی حرم مطهر را صادر کرد و در پی این دستور حرم تعمیر و بازسازی شد و دو گلدسته برای آن ساخته شد و گنبد آن کاشی کاری و خاتم کاری گردید و دو صندوق جدید از چوب ساج بر روی قبر مقدس قرار گرفت و در کنار حرم، محلی برای استراحت زوار پدید آمد.[14]

در اواخر خلافت بنی عباس و در سال 575 ه.ق الناصر لدین الله اقدام به ساختن صندوق چوبی زراندود کرد و گلدسته های متعدد و رواق و تالاری تازه بنا نهاد و آنها را به بهترین شکل تزیین نمود و در اطراف حرم، اطاق‌هایی جهت اقامت زائرین برپا ساخت.[15]

در سال 623 ه.ق هنگامی که مستنصر عباسی به خلافت رسید، دستور تعمیر بنای کاظمین را صادر کرد و در نتیجه عمران او دو صندوق از چوب توت خوب و زیبا بر روی دو مرقد امامین جوادین(ع) قرار داد که کار ساخت آن تا سال 624 ه.ق به اتمام رسیده بود و خوشبختانه اکنون، صندوق امام هفتم در موزه بغداد در اتاق 16 ساختمان "دار الآثار العربیه" با شماره 623 نگه‌داری می‌شود.

صندوق مذکور از چوب توت ساخته شده و ضخامت تخته‌های آن به 5/5 سانتی متر می رسد. صندوق مستطیل شکل و سطح آن هموار است . طول ان 55/2سانتی مترو عرض آن 83/1و ارتفاع آن 95 سانتی متر است .

لبه‌های سرپوش صندوق با خط نسخ جدای از هم، در داخل کادری زیبا ، تزیین شده و سر صندوق که به اندازه 3 سانتی متر از سطح اطراف آن برآمدگی دارد با کنده‌کاری‌های قشنگ آراسته شده است. در چهار طرف آن، نوشته‌هایی با خطوط بزرگ و برجسته کوفی در نهایت زیبایی و ابتکار نقش بسته و این خطوط در میان طرحهایی به شکل درخت و گل و بوته از سطح نوشته  پایین‌تر است و کنده کاری زیبایی دارد.

عرض هر خط 43 سانتی متر و طول آن در دو طرف کوچک صندوق 5/90 سانتی متر و در دو طرف بزرگ به 189 سانتی متر می‌رسد. هر سطری از این خطوط در داخل حاشیه‌هایی مستطیل شکل که از خود چوبها نقاشی شده قرار گرفته، نوشته‌هایی که در صندوق نقش بسته عبارت است از:

الف : نوشته‌ای که به خط نسخ، بر روی سرپوش صندوق و از قسمت سر آن شروع می‌شود عبارت است از:

1 . بسم الله الرحمن الرحیم انما یرید الله لیذهب

2 . عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا . هذا ما تقرب ال (الله) تعالی بعمله خلیفته فی ارضه

3 . و نائبه فی خلقه سیدنا و مولانا امام المسلمین المفروض

4 . الطاعه علی الخلق اجمعین ابو جعفر المنصور المستنصر بالله امیر المومنین ثبت الله دعوته سنته ستمائه و اربع وعشرین .                             

ب : کتیبه هایی که به خط کوفی در اطراف صندوق نوشته شده عبارت  است از:

1 .  بسم الله الرحمن الرحیم

2 . هذا ضریح الامام ابوالحسن موسی بن جعفر

3. ابن محمد بن علی

4. الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام .[16]

در ماه ذی الحجه سال 646 ه.ق بر اثر بارانهای پیاپی، سیلاب سهمگینی در بغداد جاری شد که بر اثر آن شهر بغداد را آب فرا گرفت و همه غرب آن زیر آب رفت و حصار و دیوار حرم کاظمین (ع) خراب شد و آب بقدری روی دو ضریح شریف امام کاظم وامام جواد (ع) جمع شد که فقط سر گنبدها پیدا بود. [17]

