مزارات ایران و جهان اسلام

در گذشته، سنگ قبرى روى مرقد امامزادگان قرار داشت، که روى آن نوشته شده بود: «آرامگاه امامزادگان ابراهیم و اسماعیل(علیه السلام)فرزندان موسى بن جعفر». در سال 1377 هـ . ش این سنگ قبر تعویض شد و سنگ قبر کنونى جایگزین آن شد.

گنبد قدیمى از خشت و گل بوده که روى آن را کاهگل کشیده بودند و هر از چند گاهى توسّط مردم تعمیر مى شد و کاهگل آن نو به نو مى شد.

بقعه کنونى بر روى تپّه اى در ضلع شمالى روستا واقع شده و در سطح بالاترى نسبت به محیط پیرامون خود قرار دارد. همچنین در اطراف آن زمین هاى بایر و کشاورزى است که در نتیجه از فاصله چند کیلومترى نماى بقعه دیده مى شود.

بناى بقعه شامل شبستانى است که گنبد خانه در وسط آن قرار گرفته است.

دور این شبستان رواقى هشت ضلعى دیده مى شود. دو مناره نیز در محدوده رواقها در جنوب شبستان قرار گرفته اند. بنا در میان صحن بزرگى قرار دارد که قسمتى از آن قبرستان است. مساحت بنا 586 متر مربّع و مساحت عرصه آن 8436 متر مربّع است. ارتفاع نماى رواق ها تا روى سکّوى بنا حدود 10/5 متر و ارتفاع شبستان تا روى سکّو 90/5 متر است. سنگ مرمر، چوب، فولاد، شیشه، آجر و کاشى از جمله مصالح استفاده شده در این بنا هستند.

دور تا دور امامزاده حصار کشیده شده و تنها ورودى آن در ضلع جنوبى قرار گرفته و هیچ درى بر آن نصب نیست. این ورودى حدود پنج متر ارتفاع دارد.

در اطراف صحن درخت هاى کاج و توت دیده مى شود. دور تا دور صحن، دیوارى آجرى به ارتفاع 50/1 متر کشیده شده است. در ضلع غربى صحن، چهارده پلّه هر یک به ارتفاع بیست سانتى متر قرار دارد، که از طریق آن وارد بقعه مى شوند. در غرب صحن نیز بوستان امامزاده قرار دارد.

نماهاى مختلف بنا در واقع نماى بیرونى رواق هشت ضلعى بناست. رواق ها و بناى بقعه بر روى سکّویى قرار دارند، که ارتفاع آن به اندازه سه پلّه بالاتر از سطح پیرامون است.

ستون هاى رواق تا ارتفاع حدود 20/1 متر از سنگ مرمر سفید است و بقیه به صورت آجرکارى است. قوس غالب طاق نماهاى رواق مشابه قوس کمانى، و برخى از آنها قوس تخت هستند.

آجرکارى طاق نماهایى با قوس تخت داراى تزیینات کاشى کارى معقلى است که دربر دارنده خط نوشته هایى به خط بنایى به صورت زیرند:

ضلع جنوب شرقى: کتیبه بالاى قوس تخت طاق نما: «من کنت مولاه» «فهذا على مولاه»،

ضلع جنوب غرب: «الحق مع على»

ضلع شمال غرب: «و على مع الحق»

ضلع شمال شرق: «لافتى الاعلى» «لاسیف الاذوالفقار»

لبه انتهایى نماى رواق ها به صورت پیش آمده و طره است، که بر روى این پیش آمدگى کتیبه اى کاشى کارى به صورت افقى و سرتاسرى دیده مى شود، که دور آن قابى آجرى به صورت هره بیست سانتى مترى قرار دارد. این کتیبه به خط ثلث در اضلاع شمال، شمال شرقى، شرق، جنوب شرق و جنوب شامل آیات 35 تا 42 سوره «نور» از «بسم الله الرحمن الرحیم» تا «صدق الله العلى العظیم» هستند.

در جنوب غرب، غرب و شمال غرب کتیبه ها به خط نستعلیق و به صورت زیرند:

جنوب غرب: «قل لا اسئلکم علیه اجرا الا الودة فى القربى»

«انما یرد الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا»

غرب: «ان الصلوة عن الفحشاء و المنکر»، همراه با ترجمه فارسى آن و آستان مقدّس امامزادگان ابراهیم و اسماعیل(علیهما السلام)فرزندان امام موسى بن جعفر(علیه السلام) که به همّت هیئت امنا و اداره اوقاف و امور خیریّه شهرستان رى و مومنین خیر در سال 1368 شروع به بازسازى شد» متن زیر:

«و اقیموا الصلوة و اتو الزکوة و ارکعوا مع الراکعین»، همراه با ترجمه فارسى آن.

