مزارات ایران و جهان اسلام

این مجموعه، در مرکز شهر مشهد مقدّس واقع شده و یکى از باشکوه‌ترین و وسیع‌ترین مجموعه‏هاى آرامگاهى جهان اسلام است که طى قرون متمادى بر مزار حضرت امام على بن موسى الرضا ‰ ، شکل گرفته و آثار تاریخى و هنرى ارزشمندى از قرون مختلف در بردارد.

تاریخچة ساختمان: در سال 203 و به قولى 202 هـ . ق، با شهادت امام رضا ‰ ، پیکر مطهّر وى را در بقعه‏اى که بر گور هارون الرشید بنا کرده بودند، به خاک سپردند. این بقعه، در باغ «حمید بن قحطبه» در روستایى به نام «سناباد» نزدیک نوغان در حدود دو تا چهار فرسنگى طوس واقع بود. با توجّه به این روایت، نخستین بناى آرامگاه، همان بقعة هارون الرشید باید باشد که توسّط مأمون عبّاسى بنا گردیده بود.

از این بقعه، هم اکنون دو متر از دیوار چینه‏اى آن باقى است که بقیّة بناى حرم بر روى آن ساخته شده است. از این تاریخ تا روزگار دیلمیان، نشانه‏اى از تجدید یا مرمّت حرم در دست نیست؛ ولى مسلم است که مزارى معروف بوده و جهانگردان و جغرافیانویسانى مانند «ابن حوقل»، «اصطخرى» و «مقدّسى» از آن یاد کرده‏اند. گویا مقدّسى نخستین کسى است که
از آن به عنوان مشهد تعبیر کرده است. ابن حوقل نیز از آن به «مشهد الرضا» نام برده است. به نظر مى‏رسد در عهد دیلمیان، تزییناتى بر این بنا صورت گرفته باشد. سبکتکین (387ـ366 هـ . ق) پادشاه متعصّب غزنوى، حرم مطهّر را ویران و زیارت آن را ممنوع مى‏سازد. پس از آن، «عمیدالدوله فایق» که بیهقى او را «خادم خاصّه» نامیده، دست به تکمیل بقعه و آبادانى مشهد زد.

در سال 400 هـ . ق، ابوبکر شهمرد، سورى بن معتز، مشهور به صاحب دیوان) به دستور سلطان محمود غزنوى، بناى بقعه را بار دیگر بر روى بازمانده دیوارهاى گلین با آجر برپا مى‏سازد و مناره‏اى نیز به آن اضافه مى‏کند. این بنا که هستة اصلى حرم را تشکیل مى‏دهد، بناى چهارگوش بوده که با توجّه به همزمانى آن با بناى سنگ بست (آرامگاه ارسلان جاذب)، به نظر مى‏رسد که قبل از تزیینات و الحاقات بعدى حرم بوده است. با توجّه به سنگ نوشتة موزة آستانه، به نظر مى‏رسد که بناى حرم در سال 516 هـ . ق تجدید یا تعمیر شده باشد. متن این سنگ نوشته، بدین شرح است: «امر بعمارة مشهد الرضوى على ابن موسى ‰ العبد المذنب الفقیر الى رحمته ابوالقاسم احمد بن على بن احمد العلوى الحسینى تقبل‏اللَّه منه».

بناى بقعه به هنگام حملة غزها به سال 548 هـ . ق دچار آسیب دیدگى شد. در روزگار سلطان سنجر سلجوقى (552ـ511 هـ . ق)، شرف‏الدّین ابوطاهر بن سعد بن على قمّى پس از مرمّت بنا، گنبدى نیز بر آن ساخت. بعد از سال
557 هـ .ق نیز «ترکان زمرد ملک» ـ دختر محمود سلجوقى ـ ازارة حرم را با کاشى‏هاى نفیس شش و هشت ضلعى و ستاره‏اى تزیین کرده که نام وى و تاریخ تزیین، بر کاشى‏ها ثبت است. در دورة خوارزمشاهیان، روضة رضوى مورد توجّه قرار مى‏گیرد و تعمیرات و تزییناتى در آن به عمل مى‏آید. در این دوره و در سال 612 هـ . ق، کتیبة کاشى خشتى بسیار زیبایى به خط ثلث برجسته بر روى دیوار دو طرف در ورودى حرم ـ از جانب رواق دارالحفاظ ـ نصب مى‏گردد که بر روى آن، نام و نسب حضرت رضا ‰ تا حضرت امیرالمؤمنین
على ‰ آمده است و چنین ختم مى‏شود: «من عمل العبد المذنب الراجى الى رحمة ربه مولى الإمام علیه الصلوة و السلام على بن محمّد المقرى غفراللَّه له و اضعف عباداللَّه محمّد بن ابى طاهر بن ابى الحسن بعد ما عمله و صنعه فى تاریخ غرة جمادى الاوّلى سنة اثنى عشر و ستمائة (612 هـ . ق) غفراللَّه له و لوالدیه و لجمیع المؤمنین و المؤمنات بمحمّد و عترته الطاهرین». از این تاریخ، چند کتیبه و سه محراب دیگر نیز در مجموعه موجود است.