بعد از این خرابی گسترده که بر اثر طغیان آب به وجود آمد، در سال 647 ه.ق خلیفه دستور تعمیر و مرمت حرم مطهر را صادر کرد که منجر به یافت ظرف سفالینی شدند که در آن هزار درهم قدیمی بود که هزینه حرم شد.[18]

در 11 ذیقعده همان سال خلیفه مستنصر بالله دستور داد دو روپوش به حرم موسی بن جعفر حمل کنند و آنها را روی دو آرامگاه شریف بیاندازند و در همان ماه اقدام به برداشتن آن کردند. [19]

اولین ضریح در قرن هشتم

ابن بطوطه در سال 727 ه.ق بغداد را دیده و درباره مشهد کاظمین چنین می نویسد:

"در این طرف (طرف غرب) قبر موسی بن جعفر پدر علی بن موسی الرضا است و در کنار آن قبر حضرت جواد قرار دارد. روی این دو قبر، ضریح چوبین کار گذاشته شده که سطح آن را با ورق نقره پوشانده اند و هر دو در داخل حرم قرار دارد."[20]

طبق این گزارش معلوم می‌شود دو صندوقی که مستنصر به حرم اهدا کرده بود، زیر یک ضریح چوبین قرار گرفته بود که ابن بطوطه از آن به عنوان "دکانه" یاد می کند.[21]

در سال 769 ه.ق سلطان اویس جلایری ، اقدام به تعمیر حرم نمود و دوگنبد و دومناره ساخت و دستور داد دو صندوق از سنگ مرمر خوب روی دو قبر قرار دادند و حرم را با کاشی‌هایی که سوره‌هایی از قرآن بر آن نوشته شده بود تزیین کرد.[22]

ضریح جوادین (ع) در دوره صفویه

با ورود فاتحانه شاه اسماعیل صفوی به بغداد در 25 جمادی الثانی سال 914 ه.ق ، دوران حکومت ترکمن‌ها به پایان رسید و پس از چندی اقامت شاه اسماعیل در بغداد و سر و سامان دادن اوضاع عراق، به زیارت حرم جوادین (ع) رفت و هدایای مختلفی به کسانی که در آنجا بودند، بخشید و برای خادمان آنجا، درجه و رتبه‌هایی تعیین کرد و دستور تخریب ساختمان و بنای قبلی حرم و تجدید دوباره آن را صادر کرد. این بازسازی با نصب دو صندوق چوبی روی قبرهای شریف و تزیین حرم پایان پافت.[23]

این دو صندوق که هم اکنون نیز بر روی دو قبر قرار دارد، بزرگ و از نظر حجم و شکل مساوی، مسطح و از چوبی خوب است و طول هریک 5/3 و عرض 2 و ارتفاع آن نیز قریب به 2 متر است. هر یک از این دو صندوق ، از چهار تخته بزرگ و هشت تخته کوچک، که متصل به تخته‌های بزرگ می‌باشد، ساخته شده است و با کتیبه‌هایی با خط نسخ برجسته و طرح های گل وبوته تزیین شده است. هر یک از قطعات کوچک صندوق با اشکال هندسی و گل و نقشه‌های گوناگون دیگر با کنده‌کاری و نقره‌کوبی و رنگ‌آمیزی آرایش یافته و خاتم‌کاری منحصر به فردی را به اجرا گذاشته است.

برای نقره‌کوبی صندوق از چوب‌های آبنوس، عناب، لیمو و ورق آهن، استخوان عاج فیل، شتر، اسب، صدف ماهی، شمش‌های برنزی و طلا و نقره استفاده شده و از انواع رنگ‌های معدنی براق و روغن صندلوس و روغنهای دیگر بهره گرفته شده است .

بر روی صندوق و اطراف آن کتیبه‌هایی به چشم می‌خورد که با خط نسخ نوشته شده است. این کتیبه‌ها در ستون های ده گانه صندوق نقش بسته و در چهار ستون طرف راست، چهار ستون طرف چپ و یکی در بالا و یکی در پایین قرار دارد. آغاز نوشته‌ها از پایین شروع می شود وبر روی تخته دوی نیز ستون دهگانه‌ای به همان شکل اولی نوشته شده است .

