مزارات ایران و جهان اسلام

بنایى با گنبد مطبق پلّکانى که با بیست و دو سطح پلّکانى مطبق بر گیلویى مستدیرى ساخته شده و آن گیلوها خود نیز بر یک سطح مدوّر قطور استوار قرار گرفته است. جمع طبقات گنبد با احتساب دو دایرة گیلویى پایه، بیست و چهار مرتبه مى‏باشد که مضربى از طبقات این گونه گنبدها در جنوب ایران متداول است. بر گِرداگرد گیلویى دور گنبد، چهار دهانه نورگیر نیم طاقى تعبیه شده که ظاهراً روزگارى داراى پنجرة گچ‏برى مشبّک بوده است. در زیر این نورگیرها و در جهت جنوبى آن، کتیبة گچ‏برى دعاى فرج به چشم مى‏خورد.

در قسمت جنوبى بقعه، ورودى جدیدى با دو سکّو و یک طاق و یک مدخل مستطیل شکل به طرز زیبایى ساخته شده که با پلّکانى به درون یک راهرو ـ که به سردابه‏اى مى‏پیوندد ـ راه دارد و معلوم است که به علّت گود افتادگى مقبره، درصدد پلّه‏سازى و راه‏یابى به درون بقعه بر آمده‏اند. مدخل بقعه و سردابه محلّ مقبره، در انتهاى ایوانى با ستون‏هاى ضخیم قرار دارد. این ایوان طویل به وسیله پلّکان از سطح شبستان به مدخل سردابه محلّ مقبره اتّصال دارد و حیاطى در جلوى آن واقع است. در انتهاى ایوان، درى قرار داشت که با پلّکان‏هاى کوتاه به درون سردابه مى‏رسید. بر بالاى طاق پیشانى این در، یک کتیبة سنگى از سنگ مرمر که نقش اسبى بر آن نمودار مى‏باشد، رسم شده است. این لوحة مرمرین با نقش اسب و شمشیر دودُم و تاریخ 1223 هـ . ق که به صورت «120023» نوشته شده، و با حاشیة گل و بوته و نقش کلمات عربى و قرآنى، بر سر درِ ورودى سردابه محلّ مقبره نصب گردیده است.

اصل مرقد در اتاقى به ابعاد 6×6 متر قرار دارد که داراى چهار صفّة کوتاه به ارتفاع 5/2 متر مى‏باشد و داراى شاه‏نشین است. قطر دیوار مرقد به خاطر ساخت گنبد رفیع آن، به بیش از 70/1 متر مى‏رسد. تمام کف و ازارة حرم با سنگ پوشیده شده و دیوار بقعه گچ اندود است. در ارتفاع سه مترى از دیوارة بقعه، با ایجاد چهار طاق‏نما به ارتفاع دو مترى به هشت ضلعى تبدیل گردیده و در نتیجه، گنبد مخروطى بلند امامزاده به ارتفاع بیش از نُه متر بر آن ایجاد شده است. این گنبد از داخل به قطر شش و ارتفاع نُه متر مى‏باشد و در شش طبقه تعبیه شده و در وسط آن ضریح بسیار زیبا از آب طلا و نقره قرار دارد که بر روى درِ ورودى آن، کتیبة ذیل نوشته شده است: «ضریح مطهّر امامزاده سیّد ابراهیم بن محمّد پرهیزکار بن موسى کاظم معروف به شاهزاده ابوالقاسم (شاه مال بابادى) که توسّط آقاى سیّد سلطانعلى نبوى در سال 1383 سفارش و به امامزاده اهداء گردید. ساخت و قلم‏زنى سیّد محسن احمدى اصفهان».

درِ بسیار عالى منبّت‏کارى شده به سفارش مهندس ایرج رضایى میر قاعد که توسّط استاد طهماسب کلج، در سال 1382 هـ . ش، در شهر تنکابن ساخته شد و در قسمت ورودى حرم نصب گردید و در بالاى آن کتیبة ذیل نوشته شده است: «بقعة متبرّکة شاهزاده ابوالقاسم معروف به شاه‏مال بابادى».

قبل از ورود به اتاق مرقد، شبستان نسبتاً بزرگى به ابعاد 4×10 متر با سه طاق گنبدى قرار دارد. درِ ورودى این قسمت نیز چوبى و توسّط مهندس محمّد باور صاد در سال 1385 هـ . ش به بقعه اهدا شده است.

مقابل راهروى متّصل به شبستان، یک شبستان بزرگ مسقّفى به مساحت دویست مترمربّع ساخته‏اند که هنگام مراسم‏هاى مذهبى از آن استفاده مى‏شود. قبرستان پیرامون بقعه، حدود یک هکتار است و از اهمّیت تاریخى فوق‏العاده‏اى برخوردار مى‏باشد. قدیمى‏ترین سنگ قبرى که در آن پیدا شده، مربوط به سال 704 هـ . ق است. چندین شیر سنگى کوچک و بزرگ در میان قبرستان قرار دارد.