در سال 618 هـ . ق، به هنگام حملة «تولى»، پسر چنگیز، بقعة رضوى دچار ویرانى شد؛ اما به انهدام کامل نینجامید. از آن تاریخ تا حدود یک قرن بعد، اطّلاع مستندى که حاکى از مرمّت حرم باشد. در دست نیست، تا این‌که نخست غازان خان و سپس سلطان محمّد خدابنده الجایتو، به تعمیر، تزیین و آبادانى روضة رضوى کوشیدند. «ابن بطوطه» که در سال 734 هـ . ق مشهد را دیده است، به عمارت زیبا و کاشی‌کارى و ضریح نقره‏اى مرقد اشاره مى‏کند که احتمالاً از ساخته‏هاى الجایتو بوده و به نظر مى‏رسد بناى کامل گنبد موجود نیز از اوست. در قرن هشتم، آثار آستان قدس عبارت از حرم، مسجد بالا سر ـ که بانى آن ابوالحسن عراقى از دبیران عهد غزنوى بوده ـ و چند بناى کوچک متّصل به ضلع شمالى و یک مدرسه بوده است. در دورة تیمورى، در زمان شاهرخ و همسرش گوهر شاد، آستان قدس توسعة چشمگیرى پیدا مى‏کند. در این دوره، نخستین مسجد جامع شهر مشهد به نام مسجد گوهر شاد در سمت قبلة حرم مطهّر به سال 821 هـ . ق برپا مى‏گردد. سپس بناى دارالحفاظ، بین حرم و مسجد، دار السیاده، بزرگترین رواق اطراف حرم واقع در مغرب دارالحفاظ و سرانجام «تحویل خانه» یا خزانه، در مشرق دارالحفاظ بر پا مى‏شود. در پیرامون مجموعه نیز در عهد شاهرخ، سه مدرسه به نام «مدرسه پریزاد»، «مدرسه بالاسر» و «مدرسه دودر» ساخته مى‏شود. در زمان سلطان حسین بایقرا (875ـ912 هـ . ق)، به کوشش امیر على شیرنوایى، صحن کهنه و اساس ایوان طلا به وجود مى‏آید که صحن مزبور در زمان شاه عبّاس اوّل وسعت مى‏یابد و در دورة صفویّه نیز اقدامات ارزنده‏اى صورت گرفته است. شاه طهماسب صفوى، منارة نزدیک گنبد مطهّر را مرمّت و طلا کارى مى‏کند و در سال 932 هـ . ق، خشت‏هاى نفیس کاشى روى گنبد را به خشت‏هاى طلا بدل مى‏سازد. بعد از غارت خشت‏هاى طلاى گنبد در شورش عبدالمؤمن خان ازبک، شاه عبّاس در سال 1010 هـ . ق به تجدید آن دستور مى‏دهد که شرح آن در کتبیة میناکارى گنبد به خط علیرضا عبّاسى نقش بسته است. در زمان پادشاهى همین شخص، صحن کهنه گسترش یافته، ایوان شمالى، اتاق‏ها، غرفه‏ها، سردرها و ایوان‏هاى شرقى و غربى آن احداث مى‏شود. ایجاد رواق «توحید خانه» در شمال حرم، از آثار منسوب به ملا محسن فیض است. رواق «اللَّه وردى خان»، ایوان ضلع غربى دارالضیافه و رواق «حاتم خانى»، از ساخته‏هاى امیران بزرگ صفوى ـ اللَّه وردى خان و حاتم بیک اردوبادى ـ است. شاه عبّاس دوّم، صحن عتیق را تعمیر و کاشی‌کارى کرد و شاه سلیمان نیز گنبد مطهّر را که در اثر زلزله شکاف برداشته بود ـ به تصریح کتیبه‏اى که بر آن نصب شده ـ مرمّت کرد و چندین مدرسه ساخت. در دورة نادر شاه افشار، ایوان طلاى صحن عتیق و منارة بالاى آن، تعمیر و طلا کارى گردید. همچنین بناى مناره، ایوان شمالى و تذهیب آن و سنگاب مرمر یکپارچة سقاخانه اسماعیل طلایى در صحن عتیق، مربوط به همین دوره است. در طول دورة قاجار نیز تحولاتى در این مجموعه صورت گرفته است؛ از جمله ساختمان صحن جدید که در دورة فتحعلى شاه قاجار آغاز و در زمان ناصرالدّین شاه به پایان مى‏رسد و ایوان آن، طلا کارى مى‏شود. ایوان و سردر شمالى صحن عتیق ـ معروف به «ایوان شاه عبّاسى» ـ هم به تصریح کتیبه‏اى که بر آن قرار دارد، در ایّام محمّد شاه مرمّت شده است. «توحید خانه مبارک» نیز در زمان نیابت تولیت عضدالملک در سال 1276 هـ . ق مرمّت گشته است. وی در سال 1275 هـ . ق دستور داد روى نقّاشى‏ها و کاشى‏هاى نفیس حرم را آیینه کارى کنند. ناصرالدّین شاه نیز دستور داد ازارة دیوار تا بالاى ایوان ناصرى و سقف مقرنس آن را با خشت‏هاى طلا بپوشانند و از همین رو، به ایوان ناصرى معروف گردید. در ایّام مظفّرالدّین شاه نیز هر دو صحن جدید و عتیق، تعمیر شدند. در سال 1330
هـ . ق، ارتش روسیه صدمات زیادى به مجموعه وارد ساخت که پس از چندى، توسّط حسین میرزا نیرّالدوله ـ والى خراسان ـ تعمیر گردید.