نوشته‌های تخته اولی به شرح ذیل است  :

1. هذا ضریح سید هذه الأمه و کاشف الکروب و الغمه و سابع معصومی الائمه.
2. کبیر القدر عظیم البینات کثیر التهجد و الصلوات المشهود له.
3. بالفضائل و الکرامات و المشهور بالعباده و المواظب علی الطاعات.
4. الامام (للخیر) القائم  الصائم العالم الذی هو لبناء  الباطل.
5. هادم. أبی ابراهیم  موسی الکاظم بن جعفر الصادق بن  محمد الباقر بن علی زین العابدین بن الحسین الشهید.
6. بن الامام (المفروض) الطاعه علی المومنین و امام المتقین اسد الله الغالب.
7. أبی الحسین علی بن أبی طالب علیهم الصلوات المبارکه و التحیات.
8. انماها ما أظلم لیلها و  ازهر ضحایا و کمل عمله و اصطناعه.
9. فی شهر الله الاعظم رمضان المبارک من شهور سنه ست و عشرین و تسمائه.
10. وصلی الله علی سیدنا و نبینا و آله الطاهرین و  الحمد لله رب العالمین.

بر لوح دوم، 10 سطر نوشته شده که  آنها هم از طرف قاعده، از جهت راست خواننده، نوشته شده است:

1. بأمر السلطان العادل الکامل محی مراسم.
2. الشریعه المصطفویه معلی  معالم الطریقه المرتضویه.
3. الذی فات سلاطین الافاق بحباک (سردقات).
4. جلاله مسدده واطناب ظلال معدلته علی.
5. مفارق أهل الاسلام ممدده و الموفق من عند الملک المنان.
6. السلطان بن السلطان بن السلطان السلطان.
7. ابوالمظفر شاه اسماعیل خان  الحسینی.
8. خلد الله اقبال واید علی مفارق اهل الاسلام.
9. ظلاله وتمت هذه الصنعه الشریفه  بعد مساعده
10. التوفیقات الالهیه و معاضده التأییدات الشاهیه فی  سنه ....

و در آخرین  خط، اعدادی تاریخی است یا زخرفه  که آنها واضح و روشن نیست.

(لا اله الا الله – محمد رسول الله – علی ولی الله) و ......

(محمد علی حسن. حسین علی محمد. جعفر موسی علی. محمد علی حسن)

1. اللهم صل علی محمد المصطفی.
2. وصل علی علی المرتضی.
3. وصل علی فاطمه الزهراء.
4. وصل علی الحسن المجتبی.
5. وصل علی الحسین الشهید بکربلا.
6. وصل علی علی زین  العابدین.
7. و صل علی محمد الباقر.
8. وصل علی جعفر الصادق.
9. وصل علی موسی الکاظم.
10. وصل علی علی الرضا.
11. وصل علی محمد التقی.
12. وصل علی علی النقی.
13. وصل علی الحسن العسکری.
14. و صلی علی محمد المهدی

متنی که بر صندوق ضریح امام جواد نوشته شده، با خط نسخ و حروف برجسته است که با بسمله و سوره دهر شروع و انجام آن: صدق الله العظیم وصدق رسوله الکریم است.

روی تخته بزرگ دیگر صندوق که در جهت مقابل قبله است کلمه (علی) با خط کوفی زیبا و با عاج کنده کاری شده و جمعا نه بار تا مرکز تخته، تکرار گردیده و کلمه محمد نیز محیط بر آن و 9 بار تکرار شده و جمعا 18 دایره شش گوش، که 6 تا در طرف بالا و شش تا در طرف پایین، 3 عدد در طرف راست و 3 تا در طرف چپ تخته قرار گرفته است .