شمال غرب: «ولایة على بن ابى طالب حصنى فمن دخل حصنى امن من عذابى».

«قال رسول الله: زینوا مجالسکم بذکر على بن ابى طالب(علیه السلام)».

جداره هاى شبستان مشرف به فضاى رواق تا حدى مقارن با الگوى رواق یعنى هشت ضعلى است. این جداره ها در نماى بیرونى ازاره هاى به ارتفاع حدود 60/1 متر از سنگ مرمر سفید دارند و بقیه این جداره ها آجر کارى اند و در آن ها تزئینات کاشى کارى معقلى و طاق نماهایى چند دیده مى شود. داخل طاق نماها، کاشى کارى است و قوس آن هره سازى و لچکى آن آجر کارى خفته راسته است.

کاشى کارى ها حاوى خط نوشته هایى از اسماء جلاله و اسامى ائمه(علیهم السلام) مى باشد.

سقف رواق مسطح و تخت است و در آن نقوش هندسى گچى اجرا شده است. کف رواق نیز سنگ مرمر است و قبورى نیز در آن دیده مى شوند.

بناى بقعه شامل شبستانى است، که گنبد خانه در وسط آن قرار گرفته است.

داخل فضاى شبستان تا ارتفاع حدود 5/1 متر ازاره اى از سنگ مرمر و بقیه فضا گچ کارى است. در سقف نیز نقوش هندسى گچى اجرا شده و چهار ستون گنبد خانه نیز داراى همان ازاره و گچ کارى شبستان است. در محلّ اتصال ستون ها به ساقه گنبد، رسمى سازى آنجا شده و داراى چشمه شانزده است.

شبستان داراى دو درِ چوبى و نوساز به ابعاد 4×05/2 متر است، که یکى از در سمت جنوب و دیگرى در غرب قرار دارد. بر بالاى هر دو ورودى از بیرون، تابلویى نصب است، که بر آن نوشته شده است: «آستان مقدّس امامزادگان ابراهیم و اسماعیل(علیه السلام)فرزندان امام موسى بن جعفر(علیه السلام)» که در پایان آن با خطى ریزتر آمده است: «اداره اوقاف و امور خیریّه شهرستان رى» در گوشه تابلو ورودى غربى علاوه بر مطالب مذکور نوشته شده است: «اهدایى حاج محمّد على دیانى»

این دو در از بیرون داراى حفاظ فلزى اند. داخل حرم با لوسترى که از گنبد آویزان شده و نیز چند تابلو تزیین شده است. کف حرم هم با سنگ مرمر سفید پوشیده شده بر روى آن چند تخته فرش گسترده شده است. یک عدد ویترین چوبى قهوه اى رنگ به ابعاد 80/1×10/1 متر در شبستان تعبیه شده است و کتاب هاى قرآن و مفاتیح در آن قرار دارند.

پایه ضریح سى سانتى متر سنگ مرمر سبز است. ضریح فلزى مشبّک طلایى، و ابعاد آن 50/3×15/2 و ارتفاع 21/2 متر، و تاج آن سى سانتى متر است.

روى درِ ضریح چنین نوشته شده است:

«بسم الله الرحن الرحیم ضریح مطهّر امامزاده ابراهیم و اسماعیل فرزندان امام موسى بن جعفر که به سفارش هیئت امناء بقعه و نظارت و اقدام اداره اوقاف شهرستان رى به سال 1379 هـ . ش در اصفهان ساخته و نصب گردید. عمل حاج مصطفى روزگاریان».

در قسمت بالاى ضریح سوره «اعلى» از «بسم الله الرحمن الرحیم» تا آخر سوره با خط ثلث و به رنگ سفید و در ادامه آن سوره «انسان» از «بسم الله الرحمن الرحیم» تا «عینا یشرب» با همان خط و رنگ حک شده است.