در سال 1307 هـ . ش، تغییرى اساسى در شبکة پیرامون مجموعه به عمل مى‏آید و فلکة دور حرم به شعاع 180 متر از نوک گنبد و به پهناى 30 متر احداث مى‏شود؛ سپس بناى موزه، کتابخانه و تالار تشریفات صورت مى‏گیرد. مهم‌ترین تغییرات در مجموعة حرم و بافت تاریخى آن که لطمه‏اى شدید بر این مجموعه وارد ساخت، مربوط به سال 1350 هـ . ش است که بخش مهمى از واحدهاى بافت تاریخى این مجموعه ویران و به جاى آن فضاى سبز ایجاد شد. در حال حاضر نیز طرح گسترش مجموعه در دست اجراست.

مجموعة حاضر، شامل حرم، ایون‏ها، صحن‏ها، مدارس، رواق‏ها، گنبد و گلدسته، موزه، کتابخانه و سایر بناهاى مربوط مى‏شود که در اینجا به اختصار به معرفى هر کدام مى‏پردازیم:

1. حرم مطهَر‏: بنایى چهار گوش به طول 90/10 و عرض 40/10 متر است که در هر طرف آن، صفّه‏اى به دهانة سه متر قرار دارد که معبر ورود و خروج از حرم می‌باشد. بناى اصلى این حرم، همچنان که پیشتر گفته شد، مربوط به بقعة هارون الرشید است و از آن‌جا که مرقد امام رضا ‰ در وسط حرم قرار نداشت و طواف بر ضریح آن مشکل بود، در سال 1343 هـ . ش، بدون آن‌که لطمه‏اى بر استوارى گنبد وارد آید، با برپایى یک طاق بزرگ و ایجاد دو پایه، اقدام به برداشتن دیوار حجیم این قسمت واقع میان حرم و مسجد بالاسر گردید. ازارة حرم به ارتفاع 20 سانتى متر، با سنگ مرمر و بالاى آن تا ارتفاع دو مترى با کاشى‏هاى نفیس دورة سلجوقى پوشیده شده است که بر اغلب آن‌ها آیات و احادیث و بر برخى دیگر نقش‏هاى اسلیمى برجسته دیده مى‏شود. بر بالاى این کاشى‏ها، کتیبه‏اى برجسته بر روى کاشى‏هاى چینى نماى نفیس، حاوى آیاتى از سورة فتح به تاریخ 760 هـ . ق نصب شده است. بر بالاى آن، کتیبة دیگرى از مرمر به عرض 32 سانتى متر وجود دارد که برآن قصیده‏اى از دبیرالملک فراهانى به خط نستعلیق نوشته شده است. از این کتیبه تا انتهاى دیوارها، به سال 1275 هـ . ق آیینه کارى شده است. در منتهى الیه چهار دیوار حرم که زیر طاق گنبد واقع است، سورة جمعه به خط ثلث علیرضا عبّاسى نوشته شده است. در بخش فوقانى دیوارها، با احداث گوشواره‏ها، طرح مربّع به هشت ضلعى تبدیل و گنبد داخلى بر آن زده شده است. تمامى سطح زیر گنبد، با آیینه کارى هنرمندانه‏اى به شیوة مقرنس پوشش یافته است. گنبد خارجى حرم بر روى ساقه‏اى به قطر 44/13 متر برپا شده و از کف بام حدود 31 متر ارتفاع دارد. کتیبة زیبا و بزرگ گنبد به خط ثلث علیرضا عبّاسى در چهار ترنج، به عربى نوشته شده است. متن کتیبه، حاکى از زیارت شاه عبّاس از حرم و تزیین حرم به دستور وى به سال 1010ـ1016 هـ . ق است. بر روى این گنبد، کتیبة دیگرى مربوط به شاه سلیمان و به سال 1086 هـ . ق به خط محمّد رضا امامى است که در آن، از وقوع زلزله و شکاف ایجاد شده در گنبد و تزیین و مرمّت مجدّد آن صحبت شده است.