به همین روش، بر روی دو تخته کوچک که متصل به تخته بزرگ است کلمه (علی) داخل دایره‌های شش گوش، 14 مرتبه تکرار شده است.[24]

از جمله کارهای بزرگی که شاه عباس صفوی برای حرم کاظمین (ع) انجام داد، این بود که دستور داد ضریحی محکم از فولاد ساخته و روی (دو صندوق چوبی) قرار دهند تا آن را از حوادث و غارتهایی که به هنگام جنگها و هرج و مرج ها و هجوم بادیه نشینان به شهر، حفظ و نگهداری کند.^[25]

با توجه به حوادثی که بعدا پیش آمد و روابط سیاسی بین ایران و ترکیه عثمانی تیره شد، ارسال ضریح مذکور تا سال 1115 هجری قمری به تاخیر افتاد. در ماه جمادی الثانی سال 1115 هجری قمری، کاروانی بزرگ از ایران، شامل دانشمندان دینی، وزیران، سرشناسان و پیشاپیش همه شیخ الاسلام شیخ جعفر کمره‌ای به همراه این ضریح، وارد کاظمین شدند.^[26]

مرحوم شیخ عباس قمی، ذیل احوال شیخ جعفر کمره‌ای، شیخ الاسلام اصفهان پس از علامه مجلسی، اشاره کرده است که در سال 1115ق، شخصی به نام «محمود آقا تاجر»، به همراه کاروانی ده هزار نفره که اهل حرم سلطان و اعیان دولت نیز در آن حضور داشتند، ضریح مشبّک حرم کاظمین را به آنجا منتقل کرد.^[27]

گرچه به نوشته آل یاسین، ضریح منتقل شده به کاظمین در سال 1115ق را ضریح ساخته شده به دستور شاه عباس دانسته است که به علت تیرگی روابط ایران و عثمانی، نصب آن سال‌ها به تأخیر افتاد؛  اما به نظر می‌رسد که باید سخن مرحوم عباس فیض را پذیرفت که گفته است: ضریحی از فولاد در زمان شاه سلطان حسین صفوی، به این آستان مقدس اهدا شد و بر روی تربت شریف امامین نصب شد؛  و این قول مطابق با نوشته شیخ عباسی قمی است.

جشن بزرگی به هنگام نصب ضریح مذکور برپا شد که هزاران نفر از مردم ایران و عراق در آن حاضر بودند. مورخین گزارش می‌کنند که این ضریح، بسیار بزرگ و باشکوه بوده و شامل نوشته‌های بسیاری از جمله سوره دهر و آیات دیگری از قرآن مجید و بخشی از قطعات شعری بوده است.[28]

در سال 1255ق، سلطان محمود دوم عثمانی، پرده ابریشمی گلدوزی نفیسی که پیش‌تر روی قبر مطهّر رسول خدا (ص) در مدینه منوّره قرار داشت، به حرم کاظمین اهدا کرد. این پرده در شب قدر ماه رمضان بر روی قبر نهاده شد و ماده تاریخ آن را عبارت «جاؤوا بأشرف سترٍ» ساختند. شاعران مشهور عراقی همچون عبدالغفار اخرس و عبدالباقی عمری نیز بدین مناسبت اشعار زیبایی سرودند که شعر اخرس این است:

یا امام الهدی و یا صفوه الله                         و یا من هدی هداه العبادا^[29]

یا بن بنت رسول الله یا ابن علی                   حی هذا النادی و هذا المنادی^[30]

قد اتینا بثوب جدک نسعی                           و اتیناک سیدی و قادا^[31]

فاتیناک راجلین احتراما                            واحتشاما و هیبته و انقیادا

انتم عله الوجود و فیکم                            قدعرفنا التکوین و الایجادا

مار کنتم الی نفائس دنیا                           و لقد کنتم بها افرادا

وانقلبتم منها و انتم اناس                         ما اتخذتم الا رضا الله زادا

ولقد قمتم اللیالی قیاما                              واکتحلتم من القیام السهادا

ان یکونوا کما اذاعوا فمن ذا                     مهد الارض سطوه و البلادا

و محا الشرک بالمواضی غزاه                   وسطا سطوه الاسود جهادا

حیث ان الاله یرضی بهذا                           بل بهذا من القدیم ارادا

فجزیتم عن اجرکم بنعیم                            یتوالی الارواح و الاجسادا

وابتغیتم رضا الاله  و لا زل                          تم بعز یصاحب الابادا

انتم یا بنی الرسول اناس                           قد صعدتم بالفخر سبعا شدادا

آل بیت النبی و الساده الطهر                       رجال لم یبرحوا امجاد[32]