در دور تا دور پنجره هاى ضریح، اشعارى حک شده است که در فاصله هر مصرع به ترتیب عبارت هاى «الله»، «على»، «فاطمه»، «حسن»، «حسین»، «یا کریم»، «یا منان» آمده است و این اشعار عبارت اند از:

«مسلمانان مرا در دل گران بار محن افتاد *** چو یادم صحنه ویرانه قبر حسن افتاد

در آن ویرانه مسکن جغد آسا طایر روحم بسان *** طایر بشکسته پر اندر سخن افتاد

شه دنیا و عقبى زینت آغوش پیغمبر *** ببین او را چه پیش آمد برایش در وطن افتاد

میان بستر از زهر ستم بر خویشتن پیچید *** حسینش چون گذر بالین آن ماه ختن افتاد

بگفتا کاى برادر جان چرا حالت پریشانست *** چه آسیبى بجانت اى شهنشاه زمن افتاد

بگو با من کدام از این زنان زهرت خورانیدند *** که اینسان لرزه بر اندامت اى سرو سمن افتاد

حسن فرمود من آن شخص را رسوا نمیدارم *** ولى زین کوزه آب آتش اندر جان من افتاد

حسن آن کوزه را برداشت تا از آب آن نوشید *** که از دستش گرفتند و دل وى  در محن افتاد

حسن هنگام رفتن بود بالینش حسین اما *** نمى دانم دمى کز مرکّب آن شاه بر زمن افتاد

در آن ساعت که اندر دجله خون دست و پا مى زد *** گذار شمر بر بالین آن دور از وطن افتاد

صندوقى به رنگ سبز و ابعاد 60/1×90 سانتى متر از طرف اداره اوقاف شهررى در داخل ضریح نصب است. سنگ قبر به ابعاد تقریبى 50/1×1 و ارتفاع 85 سانتى متر است، که با پارچه سبز رنگ و قرمز پوشانده شده است.

روى پارچه چنین نوشته شده است: «مرقد مطهّر امامزادگان حضرت ابراهیم (علیه السلام) و حضرت اسماعیل (علیه السلام)فرزندان موسى بن جعفر(علیه السلام)» دو عدد گلدان روى سنگ قبر قرار دارد و لوسترى کوچک از داخل ضریح آویزان است.

لایه بیرونى گنبد کاشى کارى، و داراى نقوش هندسى و تزیینات معقلى است که خط نوشته «على» به خط بنایى در آن دیده مى شود.

گریو گنبد داراى هشت پنجره فلزى با شیشه هاى رنگى است. در قسمت بالاى گریو و بالاى پنجره هاى آن کتیبه اى از کاشى چرخیده است. این کتیبه شامل «آیة الکرسى» از «بسم الله الرحمن الرحیم» تا آخر است. کاشى کارى بین هر دو پنجره در نماى بیرونى نیز داراى نقوش اسلیمى است. لایه داخلى گنبد گچ کارى است که رسمى بندى هایى در آن ساخته شده است. در فضاى داخلى در زیر پنجره هاى ساقه گنبد، کتیبه اى گچى دیده مى شود. قطر داخلى گنبد 20/5 متر و ارتفاع نوک گنبد تا کف بقعه 40/13 متر و ارتفاع گنبد از بیرون تقریباً شش متر است.

دو مناره بقعه در غرب آن و متصل به رواق است. پایه گلدسته ها هشت ضلعى است، که این پایه داراى ازاره اى به ارتفاع حدود 20/1 متر از سنگ مرمر است. در اضلاع پایه مناره طاق نماهایى دیده مى شود، که قوس آن هره چینى است. داخل طاق نماهاى پایه گلدسته نیز کاشى کارى و داراى نقوش اسلیمى اند و بیرون آن ها آجر کارى است.

لبه انتهایى پایه به صورت پیش آمده و آجرى است. ارتفاع لبه انتهاى پایه تا روى سکّو 70/3 متر است. پس از پایه، بدنه مدور گلدسته ها دیده مى شود، که کاشى کارى و داراى تزیینات معقلى و خطوط بنایى است. این خط نوشته ها شامل «الله اکبر»، «على»، «الله»، «محمّد» است. اتاقک و کلاهک انتهایى گلدسته ها، فلزى است. در زیر اتاقک گلدسته و در محلّ اتصال با بدنه مدور آن مقرنس کارى هایى از جنس کاشى اجرا شده است.

در زیر این مقرنس ها نیز سوره «کوثر» از «بسم الله الرحمن الرحیم» تا آخر به صورت کتیبه اى کاشى کارى و خط نوشته دیده مى شود. این کتیبه به رنگ سفید و روى کاشى آبى است. ارتفاع گلدسته ها تا روى سکّو حدود بیست و یک متر است.