از جمله آثار ارزشمند داخل حرم، سه محراب نفیس قرن هفتم هجرى است که بر روى دو محراب آن، کتیبه‏هایى به خط کوفى، و بر سوّمى، کتیبه‏هایى به خط کوفى و ثلث به رنگ لاجوردى بر زمینة سفید مشتمل بر آیات و احادیثى نوشته شده است. درهاى سه گانة حرم نیز از آثار با ارزش هنرى حرم به شمار مى‏آیند. صندوق و ضریح مرقد کنونى، مربوط به دورة قاجاریّه به بعد است. بر اساس روایت‏هاى تاریخى، اوّلین صندوق به سال 500 هـ . ق و دوّمین آن در سال 600 هـ . ق بر مرقد قرار داده شده که امروزه از آن‌ها اثرى بر جاى نیست؛ اما آن‌چه محقّق است، این‌که شاه طهماسب اوّل به سال 957 هـ . ق صندوقى با تنکه ضخیم طلا بر روى مرقد نصب کرده که سال‏ها بعد، با پوسیده شدن صندوق در زمان شاه عبّاس، صندوق جدید طلا پوشى با کتیبه‏هایى به خط ثلث یا نستعیلق، حاوى آیت الکرسى و صلوات کبیره و اشعار فارسى ساخته و بر روى مرقد نصب مى‏شود. کتیبة تاریخى این صندوق، به این شرح بوده است: «امر بضاعة الاشرف الاقدس تراب اقدام زوّار هذا الحرم عبّاس الحسینى، کتبه عبدالمذنب علیرضا عبّاسى سنه 1011 عمل کلب رضا هست على سنه 1012». این صندوق نیز فرسوده شده و در سال 1311
هـ . ش به موزه انتقال داده مى‏شود. در همین سال، به جاى صندوق مزبور، صندوقى مرکب از یازده قطعه مرمر لیمویى رنگ شاندیزی مى‏سازند و بر روى مرقد قرار مى‏دهند. بر روى صندوق، سه ضریح تودرتو قرار دارد که ضریح کوچکتر، از مفرغ و توسّط شاهرخ ـ از نوادگان نادر شاه ـ به سال 1160 هـ . ق ساخته شده و جواهرنشان است. ضریح دوّم، از فولاد جوهرى است. ضریح سوّم که به جاى ضریح نقره‏اى قبلى در سال 1338 هـ . ش نصب شده، زیر نظر استاد حاجى محمّد تقى ذو فن اصفّهانى ساخته شده است. در ساختن این ضریح، از نقره، طلا، مفرغ، آهن و چوب گردوه استفاده شده و طول و عرض و ارتفاع آن، 60/3×06/3×05/4 متر است.

2. صحن‏هاى مجموعة آستان قدس رضوى: داراى شش صحن: عتیق (انقلاب)، جدید (آزادى)، امام خمینى (موزه)، جمهورى اسلامى و قدس و جامع رضوی است که سه صحن آخر،
نوساز هستند.

صحن عتیق: این صحن، در شمال حرم واقع و در زمان سلطان حسین بایقرا ساخته شده و در زمان شاه عبّاس اوّل گسترش یافته و طول و عرض آن، 52/64×38/104 متر است. در پیرامون صحن، تعدادى حجره در دو طبقه و چهار ایوان در جهات اصلى بنا شده است. ایوان جنوبى یا ایون طلا، از بناهاى امیر على شیرنوایى در قرن نهم هـ . ق است و چون سطح ایوان همچنین در دورة شاه طهماسب صفوى تزیین گردیده است. ازارة ایوان به ارتفاع دو متر از سنگ مرمر رنگارنگ است که احادیثى بر روى آن نوشته شده است. از بالاى ازاره تا سقف، با خشت‏هاى مطلا زینت شده است. این ایوان، داراى چهار در طلایى است که به توحید خانه، کفشدارى بزرگ، راهرویى سقاخانه سابق و از آن‌جا به دارالسیاده و محلّى که سابقاً قرآن خانه بود، باز مى‏شود. در ضلع جنوبى ایوان، طاق محراب مانندى هست که بر روى خشت‏هاى مطلاى آن، قصیده‏اى از «ندیم» به فارسى و به خط نستعلیق محمّد على بن سلیمان رضوى نوشته شده که بیانگر طلا کارى و مرمّت ایوان به دستور نادرشاه است. در پایان قصیده، ماده تاریخ اتمام آن 1145 هـ . ق ذکر شده است. بر بالاى حجره‏هاى فوقانى ایوان، کتیبه‏اى به خط ثلث طلایى بر متن لاجوردى مشتمل بر حدیثى و بر پیرامون سردر خارجى ایوان نیز کتیبه‏اى بر کاشى به خط ثلث سفید رنگ مشتمل بر آیات قرآنى نگاشته شده است.