ضریح جوادین در دوره قاجار تا حال حاضر

با روی کار آمدن قاجاریان در ایران، اقدامات عمرانی گسترده‌ای در عتبات عالیات آغاز شد. در سال 1270ق، به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار (1264-1313ق)، شیخ عبدالحسین طهرانی معروف به «شیخ العراقین» به عراق رفت تا بر اجرای طرح عمرانی وسیعی که شامل بازسازی و زیباسازی ساختمان‌های عتبات مقدسه شیعه بود، نظارت کند. کارهای عمرانی آستان کاظمین، در سال 1281ق و پس از پایان اقدامات عمرانی در کربلا و سامرا آغاز شد. از جمله کارهایی که در کاظمین انجام شد، تعویض ضریح فولادی صفویه، با ضریح نقره‌کوب جدید بود.

سید علی موجانی ـ بدون اشاره به منبع خود ـ از نصب ضریح طلای ساخته شده از سوی امنای دولت ایران بر تربت شریف امامین خبر داده است.^[33] نویسنده دیگری نیز اظهار نظر کرده است که در سال 1283ق به دستور ناصرالدین‌شاه، برای اولین بار ضریحی از نقره جایگزین ضریح فولادی دوره صفوی گردید.^[34] در حالی‌که ناصرالدین‌شاه که خود پس از این تاریخ از بارگاه کاظمین بازدید کرده، ضریح روی قبر را ضریح بزرگ فولادی توصیف نموده است^[35] و هیچ سخنی از دستور یا اراده خود مبنی بر تعویض ضریح این آستان به میان نیاورده است.

اما چیزی که می‌توان به درستی آن اطمینان حاصل کرد، آن است که نخستین ضریح مشبّک نقره‌پوش، در روز پنج‌شنبه 17 جمادی‌الثانی سال 1324ق، بر تربت شریف دو امام هفتم و نهم (ع) نصب گردید. این ضریح با هزینه سلطان بیگم دختر میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک (درگذشته 1302ق) و با تلاش حاجی میرزا محمد کاظم طباطبائی اصفهانی ناظم‌التجّار (درگذشته 1325ق) ساخته شد. تاریخ آغاز ساخت این ضریح سال 1323 و پایان آن سال 1324ق، و طول و عرض آن 74/6 × 17/5 متر بوده است.^[36]

طول این ضریح 76/6 و عرض آن 17/5 سانتی متر می‌باشد و ارتفاع بلندترین نقطه آن نزدیک 5/3 متراز روی زمین برجسته است و شبکه شبکه و پنجره‌ای و بنحو زیبائی نقش و نگار و طراحی شده است.

ساخت این ضریح طلائی برای اولین بار در سال 1324 همانطور که قبلاً ذکر شد تمام گردید اما بزدوی بخشی از جوانب آن دچار خرابی شد که با فراخوانی مؤمنین برای تعمیر و تجدید جاهای صدمه دیده و افزایش طلای آن، درست شد و در سال 1359 به پایان رسید. چنانکه این تاریخ را شیخ حسن آل اسدالله با جمله "عمر الضریح" در شعر خود به نظم ذکر کرده است و انجام این کار به دست زرگری به نام سید عباس الورد (کاظمی) تمام گردید.

ضریح بر روی پایه‌ای از آجر و سیمان (ساروج) بنا گردیده و از بیرون با سنگ مرمر پوشیده و 22 سانتیمتر از سطح زمین روضه برآمده است و روی آن پنجره‌های ضریح قرار گرفته که ارتفاع هر پنره 142 سانتیمتر و عرض آن به 107 سانتیمتر می‌رسد، در حد فاصل آنها ستونی به عرض 22 سانتی متر که با طلا تذهیب شده قرار گرفته است.

در سال 1385 هـ کتبیه‌ای قرآن به عرض 24 سانتی متر در قسمت فوقانی پنجره‌ها نصب گردید روی این کتیبه سوره دهر و فجر با طلا نوشته شده است.