بناى فعلى بقعه، بنایى منفرد است که از یک گنبدخانه و شبستان و رواق پیرامون آن تشکیل شده است. این بنا در طرح و سیماى ظاهرى نماها به صورتى متقارن جلوه گر است. از بناى گذشته بقعه نشان و اثرى برجاى نمانده است بناى بقعه جدید است، و ظاهراً شروع کار ساخت آن از سال 1368 هـ ش است که اخیراً به پایان رسیده است. بناهاى جانبى در اطراف بقعه در حال ساخت اند. بناى بقعه سالم است و عارضه خاصى در آن دیده نمى شود.

در ضلع شمالى صحن، حسینیه رسول اکرم(صلى الله علیه وآله)، در زمینى به مساحت 300 متر مربّع در سه طبقه، از سال 1380 هـ . ش در حال ساخت است.

اتاق نگهبانى به مساحت حدود سى متر مربّع در غرب صحن و دفتر آستانه به مساحت تقریبى پنجاه متر مربّع در شمال غرب صحن واقع شده اند. سرویس بهداشتى نیز در جنوب شرق صحن قرار دارد.

شهرت محلّى و نسب شریف

اهالى بر اساس کتاب کنز الانساب معتقدند که امامزادگان مدفون در این بقعه یکى ابراهیم بن عابد بن محمود بن یعقوب بن محسن بن على بن جعفر بن ممالک بن حسین بن عون بن امام موسى الکاظم(علیه السلام) مى باشد و از جمله کسانى بوده، که به رى آمده و در این منطقه سکنى گزیده است. منابع تاریخى غیر معتبر نگاشته اند، که از او فرزندان زیادى در این نواحى زندگى کرده اند. اسماعیل مى تواند یکى از اعقاب وى باشد، که در کنار ابراهیم به خاک سپرده شده است. اما این ادّعا منشا صحیحى ندارد. زیرا امام موسى کاظم (علیه السلام)فرزندى بنام عون نداشته تا از او حسین و سپس ممالک و بعداً ابراهیم بن عابد به وجود آمده باشد، علاوه بر این، آثار جعل در این شجره نامه مشهود است.

به عقیده ما، این دو برادر از احفاد امام جعفر صادق(علیه السلام)و پسر عموى امامزاده ابوالحسن مدفون در اندرمان مى باشد که به نسب شریف او، جمع زیادى از علماى انساب اشاره داشته اند و با سه واسطه به امام صادق(علیه السلام)نسب مى رساند که از قرار ذیل است: ابراهیم و اسماعیل ابنى عیسى النقیب بن محمّدالاکبر بن على العریضى بن امام جعفر الصادق(علیه السلام).

نخستین بار، سیّد ابوالحسن محمّد بن ابى جعفر حسینى، مشهور به شیخ الشرف عبیدلى نسّابه، متوفّاى 435 هـ . ق، به نسب آنان اشاره نمود و مى گوید: «ابراهیم بن عیسى النقیب بالرى،... و اسماعیل بن عیسى النقیب له ابن بالرى». این جمله آشکارا از سکونت این دو برادر در شهررى حکایت مى کند. پس از عبیدلى، ابوالحسن عمرى نسّابه نقل مى کند: «ابراهیم بن عیسى، اولد بالرى» جمله اولد بالرى، در زبان علماى انساب به این معنى است که وى علاوه بر سکونت در آن شهر، صاحب فرزندانى نیز در آنجا شده است. یکى از فرزندان سیّد ابراهیم، ابوالحسین عیسى نام داشت که به مدینه مهاجرت نمود و در آن جا نقابت سادات را عهده دار شد.

ابن طباطبا با این که کتاب خود را از عبیدلى اقتباس و تألیف نمود، به جاى اسماعیل بن عیسى، ابواسماعیل بن عیسى نوشت که ظاهراً در استنساخ متن دچار اشتباه شده، یا این اشتباه را نسّاخ نموده است.

ابن طقطقى، ابراهیم بن عیسى النقیب را مکّنى به ابواسحاق و ساکن شهررى مى داند و براى او فرزندى به نام عیسى و از عیسى نیز فرزندى به نام ابراهیم قایل است و سرانجام مى گوید: «این خاندان از شریف ترین و مشهورترین خاندان حسینى بوده اند».

از مجموع گزارشات فوق چنین نتیجه مى گیریم، این دو بزرگوار از سادات جلیل القدر و از بیت نقابت و شرافت و صاحب نسل بوده و قبل از سال 450 هـ . ق در قید حیات بوده اند. نسل آنان در همدان، مدینه و شهررى منتشر شده و از میان آنان، علما و بزرگان برخاسته اند.^([1])