ایوان شمالى صحن یا ایوان شاه عبّاسى، به طول 8/14، عرض 20/8 و ارتفاع 50/22 متر در زمان شاه عبّاس اوّل ساخته شده و در زمان شاه عبّاس دوّم تزیین گردیده است. کف ایوان با سنگ خلج فرش شده و ازارة آن سنگ تیره است. از ازاره به بالا، تمامى اسپرها با کاشی‌کارى معرّق پوشیده شده و سقف آن با مقرنس زینت یافته است. در این ایوان، کتیبه‏اى به خط ثلث محمّد رضا امامى به تاریخ 1095 هـ . ق مربوط به تزیینات شاه عبّاس دوّم وجود دارد. در سال 1146 هـ . ق به دستور نادر شاه افشار، مناره‌اى طلا کوب به ارتفاع 35 متر بر این ایوان افزوده‏اند.

در غرب صحن، ایوانى به ارتفاع 10/24 و دهانه 9/6 متر قرار دارد که توسّط شاه عبّاس اوّل ساخته و در دورة شاه عبّاس دوّم و ناصرالدّین شاه، مرمّت شده است. کف این ایوان که به ایوان ساعت نیز معروف است، از سنگ خلج و ازارة آن از سنگ تیره و از بالاى ازاره تا سقف، با کاشى‏هاى معرّق پوشیده شده است. طاق ایوان داراى مقرنس بندى کاشى است. در حاشیة داخلى سر در ایوان، کتیبه‏اى به خط ثلث سفید علیرضا عبّاسى بر روى کاشى معرّق وجود دارد که در گلوله باران ارتش روسیه به سال 1330 هـ . ق، آسیب زیادى متحمّل شده است. سردر ورودى ایوان، از سنگ مرمر است و کتیبة روى آن، مربوط به سال 1077 هـ . ق و مرمّت‏هاى شاه عبّاس دوّم است. در سال 1319 هـ . ق به دستور مظفرالدّین شاه، ساعتى بزرگ با صفحه‏اى در چهار جهت بر سر در مزبور نصب کردند؛ اما در سال 1336 هـ . ش، آن را به روى سر در میان صحن نو و موزه منتقل کرده و ساعت الکتریکى جدیدى را به جاى آن قرار دادند.

ایوان نقاره‏خانه با ایوان شرقى به طول 20/18، دهانه 80/7 و ارتفاع 26 متر در جانب شرق صحن عتیق قرار گرفته و از ساخته‏هاى ارزشمند شاه عبّاس اوّل به شمار مى‏آید. کف ایوان، از سنگ خلج و ازارة آن، از سنگ تیره و جدار آن کاشی‌کارى است. بر فراز ایوان، نقاره خانة زیبایى قرار گرفته است. در سال 1327 هـ . ش، کار تعمیر اساسى تزیینات ایوان و از جمله کتیبه‏هاى معرّق آن انجام گرفت و به جاى سنگ‏هاى سیاه ایوان و سردر، سنگ‏هاى مرمر نقش دار نصب گردید. در این ایوان، سنگ مرمر یک‌پارچة نفیسى به عرض دهانة در ورودى با قوس تیزه دار نصب شده که مربوط به سال 1044 هـ . ق ـ زمان شاه صفى ـ است. داخل ایوان بالاى در ورودى حرم، غرفه‏اى است که داخل آن با کاشى‏هاى معرّق پوشیده شده و کتیبه‏اى به خط ثلث سفید رنگ در آن نوشته شده است.

گرداگرد صحن عتیق، 12 صفّه با کتیبه‏هاى تاریخى و تزیینات هنرى است. در میان صحن نیز سقاخانه‏اى زیبا با کتیبه‏اى طلاپوش از نادر شاه افشار وجود دارد که سنگاب مرمر یک‌پارچة میان آن، اثر ارزشمندى است که به دستور نادرشاه از هرات به مشهد انتقال داده شده است. آجرهاى طلایى کتیبه، ساختة استاد اسماعیل نامى است و به همین خاطر، سقاخانه به «اسماعیل طلایى» نیز معروف شده است.