در قسمت بالای این کتیبه به ارتفاع حدود 130 سانتی متر طرح و نقشه های مذهب به طلا دور تا دور ضریح مطهر را دربرگرتفه است. تذهیب این قسمت در سال 1378 هـ انجام شده  قبلاً نقره‌ای بوده است.

همانطور که گذشت، در ضریح از میانه طرف شرقی آن باز می شود و داخل ضریح دو صندق قبر امام کاظم و امام جواد علیهماالسلام وجود دارد.

خرابی‌های پدید آمده در صندوقها در سال 1363 هـ تعمیر و اصلاح شد. یکی از صندوقها با سرمایه حاج عبدالهادی چلبی کاظمینی و صندوق دیگر با مشارکت چهار نفر از تجار ایران و صرف چهار هزار دینار تعمیر و اصلاح گردید.

صندوقها بخاطر حفاظت از گرد و غبار، با شیشه‌های کلفت در بر گرفته شده و مخارج این شیشه‌ها را حاج عبدالهادی چلبی کاظمینی و حاج محمدعلی ابوالصمون پرداخت کرده‌اند.

سقف داخلی ضریح از چوب ساخته شده و مزیّن به نقوش هندسی و گل بوته است و مخارج تجدید و عمیر آنها را حاج حسن و حاج عباس امین کاظمینی پرداخت نموده ود ساخت آن به دست حاج عبدالرسول مشکور نجار انجام گرفته است.

طول هر روضه 10 متر و 62 سانتی متر و عرض هر یک 7 متر و 55 سانتی متر می باشد و طول هر یک از دو راهی که روضه ها را به هم متصل می سازد، 6 متر و 74 سانتی متر و به عرض 1 متر و 17 سانتی متر است

سطح  هر دو روضه و راهروها با سنگ مرمر خوب، فرش است و دیوارها تا ارتفاع صد و چهل اسنتی متری از روی زمین نیز، سنگ مرمر می‌باشد و در تاریخ 25 محرم سال 1370 به پایان رسیده است. بعد از این کتیبه، آئینه کاری شروع می‌شود و تا درون گنبدها که با کاشی‌های زیبا منقوش است، ادامه دارد.

در بالای روضه‌ها شش دریچه برای تهویه و نورگیری وجود دارد که به پشت بام حرم باز می‌شود و ارتفاع هر یک حدود 2 متر است. در قسمت بالای این دریچه‌ها از خارج کتیبه‌ای قرآنی از کاشی به عرض 60 سانتی متر دور تا دور بام هر دو روضه را دربرگرفته و در سال 1387هـ تجدید و تعمیر شده است.

در بالای ضریح، با نقره سوره‌های فتح، دهر، جمعه، نسا و آیه نور و بعضی از تاریخها نوشته شده است و کل نقره‌ای که در این کار مصرف شده تقریباً به دویست و پنجاه هزار مثقال می‌رسد ..

نقره کاری ضریح به دست سید محسن، فرزند زرگر معروف کاظمینی سید هاشم الورد و با همکاری سید محمدعلی و میرزا محمد شیرازی نجفی، انجام گرفت و حاج محمدعلی نجار کاظمینی شکل چوبی آن را ساخت. سید صدرالدین صدر آن را چنین تاریخ گذاری کرده است:

مذتم حسناً جاء تاریخه

(سنا الجوادین ازان الضریح)

در ضریح از وسط جهت شرقی باز می‌شود و بر آن نوشته‌های زیادی با نقره نقش بسته است که در زیر، متن آن نوشته‌ها را می‌آوریم:

(بانی ضریح، علویه علیّه، عالیه نوآبه، سلطان الحاجیه، صبیّه میرزا ابوالحسن خان حسینی مشیرالملک؛ به سعی و اهتمام جناب مستطاب حاجی میرزا محمدکاظم طباطبائی ناظم التجار، تمام شد 1324)

ابا ابراهیم                              یا محمد بن علی الجواد قال الله تعالی

ادخلوها بسلام آمین                    سلام علیکم طبتم فادخلوها خالدین

زان دهتک الرزیا                      بکاظم الغیظ موسی

الدهر عیشک نکد                     و بالجواهد محمد

سید  محمدعلی زرگر    1324

یا کافی المهمات. یا سمیع الدعاء یا مجیب الدعوات و یا ارحم الراحمین.

