مزارات ایران و جهان اسلام

این تپّه در 19 کیلومترى جنوب غربى شهر نهاوند و 2 کیلومترى سرآب گیان و در کنار روستایى به همین نام قرار گرفته است و به عنوان یکى از قدیمى ترین آثار تاریخى، قابل بازدید و تحقیق مى باشد. باستان شناسان، قدمت این منطقه را 37 قرن قبل از میلاد مسیح(علیه السلام) مى دانند و مورّخان را عقیده بر این است که 5500 تا 5700 سال قبل، در این تپّه مردمانى مى زیسته اند، که از اقوام بومى ایران بوده اند و تمدّنى شبیه به تمدّن بین النهرین داشته اند. ولى بعدها، این قوم توسّط اقوام اروپایى و آسیایى از بین رفته و قوم جدید، تمدّن درخشان جدیدى را به وجود آورده اند که با تمدن بین النهرین شباهتى نداشته است.

براى اولین بار یکى از مورّخین به نام «هر تسفلد» در تپّه گیان یک نوع سفال منقشى مى بیند، که بنا به اظهار وى، نمونه هایى از آن سفال ها را در سال 1936 میلادى، نزد عتیقه فروشان همدان دیده است. لذا ـ چند سال بعد، موزه لوور پاریس به پرفسور رومن گریشمن و ژوژکنتنو ماموریت مى دهد، تا کاوش هاى وسیع ترى را در این محل انجام دهند. این کاوش ها در سال 1310 انجام شد و نتیجه مطالعات آنها در کتاب «کاوش در تپّه گیان نهاوند» منتشر گردید. او و هیئت همراه، تپّه گیان را تا عمق 19 مترى حفارى نمودند و در نتیجه تحقیقات خود، به 5 طبقه با خصوصیات متمایز برخورد نمودند، که نشانگر وجود 5 دوره از تمدّن قدیم بود و نشان مى داد که این منطقه داراى قدمتى در حدود 5700 سال است. به شرح زیر:

طبقه پنجم (دوره هم عصر با تمدن عیلام 5700 سال قبل) ـ قدیمى ترین آن طبقات بود، که بین عمق 19 متر و 5/7 مترى قرار داشت و آن سفالى با زمینه زرد یا سبز کمرنگ، با نقوش سیاه به دست آمد. طرح این نقوش، عبارتند از: مثلث هایى که از یک طرف به هم متصل مى باشند، تبر دو سر، صلیب مالت (صلیبى که چهار بازوى آن مساوى است)، لوزى، چهار خانه و دوایرى که داخل آن تزئین شده است. بعلاوه، روى این سفال موضوع هاى نباتى نیز نقش شده بود و از چهارده متر به پایین مارها و ردیف مرغان آبى و بز کوهى و پلنگ نیز دیده مى شد. در سفال منقوش طبقه پنجم، گیاهان، فاصل میان سفال ناحیه شمال هستند.

طبقه چهارم (دوره هم عصر با تمدن شوش 5500 سال قبل): از 9 متر تا 5/7 متر، به زحمت از بالاى طبقه پنجم تشخیص داده مى شود و مرکب از گورستان وسیعى است، که 117 قبر از قبرها، تحت مطالعه قرار گرفته و شامل سفال منقوش زرد رنگى است، که خمیر آن خوب پخته شده و گاهى رنگ آن نزدیک به رنگ آجرى مى شود و نقوش آن سیاه رنگ است. شکل ها و موضوع نقوش آن چندان متنوع نیست. مهمترین این ظروف از حیث شکل، خمره هاى دهانه گشاد است، که داراى نقش روى گردن و شانه ظرف است. این نقوش عبارت است از خطوط افقى دندانه دار و خطوط موج دار که بیشتر روى گردن ظرف است و یک نوار پهن که روى شانه ظرف قرار گرفته. موضوع نقاشى ها، معمولا پرنده و شانه است. ردیف مرغان آبى که پهلوى هم قرار گرفته اند و در نقش، شباهت به شانه پیدا کرده اند، گاهى نیز یک عقاب با بالهاى باز، یا مرغان آبى در حال شنا نشان داده شده اند.