صحن جدید (آزادى): این صحن در شرق حرم قرار دارد و از آثار دورة فتحعلى شاه قاجار است که کاشی‌کارى آن در دورة محمّد شاه صورت گرفته است. طول این صحن، 50/81 و عرض آن، 51 متر است. ازارة صحن به ارتفاع 44/1 متر، از سنگ مرمر تیره و بالاى ازاره، روى تمام دیوارها، پایه‏ها و سردرها، با کاشى رنگارنگ آرایش یافته است. در وسط صحن، به جاى سقاخانه‏اى که برچیده شده، حوض بزرگى بنا گردیده است. پیرامون صحن، در چهار جهت اصلى، چهار ایوان بزرگ و 56 غرفه دو طبقه در طرفین آن‌ها بنا گردیده است. ایوان غربى یا سردر طلاى ناصرى، به طول 30/15 و دهانه 25/7 و ارتفاع 10/20 متر به وسیله درى طلایى و یک راهروى کوچک و یک در طلایى دیگر، به دارالسعاده و از آنجا به حرم مطهّر مى‏پیوندد. کف ایوان و ازارة آن تا ارتفاع دو متر، از سنگ مرمر پوشیده شده است. ایوان داراى چهار غرفة فوقانى است که بدنة آن‌ها از خشت مطلاست. در داخل ایوان، کتیبه‏اى به خط نستعلیق برجسته از منشات سرخوش دیده مى‏شود که از تاریخ مرمّت و طلا کارى و نام متصدیان آن حکایت مى‏کند. پیرامون خارجى سردر، در کتیبه‏اى به خط ثلث زرد رنگ، نام بانى ایوان و رواق مزبور: «آصف الدوله» ـ والى خراسان ـ نوشته شده است.

ایوان شرقى صحن، به طول 80/15، دهانه 10/7 و ارتفاع 10/20 متر، با ازارة سنگى و جدارة کاشی‌کارى است. در این ایوان، چهار غرفه و در زیر هر یک، کتیبه‏اى قرآنى موجود است. بر پیشانى ایوان هم کتیبه‏اى به خط ثلث بر کاشى زرد رنگ هست که از سال تزیین و مرمّت آن در زمان محمّد شاه قاجار حکایت دارد.

ایوان شمالى به طول 20/17، دهانه 19/7 و اتفاع 20 متر داراى ازارة سنگى و جدار مقرنس کاشی‌کارى است. این ایوان، کتیبه‏اى در داخل صحن و بر پیشانى سردر به خط ثلث زرد رنگ بر کاشى لاجوردى دارد که تاریخ تزیین و وقف آن، توسّط مؤتمن الملک در روزگار ناصرالدّین شاه درج شده است.

صحن امام خمینى‏: در جنوب صحن جدید و جنوب شرقى حرم، تعدادى دکان کهنه و فرسوده و مدرسة نیمه ویران به نام مدرسة پایین پا یا مدرسة سعدالدّین واقع بود که در سال 1316 هـ . ش به اضافة چند خانه و بناى قدیمى دیگر برچیده شد و به جاى آن، صحنى دیگر و ساختمانى براى موزه و کتابخانه بنا گردید. در سال 1353 هـ . ش، این ساختمان‏هاى نوساز، کاملاً برچیده شد و 1000 متر مربّع زیر بناى آن به محوّطة صحن افزوده گشت و صحن موزه با وسعت 000/10 متر مربّع پدید آمد. این صحن از سوى شمال با سردرى بلند و زیبا که با مقرنس‏هاى با ارزشى پوشیده شده است، به صحن نو مى‏پیوندد. سراسر ضلع شمالى و غربى این صحن، با طاق‌نماهاى کاشی‌کارى دو طبقه تزیین شده است.

صحن جمهورى اسلامى: بناى این صحن در سال 1360
هـ . ش در زمینى به وسعت 000/25 متر مربّع میان
بست بالا و مسجد گوهرشاد آغاز شد. این صحن، از طریق مدرسة بالاسر مبارک به رواق دارالسیاده و از آن‌جا به حرم
متّصل مى‏شود.

صحن قدس: فضاى جلوى صحن امام و مسجد گوهر شاد و ساختمان‏هاى فلکة خارجى و داخلى، روى هم، صحن قدس را تشکیل مى‏دهند.

3. رواق‏ها: در آستان قدس، 15 رواق قدیمی به شرح ذیل وجود دارد:

دارالحفاظ: این بنا، در جنوب حرم واقع و از بناهاى گوهرشاد است. طول رواق 18، عرض آن 65/8 و ارتفاع آن تا زیر سقف 8/12 متر است. این بنا داراى هشت صفّه است که چهار صفّة آن داراى درهایى است که یکى از آن‌ها به حرم مطهّر راه دارد. ازارة بنا به ارتفاع 70/1 متر از سنگ‏هاى منبّت کارى بسیار ظریف و زیبایى پوشیده شده است. از بالاى ازاره، بر روى سنگ، اشعارى از قاآنى کتیبه شده است. از بالاى کتیبة مزبور تا سقف دارالحفاظ، نماى تمام دیوارها و سقف مقرنس، توسّط سلطان مراد میرزاى حسام السلطنه در سال 1269 هـ . ق مرمّت و آیینه کارى شده است.