انی استبقت الباب راج عفوهم

قد لذت فی باب الضریح مؤملا

ثم اصطنعت النقش فیه محرراً

غفران ذنبی اصغراً أو اکبراً

یا موسی بن جعفر

یا باب المراد ادرکنی[37]

بعدها بخش‌هایی از این ضریح، به علت فرسودگی مرمّت و تعویض شد و این تعمیرات در سال 1359ق به پایان رسید. در سال 1385ق نیز کتیبه‌ای قرآنی به عرض 24 سانتی‌متر در بالای پنجره‌های ضریح نصب گردید که روی آن دو سوره «دهر» و «فجر» با خطوط طلایی نگاشته شده بود. همچنین پوشش نقره‌ای تاج بالای ضریح، در سال 1378ق با پوشش طلا تعویض گردید.^[38]

کتاب‌نامه

الف) عربی

1. آل‌یاسین، محمد حسن، تاریخ المشهد الکاظمی، بغداد: مطبعة المعارف، ط 1، 1387ق / 1967م.
2. ابن اثیر جزری، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر، 1399ق / 1979م.
3. ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الملوک والأمم، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط1، 1412هـ ق / 1992م.
4. ابن دحیه ، النبراس ، بیروت: دار الغرب الاسلامی، ط 1، 1993م.
5.  ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد، الحوادث الجامعة والتجارب النافعة فی المائة السابعة، تحقیق: مهدی النجم، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1424ق / 2003م.
6. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تصحیح: بهراد الجعفری، تهران: صدوق، چاپ 1، 1375ش.
7. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، تحقیق: السید احمد صقر، ط 2، بیروت: مؤسسة الاعلمی، 1408ق / 1987م.
8. جواد، مصطفی، «الکاظمیة قدیماً»، موسوعة العتبات المقدسة، جعفر الخلیلی، بیروت: مؤسسة الاعلمی، ط 2، 1407ق / 1987م، ج 9 (قسم الکاظمین).
9. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء (ارشاد الاریب الی معرفة الادیب)، تحقیق: احسان عباس، بیروت: دار الغرب الاسلامی، ط 1، 1993م.
10. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت: دار صادر، 1397ق / 1977م.
11. شیخ صدوق، محمد بن علی قمی، عیون اخبار الرضا (ع)، تصحیح: السید مهدی الحسینی اللاجوردی، تهران: انتشارات جهان.
12.  شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد الی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق: مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث، ط 1، بیروت: مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث، 1416ق / 1995م.
13. شیخ محمد سماوی ، صدی الفواد ، دار صادر، 1397ق / 1977م.
14. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم والملوک (تاریخ الطبری)، بیروت: روائع التراث العربی، ط 2‏‏، 1387ق.
15. قمی، عباس، الفوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، تحقیق: ناصر باقری بیدهندی، قم: بوستان کتاب، 1385.
16. مسعودی، على بن الحسین، اثبات الوصیة، بیروت: دار الاضواء، ط 2، 1409ق / 1988م.

ب) فارسی

1. ایزدی، حسین، «تاریخچه حرم کاظمین (ع)»، مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام کاظم (ع)، انجمن تاریخ‌پژوهان حوزه علمیه قم، قم: مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، 1392.
2. ترکمان، اسکندر بیگ، تاریخ عالم‌آرای عباسی، زیر نظر: ایرج افشار، تهران: امیرکبیر، 1382.
3. فیض، عباس، تاریخ کاظمین و بغداد (ج 1: تاریخ کاظمین)، چاپخانه قم، بی تا.
4. موجانی، سید علی، بازسازی تاریخ فراموش شده عتبات عالیات عراق، تهران: مجمع جهانی اهل بیت (ع)، چاپ 1، 1389.
5. ناصرالدین‌شاه، شهریار جاده‌ها: سفرنامه ناصرالدین‌شاه به عتبات، به کوشش: محمدرضا عباسی و پرویز بدیعی، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، 1372.