مزارات ایران و جهان اسلام

آرامگاه باشکوه خواجه ربیع، در چهار کیلومترى شمال مشهد و در انتهای خیابان خواجه ربیع واقع گردیده و شامل بقعه‏اى هشت ضلعى با چهار ایوان بزرگ در وسط ضلع‏هاى چهارگانة اصلى و چهار ایوان پشت بستة کوچک‏تر تزیینى در چهار گوشة پخ بناست. در دو جانب ایوان‏هاى اصلى، اتاق‏هاى مربّع شکلى ایجاد و در گوشه‏هاى شمال غربى و جنوب شرقى، راه‏پلّه‏هایى براى رفتن به بام بنا، جاسازى شده است.

طرح بنا، یک بیست ضلعى و به عبارت دیگر، مربّعى با چهار شاه‏نشین در چهار جانب است. از وسط دیوار پشت ایوان‏هاى چهارگانة اصلى، چهار ورودى به شاه‏نشین‏ها راه مى‏یابد. ورودى اصلى، عبارت از یک ایوان بلند است که در دو سوى آن، دو طاق‌نما در پایین و بالا ایجاد شده و در وسط طاق‌نماها، در وروى و پنجرة مستطیل شکلى جاسازى شده است. نماى خارجى بنا، از تزیینات جالب و چشم‌گیرى برخوردار است که عمدة تزیینات آن به صورت معقّلى انجام شده است. در اصل، در زیر ایوان اصلى، کاشى‏هاى نفیسى وجود داشته است. تزیینات زیر سقف ایوان، چه از نظر طرح و چه از نظر رنگ، از ترکیب و زیبایى فراوانى برخوردار است. بالاى در ورودى و دو طرف آن، زیبایى را عرضه مى‏دارد. بر روى ایوان شرقى نیز کارگره جالبى دیده مى‏شود. گنبد خواجه ربیع، با گریو بلند و تزیینات کاشى‏کارى، به مجموعة بنا جلوة خاصى مى‏بخشد. گریو گنبد از پایین به بالا به شش باند و دوره تقسیم مى‏شود. بر روى گریو، دو کتیبه وجود دارد؛ یکى بسیار عریض در مایة خط بنایى و دیگرى به خط ثلث که در بالاى آن، قطاربندى زیبایى اجرا شده است. گنبد دوپوش بنا، از صحن بقعه، 18 متر ارتفاع دارد. درون بقعه نیز داراى تزیینات جالبى است که از آن جمله، دو کتیبه به خط علیرضا عبّاسى است؛ یکى به تاریخ 1026 هـ . ق و دیگرى که بر روى سنگ کنده شده، داراى تاریخ 1031 هـ . ق است. بناى بقعة خواجه ربیع که از آثار زیباى دوران صفویّه است، در وسط باغى بزرگ و با صفا برپا شده که بر جلوة آن افزوده است. در منابع تاریخى، از خواجه ربیع به نام ربیع بن خثیم (بر وزن قریش) یاد شده است. شخصیّت مزبور، از تابعین و یکى از هشت تن زاهدان نامدار تاریخ اسلام (زهّاد ثمانیه) است. او دوست و تربیت یافتة ابن مسعود ـ صحابى مشهور پیامبر اسلام ‰ ـ است که در آغاز خلافت حضرت على ‰ در رى حکومت داشت. وى در جنگ صفین، با چهار هزار سپاه ایرانى به یارى حضرت على ‰ شتافت و با معاویه به نبرد پرداخت. پس از آن، از جانب حضرت امیر به حکومت قزوین منصوب شد. سال درگذشت او را میان سال‏هاى 61 تا 63 هـ . ق نوشته‏اند. بناى بقعة خواجه ربیع، به درخواست شیخ بهایى و دستور شاه عبّاس، به دست «الغ الرضوى خادم» صورت پذیرفته است.

این بنا، به شمارة 142 و در تاریخ 15/10/1310 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.

زندگانی خواجه ربیع: ربیع بن خُثَیم بن عائذ بن عبدالله، از قبیله ثور از بنی تمیم و اهل کوفه بوده و در میان ایرانیان به خواجه ربیع معروف است. وی از بزرگان تابعین و از پارسایان معروف صدر اسلام بوده است. از محل و تاریخ تولّد وی اطّلاع دقیقی در دست نیست، امّا با توجّه به این‌که یار و همنشین ابن مسعود صحابی معروف پیامبر اکرم ˆ بوده به احتمال قوی تاریخ تولّدش به پیش از هجرت رسول گرامی اسلام باز می‌گردد. آنچه مسلّم است وی مدّت زمانی در کوفه می‌زیسته و به همین دلیل به کوفی معروف گردیده است.

در مورد سال وفات او اقوال مختلفی ذکر شده که از آن جمله می‌توان به سال 61 هـ . ق به روایت ابن حجر عسقلانی و سال 62 به روایت ابن الجوزی و سال 63 به روایت ابن اثیر اشاره کرد.