دارالسیاده: این رواق با شکوه نیز از یادگارهاى گوهرشاد خاتون است و در غرب مسجد بالاسر به طول 86/32 متر و عرض‏هاى مسجد گوهرشاد، راهرویى معروف به سقاخانه و از آن‌جا به ایوان طلاى نادرى و دارالحفاظ باز مى‏شود. در اوایل روزگار صفویان، بر اثر زلزله، بنا دچار آسیب دیدگى شد که به فرمان شاه طهماسب مرمّت گردید. بر بالاى در و میان دارالحفاظ و دارالسیاده، کتیبه‏اى حاکى از تعمیر رواق و تاریخ آن وجود دارد. ازارة این بنا به ارتفاع 80/1 متر از کاشى معرّق پوشیده شده است.

دارالسعاده: در شرق رواق‏هاى آستان قدس، میان ایوان طلاى صحن جدید و رواق حاتم خانى واقع و توسّط اللهیار خان آصف الدوله قاجار ساخته و توسّط على اصغر خان اتابک، آیینه کارى شده است. ازارة رواق به ارتفاع 40/1 متر از سنگ مرمر است و بالاى آن، کتیبه‏اى مشتمل بر قصیده‏اى از صبورى مشهدى به خط نستعلیق قرار دارد و بالاى آن تا سقف آیینه کارى است.

دارالضیافه: در میان صحن جدید و گنبد اللَّه وردى خان قرار دارد.

کف بنا از سنگ مرمر و ازارة آن از سنگ منبّت است. بالاى ازاره، کتیبه‏اى قرآنى به خط ثلث دیده مى‏شود و بالاتر از آن، آیینه‌کارى شده است. این رواق، در سال 1301 هـ . ق بنا گردیده و سالیان دراز، تالار تشریفات آستانه بوده است.

دارالذکر: محل سابق مدرسة علینقى میرزاست که در سال 4ـ1342 هـ . ش نوسازى و مسقف شده و به دارالذکر موسوّم گردیده است. کف بنا از سنگ مرمر سبز رنگ و ازاره‏اش تا ارتفاع 50/1 مترى از مرمر سفید است. از بالاى ازاره تا زیر سقف، آراسته به معرّق و سقف آن، گچبرى و مقرنس کارى است.

دارالسرور: در جنوب دارالسعاده و شمال دارالذکر قرار دارد و سابقاً آبدارخانه و بعداً دفتر امور داخلى آستانه بوده که
در سال‏هاى 8ـ1334 هـ . ش به رواق بزرگى تبدیل شده است. کف و ازارة بنا از سنگ مرمر و جدار داخلى آن
آیینه کارى است.

دارالعزّه: در جنوب دارالسرور قرار گرفته و در سابق، کشیک خانة خادمان بوده که در سال 4ـ1342 هـ . ش، پس از تعمیر و تزیین، به رواق تبدیل شده است. ازارة بنا از سنگ مرمر، دیوارها کاشی‌کارى و سقف آن آیینه کارى است.

دارالسلام: این بنا در اصل ساختمان دو طبقه و از بناهاى گوهرشاد بوده که تحویل خانه نام داشته و از آن به عنوان انبار فرش و آسایشگاه استفاده مى‏شده است. این محل، در سال‌هاى 8ـ1334 هـ . ش پس از تعمیر و تزیین، به رواق (گنبد) اپک میرزا متّصل گردید و سپس در سال 1346 هـ . ش، آن را به راهروى کشیک خانه سابق پیوند داده، رواقى بزرگ‌تر پدید آورند.

دارالشکر: این بنا، پیش از این، قرآن خانه ـ و پیشتر، کتابخانه اسبق ـ آستانه بوده که با پیوستن بخشى از راهروى مسجد بالاسر و بخشى از راهرویى که از این مسجد به توحید خانه مى‏رفته، به یک رواق بزرگ تبدیل گردیده است. کف و ازارة بنا از سنگ مرمر است و از آن به بالا، سراسر آیینه کارى بود که اخیراً به جاى آن‌ها، کاشى نصب کرده‏اند.

دارالفیض: متشکل از رواق‏هاى مسجد ریاض و صفّة شاه طهماسب است که در سال 1347 هـ . ش، پس از تعمیر و تعویض، به دارالفیض موسوّم شد و داراى ازارة سنگى و تزیینات کاشی‌کارى است.

توحید خانه: رواقى در شمال حرم، بین رواق پشت سر و صحن عتیق است. کف رواق و ازاره از سنگ مرمر است و بالاى ازاره، کتیبه و بالاتر از آن، آیینه کارى است.

رواق (گنبد) حاتم خانى: این بنا، ساختة حاتم بیک اردوبادى ـ از امیران صفوى ـ است که در حدود 1010 هـ . ق بنا شده است و در شرق حرم قرار دارد. طول رواق، 50/13؛ عرض آن، 30/7 و ارتفاع آن، 60/11 متر است. کف رواق و ازاره، کتیبه‏اى از سنگ است که بر آن قصیده‏اى حک شده است. از بالاى کتیبه تا سقف با کاشى‏هاى معرّق پوشانده شده است.