از درّه‏اى که به سمت چپ این آبادى واقع است، آب معدنى جریان دارد که در واقع، حمّام آبادى مى‏باشد و بر کنار آن، حوضچه‏هایى از قدیم ساخته شده است. مردم این منطقه معتقدند که این آب براى حمّام و وضو ساختن فرزند امام موسى بن جعفر بود که از این راه گذشته است. گروهى دیگر بر این عقیده‏اند که در زمان مسافرت حضرت امام على بن موسى الرضا در این مکان اقامت فرموده‏اند و نمازگزارده‏اند و خداوند این چشمه‏هاى آب گرم و سرد را براى وضو ساختن آن امام همام خلق فرموده است.

اهالى، شخصیّت مدفون در بقعه را یکى از برادران آن حضرت مى‏دانند که به قصد دیدار برادر بزرگوارشان از همین راه عازم خراسان بود و در این مکان وفات یافت و در این بقعه مدفون شده است. امّا معلوم نیست، اگر این ادّعا منشأ صحیحى داشت، چگونه در کتیبة ضریح، نسب امامزاده را ابراهیم بن محمّدالعابد بن امام موسى نوشته‏اند، که بر فرض صحّت آن، پسر برادر امام رضا است!

آقاى احمد اقتدارى ضمن قیاس این بقعه با بقعة شاه ابوالقاسم در منطقة شاه‏آباد دزفول، مى‏نویسد:«یکى از نقاطى را که ممکن است محلّ دفن یعقوب لیث صفّارى بدانیم، همین شاه‏آباد سادات لالى و همین بقعة مطبق پلّکانى واقع در شاه‏آباد سادات لالى است.» معلوم نیست به چه علّت آن بقعه را به یعقوب لیث صفّارى ـ سردار خبیث ایرانى و قاتل سادات و سرکوب کننده سه قیام بزرگ شیعى در طبرستان، خراسان و مُلتان ـ نام گذارى کرده است. آیا تشابه نام و نوع معمارى مى‏تواند مِلاک نام گذارى بقعه باشد؟ اگر چنین است، باید تنها در خوزستان ده مزار به یعقوب لیث صفّارى منسوب مى‏بود!

در این‌که شخصیّت مدفون در این بقعه، ابراهیم بن محمّدالعابد بن امام موسى کاظم نیست، شکى در آن نداریم؛ زیرا چنان که بارها گفته شد، وى در حایر حسینى مدفون بوده و به اشتباه مزارات زیادى در ایران به او منسوب مى‏باشد.

علّامه شیخ‏الشرف عبیدلى نسّابه، از جمله مهاجرین آل ابى‏طالب به ارّجان را محمّد بن ابراهیم‏المجاب بن محمّدالعابد بن امام موسى کاظم مى‏داند و مى‏نویسد: «وى در کرمان بود و سپس به ارّجان منتقل شد.» او همچنین از سکونت زید ابوالحسن بن موسى بن ابراهیم‏المجاب بن محمّدالعابد در ارّجان سخن به میان آورده و فرزندان او را در ارّجان ذکر مى‏نماید. ابوالحسین زید، برادرى به نام ابوالقاسم محمّد داشت که به احتمال قوى، به همراه برادر به خوزستان مهاجرت نموده و شاید در این بقعه آرمیده باشد و بعدها به جهت تشابه نسبى به فرزند امام هفتم خوانده شده است. بنابراین نسب شریف او از قرار ذیل است: ابوالقاسم محمّد بن موسى بن ابراهیم‏المجاب بن محمّدالعابد بن امام موسى کاظم . وى سیّدى جلیل‏القدر و بسیار عظیم‏الشأن بود.

پدر بزرگوارش سیّد ابوالحسن موسى که سیّدى جلیل‏القدر، عظیم‏الشأن و بسیار بزرگوار بود، به گفتة برخى از علماى انساب در خوزستان سکونت داشته است. ظاهراً خواستگاه اوّلیة این خاندان در ارّجان (بهبهان) کنونى بوده است. سکونت فرزند او ابوالحسین زید و تعداد دیگر از این خانواده در ارّجان و اهواز مؤیّد این دیدگاه است.

علماى انساب علّت مهاجرت سادات موسوى به ایران، خصوصاً ارّجان را، به خاطر خشونت بى حد و حصر متوکّل عبّاسى مى‏دانند، خصوصاً این فشار پس از قیام یحیى بن عمر بن یحیى بیشتر شد و على، محمّد، موسى و احمد فرزندان ابراهیم‏المجاب بن محمّدالعابد در سال 247 هـ . ق از کوفه به حایر حسینى و سپس از آن جا به قصر بن هبیره و بعداً به بهبهان مهاجرت نموده‏اند. علّت انتخاب بهبهان، بدان جهت بود که در گذشته پسرعموى آنان، یعنى حسین بن زید بن امام موسى کاظم در این شهر سکونت داشته و لذا این چهار برادر در نزد وى اقامت گزیدند و سپس احمد، على و محمّد به سیرجان و در نهایت محمّد به کرمان مهاجرت مى‏کند. امّا ابوالحسن موسى در بهبهان مقیم مى‏شود و از او دو فرزند به یادگار مى‏ماند. یکى ابوالحسین زید و دیگرى ابوالقاسم محمّد که ظاهراً سیّد ابوالقاسم به منطقة لالى مهاجرت مى‏نماید.

بناى باشکوه امامزاده ابوالقاسم به شمارة ‏4685 و در تاریخ 11/10/1380 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.