درباره محل دقیق مدفن او نیز اختلاف نظر است، ابن سعد صاحب کتاب طبقات الکبری فوت او را در کوفه به روزگار فرمانروایی زیاد بن ابیه می‌داند. اقوال دیگر در مورد محل فوت او در ری و آذربایجان است.

به نظر بعضی محققان معاصر بقعه‌ای که در نزدیکی مشهد به نام خواجه ربیع مشهور شده است، آرامگاه ربیع بن زیاد بن انس حارثی والی خراسان است که خود و برادرانش علاء بن زیاد و عاصم بن زیاد از اصحاب امیرالمؤمنین بودند. وی پس از شهادت حضرت علی ‰ خانه‌نشین شد و در اواخر عمر، معاویه به منظور دلجویی، او را به حکومت سیستان و خراسان گماشت. ابن اثیر در الکامل نیز این مطلب را تایید می‌کند.

در الاصابه فی تمییز الصحابه و اسدالغابه فی معرفة الصحابه از حکومت وی در سیستان و خراسان در عصر معاویه در حدود سال 45 هجری سخن به میان آمده است. امّا قول مشهور میان متاخران این است که بقعه موجود در نزدیکی مشهد از آن ربیع بن خثیم است. موید این قول حدیثی است که شیخ بهایی از علامه حلّی  به این مضمون روایت کرده است:

«امام رضا ‰ فرمودند ما را از آمدن به خراسان فایده‌ای نرسید مگر زیارت ربیع بن خثیم». از شیخ بهایی نقل شده که در جواب پرسش شاه عباس صفوی می‌گوید: «به عرض می‌رساند که خواجه ربیع از اصحاب امیرالمؤمنین ‰ و بسیار مقرّب آن حضرت بود، و در کشتن عثمان دخلی داشت، و در وقتی که لشکر اسلام به خراسان برای جهاد با کفار آمده بود همراه بوده، در آنجا فوت شده».

قاضی نورالله شوشتری نیز در شرح حال ربیع بن خثیم در مجالس المؤمنین می‌نویسد: «وقتی که حضرت امام رضا ‰ در طوس بودند به زیارت قبر ربیع بن خثیم توجه می‌فرمودند».

زندگی علمی: علمای رجال او را با عنوان شیخ متقدم و امام متبحر ستوده‌اند. و از او به عنوان ادیب و لغت شناس و مفسر و محدث یاد کرده‌اند.

او در حدیث و تفسیر شاگرد دو تن از صحابه بزرگ رسول اکرم ‰ یعنی ابن مسعود و ابو ایوب انصاری بوده و از این دو روایت حدیث کرده است. دیگر از استادان او می‌توان از عمرو بن میمون و عبدالرحمن بن ابی لیلی نام برد.

از شاگردان معروف او می‌توان از پسرش عبدالله، منذر ثوری، شعبی، هلال بن سیاف، ابراهیم نخعی، بکر بن ماغر و ابوزرعة ابن عمرو بن جریر نام برد.

زهد و پارسایی: ربیع را در منابع مختلف به عنوان یکی از هشت تن زاهدان مهم صدر اسلام ستوده‌اند. در منابع مختلف از مراتب زهد و پارسایی او روایت‌های گوناگون نقل شده و در بسیاری از کتاب‌های اخلاقی و عرفانی حکایت‌های مختلفی از زندگانی او یاد شده است؛ به عنوان نمونه، غزالی در احیاء علوم الدین از مراتب زهد و پارسایی او حکایت‌های مختلفی ذکر کرده؛ از آن جمله نقل می‌کند: «در سرای خود گوری کاویده بود، و غلی بر گردن خود نهادی و لحظه‌ای در گور بخفتی، پس گفتی: ای پروردگار مرا بازگردان تا عمل صالح کنم، پس برخاستی و گفتی ای ربیع آنچه خواستی یافتی، پس کار کن پیش از آن‌که بازگشت خواهی و نیابی».

«و آمده است که اسب ربیع بن خثیم ببردند، و بهای آن بیست هزار درم بود، و او ایستاده نماز می‌گزارد، نماز قطع نکرد و برای طلب آن منزعج نشد. پس قومی بیامدند و او را از آن می‌پرسیدند، گفت: من می‌دیدم که اسب را می‌گشاد. گفتند چرا گذاشتی؟ گفت: در چیزی بودم که نزدیک من دوست‌تر از آن بود. پس وی را دعای بد کردن گرفتند گفت: مکنید و نیکویی گویید، چه آن را بر او صدقه کردم».

«... و آمده است که ربیع بن خثیم بیست سال سخن دنیا نگفت و چون بامداد برخاستی دوات و قلم و کاغذ بنهادی و هرچه گفتی بنوشتی، پس شبانگاه با نفس خود حساب کردی».