رواق (گنبد)اللَّه وردى خان: این اثر از نظر معمارى و تزیینات، شاهکار به شمار مى‏رود و در شرق توحید خانه قرار دارد. طرح بنا هشت ضلعى است. کف و ازارة بنا از سنگ مرمر و جدارة داخلى، کاشی‌کارى و مقرنس کارى است. در هشت ضلع بنا، هشت صفّه و بر بالاى هر یک از آن‌ها، صفّة کوچکترى است. بر کتیبة سردر با شکوه آن، نام بانى و تاریخ ساخت 1022
هـ . ق آمده است.

رواق (مسجد) بالاسر: متّصل به حرم است. بانى مسجد، ابوالحسن عراقى ـ دبیر دورة غزنوى ـ است. کف مسجد و ازارة آن، از سنگ مرمر است. بالاى ازاره، به ارتفاع 70/1 متر با کاشى‏هاى معرّق شش و هشت ضلعى تزیین گردیده است. روى دیوارها و سقف، در عهد ناصرى آیینه کارى شده بوده که آن را در سال 1344 هـ . ش با کاشى تعویض کردند.

4. مسجد گوهرشاد: این مسجد، در جنوب حرم مطهّر قرار گرفته و در سال 821 هـ . ق توسّط گوهرشاد ـ زوجة شاهرخ تیمورى ـ و به استادى قوام‏الدّین شیرازى ساخته شده است. این مسجد، با صحن بزرگى در میان، به شیوة مساجد چهار ایوانى ایران ساخته شده و به سبب دارا بودن تزیینات غنى کاشى و کتیبه‏اى، از موقعیّت ممتازى در مجموعه برخوردار است.

خطوط ثلث زیباى این مسجد، به دست بایسنقر میرزا ـ فرزند شاهرخ تیمورى ـ نگاشته شده است. مهم‌ترین قسمت این مسجد، ایوان جنوبى آن است که با مقرنس کارى و کتیبه‏هاى نفیس آذین شده است. دهانة این ایوان، 48/12 متر، ارتفاع آن، 26 متر، عمق آن، 36/35 متر و ارتفاع کلّى آن، 64/42 متر است. در طرفین این ایوان، مناره‏هاى توپرى به ضخامت شش و ارتفاع مساوى ایوان قرار گرفته که از رانش طاق ایوان جلوگیرى مى‏کند. در کتیبة این ایوان، نام گوهرشاد و شاهرخ تیمورى به همراه فرزندشان بایسنقر ثبت شده است. گنبد اصلى مسجد، به دهانه 15 متر، دو پوش بوده که در گلوله باران ارتش روسیه در سال 1330 هـ . ق آسیب دیده و در سال 1339 هـ . ش برچیده شده و گنبد فعلى، از بتون مسلح و با همان اندازة اصلى، جایگزین آن گردیده است. این مسجد، یک بار در دورة صفوى و سال 1052 هـ . ق و یک بار دیگر در دورة قاجاریّه و سال 1276 هـ . ق تعمیر و تزیین گردیده است. در دوره‏هاى اخیر نیز تعمراتى در این مسجد به عمل آمده است.

5. بناهاى وابسته‏: در دوره‏هاى اخیر، بناهاى متعدّدى به آستان مقدّس افزوده شده که از آن میان، مى‏توان به کتابخانه، موزه، دانشگاه علوم اسلامى، مؤسسة بنیاد پژوهش‌های اسلامى، بنیاد فرهنگى رضوى و مؤسسة چاپ و انتشارات اشاره کرد.

آستان قدس رضوى، از قرون گذشته داراى کتابخانه و خزانه‏اى بوده که در آن‌ها کتاب‏هاى خطّى نفیس و اشیاى تاریخى و هنرى نگهدارى مى‏شده است؛ اما بناهاى فعلى، نوساز بوده، مجموعه وسیع‌ترى را در بر مى‏گیرند. از جمله کهن‏ترین نسخه‏هاى دست‌نویس موجود در این کتابخانه، قرآنى است که در سال 393 هـ . ق وقف شده است؛ همچنین جزواتى که واقف آن، ابوالبرکات على بن حسین به سال 421 هـ . ق بوده است. از دیگر بخش‏هاى مهم آستانه، مقابر شخصیّت‏ها و مدارس است. پس از انقلاب اسلامی، و تفویض تولیت آستان قدس به حجة الاسلام واعظ طبسی، تحول عظیمی در این آستان به وجود آمده که شرح کامل آن در مجلدات مربوط به ائمه Œ اشاره خواهد شد.

مجموعة بنای آستان قدس رضوی به شمارة 140 و در تاریخ 15/10/1310 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.