در این طبقه، فلزات فراوان است. برنز براى ساختن آب خورها و دستبندهاى باز و سرنیزه ها و تبرهایى که یک طرف آن مارپیچ است، به کار رفته. در این طبقه نقره نیز موجود است.

طبقه سوم (دوره هم عصر با جزایر اژه و بالکان 4000 تا 4500 سال قبل): ـ از 5/7 تا 6 متر و قبرهاى شماره 83 تا 101، تمدن قبلى مدتى ادامه مى یابد و پس از اندک مدتى رو به زوال مى گذارد. سفال قرمز آجرى رنگ با نقش سیاه، خصوصاً در ظروف سه پایه اى، تنگهاى شکم دار و پایه دار، فنجان هاى دسته دار، دیزى ها و روغن داغ کن ها ادامه مى یابد.

نقوش، منحصر به مثلثها، هاشورها و خطوط افقى موج دار مى باشد. از بین اشیا برنزى، خنجرها، سنجاقهاى بلند و ظروف برنزى قابل ذکر مى باشد.

طبقه دوم (دوره آثار بنایى، 3400 تا 3800 سال قبل): ـ از 6 تا 4 متر و قبرهاى 64 تا 82 شامل: آثار، ابنیه و ساختمانها مى باشد. سفال منقوش هنوز تحت تاثیر سبک سفال هاى منقوش دوران پیش از ایرانى است. ظروفى که خمیرشان زرد مایل به خاکسترى است و نقوش سیاه دارند و داراى اشکال مختلف هستند، مانند: تنگ هاى شکم دار و پایه دار، سبد و فنجان دسته دار، مزین به نوارهاى چهار خانه و گل پنج پر با خورشید و غیره.

بنابراین، در این نقوش که به صورت مجالس ترتیب داده شده، سبک نقش حیوانات، مجدداً مرسوم گردیده است ولى علاوه بر این سفال، یک نوع ظروف گلى دیگر نیز پیدا شد، که از جهاتى با آن اختلاف دارد، مانند: ظروف و آب خورى هایى که از حیث جنس خمیر با آنها شبیه است و نقوش آنها، فقط خطوط افقى است که به اشکال مختلف نقش شده است. نوع اخیر، به سفال محدوده بین النهرین شباهت پیدا مى کند. در این طبقه، فلزات چندان زیاد نیست و بیشتر شامل پیکانهاى، دشنه ها و سنجاقهاى بلند بدون سر یا با سر مى باشد.

طبقه اول (دوره ظهور آهن 3100 تا 3400 سال قبل): ـ از عمق 4 متر به بالا و قبرهاى 1 تا 63، سه قشر از آثار دیده مى شود. در قشر اول که از همه قدیمى تر بود، آب خورى هاى بلندى قرار داشت، که منقوش به خطوط هندسى یا تزئینات دیگر بود، مانند مرغابى یا گیاهانى که به صورت مصنوعى در آمده است. این سفال، با سفال «نوزو» در بین النهرین شباهت زیاد دارد. در قشر وسطى که آن را قشر IB نام نهاده اند، سفال بدون نقشى پیدا شده، که هیچ شباهتى به سفال قبلى نداشت. این سفال، سیاه درخشان یا خاکسترى سیاه رنگ، یا قرمز رنگ است و با سفال گورستان در تپّه سیلک قابل مقایسه است. در قشر جدید، دو قبر پیدا شد. اشیایى که در آن دو قبر بوده، شباهت به اشیاء قبرهاى استان لرستان و گورهاى B سیلک داشت.

لازم به ذکر است اشیاء پیدا شده در تپّه گیان هم اکنون در موزه «لوور» پاریس و موزه «ایران باستان» نگهدارى مى شود. در زمان هخامنشیان به ویژه دوران حکومت خشیارشا، نهاوند به صورت یکى از مراکز لشکرى و سوق الجیشى در مى آید و مقارن با انقراض هخامنشیان و حمله اسکندر این شهر مورد حمله قرار مى گیرد، که به علت داشتن دژ و باروهاى محکم در امان مى ماند.